Agim Baçi/

52 vite më parë, më 21 maj 1973, në një nga burgjet më famëkeqe shqiptare, Spaç, nisi një nga revoltat e rralla nën atë sistem – të burgosurit, duke kundërshtuar rregullat dhe kushtet çnjerëzore, nxorën në pah gjithë revoltën ndaj atij sistemi çnjerëzor dhe valëvitën flamurin e Skënderbeut, pa yll. Ky flamur në valëvitje, bashkë me thirrjet “Ja vdekje ja liri”, “Rroftë Shqipëria e Lirë”, “Rroftë Europa e Lirë”, “Ju jeni katila” – që zgjatën 3 ditë – ishte një ngjarje që tregonte se rezistenca nuk kishte vdekur, se sistemi nuk e kishte mposhtur tërësisht shpirtin e lirë.

Vlen të kujtojmë se në 45 vite diktaturë u ekzekutuan me dhe pa gjyq mbi 6 mijë burra dhe gra, djem dhe vajza. Po kështu, ka pasur mbi 34 mijë të burgosur dhe dënuar për arsye politike, mbi 59 mijë të internuar në kampe përqendrimi, ku mbi 7 mijë prej tyre vdiqën prej trajtimit shtazarak në këto kampe. Po kështu, prej dhunës në burgjet politike numërohen 984 të vdekur gjatë kohës së dënimit. Ndërkohë që mijëra e mijëra të tjerë u survejuan në përditshmërinë e tyre. Aq i fortë ishte ky survejim, sa mjafton të kujtojmë atë që deklaronte ish-kreu i Komisionit Shtetëror të Kontrollit të Figurave, Nafiz Bezhani në librin e tij “Mëkatarët” se, në fund të vitit 1990, një Tiranë me 300 mijë banorë, kishim 30 mijë spiunë dhe bashkëpunëtorë të ish-Sigurimit famëkeq.

Por çfarë ndodhi me ne që nuk e zbardhëm dot të shkuarën?

Në vitet e para pas marsit 1992, entuziazmi i përmbysjes së diktaturës ishte aq i madh sa shumë nga shqiptarët që kishin vuajtur u mjaftuan vetëm me frymëmarrjen në liri dhe me mundësinë e jashtëzakonshme për të thënë gjithçka që në 45 vite nuk e thoshin dot me zë të lartë. Por, ky ndoshta ishte edhe gabimi që më pas nisi e u bë gati i pandreqshëm – sepse rënia nga pushteti e një elite emrash që kishin drejtuar nomeklaturën komuniste ishte veçse maja e ajsbergut për të keqen që kish ndodhur, ndërkohë shpirti ideologjik që kish mbajtur gjallë atë sistem ishte kudo. Ironikisht, ish-elitat e diktaturës vijuan të drejtonin jetën publike.

Mjaft pret tyre ndërruan “lëkurë politike”, por vijuan të dirigjonin rishikimin e së shkuarës dhe prognozën e së ardhmes. Kështu, akademikët e emëruar në kohën e diktaturës nga partia, arkitektët, shkrimtarët, regjisorët, profesorët e përzgjedhur me aq kujdes nga partia për të edukuar brezin e ri, të cilët në vend të dijeve kishin vetëm devotshmërinë dhe bindjen, vijuan të kishin sërish në dorë të leximin e së shkuarës, duke e bërë të pamundur dekomunistizimin. Lënia në fuqi e një pjese të madhe të elitës së emëruar në diktaturë, e cila në vend të dijes kishte brumosjen me ideologji, si dhe sjelljen me frikë dhe servilizëm, solli kotësinë e shumë debateve publike, duke kontribuar hapur në rrënimin moral të shoqërisë së sotme. Por cilat janë pasojat më fatale të mungesës së dekomunistizimit dhe çfarë paraqiste lënia në fuqi të elitës së emëruar në kohën e diktaturës? Shkollat dhe institucionet e dijes mbetën peng i mentalitetit dhe historigrafisë së ideologjisë komuniste.

Ndërkaq, ish-të përndjekurit mbetën klasa më pak e integruar në shoqërinë shqiptare. Spaçi – simboli i ligësisë së atij sistemi – bashkë me Qafë Barin dhe vendinternimet e shumta mbetën shumë larg syve të qytetarëve dhe larg debateve për atë që kishin përfaqësuar nën diktaturë. Madje, nuk janë të paktë ish-të përndjekurit që nuk arritën dot të ktheheshin në shtëpitë që kishin pasur, duke mbetur edhe sot e kësaj dite në vendinternimet e asaj kohe. Po kështu, ish-pronarët u përballën me moskthim, mosnjohje dhe madje rrëmbim të pronës, duke sjellë një katrahurë që ende nuk sheh një dritë legalizimi dhe qartësimi. Prona është ende një çështje aq e mprehtë sa beteja bëhet thuajse në të gjitha gjykatat. Ndërsa ironikisht, ish-Sigurimi u duk i fortë në lidhjet e tyre, duke hyrë në lojë, i ndihmuar nga neglizhenca e qeverive të pas vitit 1992 për të bërë dekomunistizimin.

Nga mungesa e leximit të së djeshmes, thuajse e gjithë shoqëria u vu nën presion të dyshimit, ku një numër i madh spiunësh e bashkëpunëtorësh u munduan të bëjnë pis këdo që dinte të vërtetat e tyre. Pasojë e kësaj pafuqie politike janë sot faktet që ish-pronarët kanë mbetur po ish-pronarë, ish-të përndjekurit kanë mbetur ende të papranuar.

Filmat e kohës së diktaturës janë ende fjalori i vetëm mbi të cilin ndërtohen batutat politike, ku “beu” vazhdon të jetë “negativi”. Ngaqë nuk mundëm të bënim atë që duhet, sidomos në rishkrimin e së shkuarës në tekstet shkollore, shumica e fëmijëve të sotëm dinë më shumë se ç’ka ndodhur në ish-Bllok, se sa në Spaç, në Burrel, apo në të gjitha vendet e ish-internimit. Librat e At Zef Pllumit, Ejll Çobës, Lek Pervizit, Fatos Lubonjës, Visa Zhitit, Daut Gumenit, Lekë Tasit, Agim Mustës, Uran Butkës, apo dëshmi rrënqethëse të ish-të dënuarve politikë apo të familjarëve të tyre, të botuara nga ISKK, nuk janë ende në asnjë antologji shkollore. Këto pasoja të mosleximit si duhet të ngrehinës që na la diktatura komuniste kanë vulën e tyre në krizën e përgjithshme, sidomos në atë të krizës tonë morale si shoqëri. Një krizë që ka nevojë urgjente të lexohet, nëse kemi ende dëshirën t’u themi fëmijëve se këtu mund të jetohet.

Artan Nati/

Ne imagjinojmë të keqen me një fytyrë të caktuar, një figurë mizore monstruoze, një ideologji të shtrembëruar ose kënaqësi sadiste në shkaktimin e dhimbjes. Por çfarë nëse e keqja mund të veshë edhe një maskë të zakonshmes, çfarë nëse disa nga krimet më të tmerrshme në histori nuk janë kryer nga njerëz demonikë, por nga njerëz që e shihnin veten thjesht si ndjekës të urdhrave, duke bërë punën e tyre? Ky paradoks i frikshëm është ajo që filozofja Hannah Arendt u përball kur bota kërkoi përgjigje pas disfatës së Gjermanisë naziste për të mbuluar gjyqin e Adolf Ikeman, një zyrtar i lartë nazist i përfshirë në logjistikën e Holokaustit. Pritej që ajo të haste një fanatik të urryer. Në vend të kësaj, ajo pa një njeri me mediokritet shqetësues. Një burokrat i shqetësuar për oraret e trenave dhe dokumentet më shumë sesa për ideologjinë. Mungesa e tij e dukshme e ligësisë e çoi atë në një përfundim thellësisht shqetësues, të përmbledhur në një frazë që vazhdon të na përndjekë, “Banaliteti i së keqes”. Holokausti nuk ishte rezultat i veprimeve të disa përbindëshave,, por rezultati i tmerrshëm i një sistemi ku mijëra individë në dukje normalë, luajtën rolin e tyre pa vënë në dyshim moralin e makinës më të madhe që i shërbenin. Ideja e saj kontraverse ishte se ndonjëherë të këqijat e mëdha kryhen nga njerëz që kanë dorëzuar aktin e të menduarit, vënies në dyshim të urdhrave, duke marrë parasysh pasojat dhe duke u përballur vërtet me moralin e veprimeve të tyre.

Ajo besonte se ai bëri një zgjedhje themelore: zgjedhjen për të hequr dorë nga gjykimi i tij moral, zgjedhjen për të ndaluar së vëni në pikëpyetje, për të ndaluar së pari viktimat e regjimit nazist si qenie njerëzore të vërteta. Ky argument thelbësor ngre një sfidë ndaj besimit tonë ngushëllues. Pyetja që shtrohet është  se ne si individë a do të silleshim ndryshe në rrethana ekstreme? A do të ishim të gjithë heronj dhe rezistues ose të përballeshim me pasojat e ashpra të sfidës? Ku e vendosim vijën ndarëse midis presioneve që një sistem ushtron mbi një individ dhe përgjegjësisë sonë përfundimtare për zgjedhjet që bëjmë?

Mbi të gjitha, në çdo zgjedhje që ne bëjmë, duhet të mendojmë se ne jemi qënie njerëzore dhe politike. Duhet të mendojmë se ndërtimi i një shoqërie më humane, të drejtë, të dhembshur dhe demokratike ndërtohet duke përdorur një etikë pragmatike të bazuar në arsyen njerëzore, përvojën dhe njohuritë e besueshme. Kur hidhni një firmë mendoni se si mund të ndikoj në jetën fëmijëve, të afërmëve, pensionistëve dhe gjithë shoqërisë, ose mund të përfundoni në burg. Ne mbi të gjitha kemi një detyrim moral, por edhe ligjor ndaj njeri tjetrit dhe njerëzimit. Kur shprehni mendimin ose hidhni votën tuaj në punë, parti, qeveri e kudo, mendoni në fillim se ne jemi qënie njerëzore mbi të gjitha dhe jo thjesht një ingranazh në mekanizmin e madh. Me veprimet tona të përditshme ne i japim kuptim jetës sonë e të gjithë shoqërisë. Kjo na bën njerëz dhe i jep kuptim jetës sonë. Kur jemi në familje apo organizata e shoqata ne duhet të mendojmë se kemi detyrim moral, por edhe shoqëror të ngremë zërin për çdo padrejtësi, për çdo manipulim që mund të bëhet për shfrytëzim nga politika ose persona të caktuar të këtyre organizatave dhe jo të fshihemi pas idesë se ne bëjmë detyrën tonë.

Kalimi i shoqërisë tonë nga totalitarizmi në një shoqëri më demokratike ose të hapur nuk është thjesht një çështje ndryshimi politik. Ai kërkon gjithashtu adresimin e ndikimeve të thella psikologjike dhe kulturore të regjimit të mëparshëm. Në shoqërinë tonë ne shpesh shpërblejmë injorancën dhe penalizojmë inteligjencën. Kjo nuk është rastësi, por produkt i remineshencave të komunizmit dhe tribalizmit. Ndoshta është produkt i mentalitetit tonë. Mos ta gjej nga unë, por ta gjej nga perëndia, themi shpesh ne. Zoti e bëri njeriun në imazhin e vetë dhe si të tillë ne kemi detyrim moral e njerëzor të ngremë zërin për çdo gjë që ne e quajmë të padrejtë. Ndryshe nga e keqja tradicionale që ne konsiderojmë, kjo forcë apo e keqe, nuk mund të arsyetohet, ekspozohet ose madje luftohet drejtpërdrejt, ajo përhapet në heshtje duke i bërë njerëzit të verbër ndaj së vërtetës dhe imunë ndaj logjikës që imponon budallallëkun. Por përse kjo forcë ose banalitet është një kërcënim më i madh se e keqja, pse është jo vetëm si një dështim intelektual, por si një krizë morale dhe shoqërore?

Banaliteti i së keqes nuk qëndron vetëm në përhapjen e besimeve irracionale, por edhe në aftësinë e tij për të shtypur diversitetin intelektual dhe diskursin kritik. Kur të gjithë në një grup shoqëror përvetësojnë të njëjtin grup idesh të pashqyrtuara, bëhet më e vështirë të sfidohen ato ide ose të merren në konsideratë perspektiva alternative. Ky homogjenizim intelektual çon në mendimin në grup, ku individët i japin përparësi konsensusit dhe harmonisë sociale mbi mendimin e pavarur dhe eksplorimin intelektual. Rezultati është një shoqëri në të cilën idetë bëhen debate të ndenjura, bëhen sipërfaqësore dhe progresi pengohet. Prandaj shpesh thuhet se: “Mashtrimi më i madh që djalli bëri ndonjëherë ishte të bindte botën se nuk ekzistonte”.

Banaliteti i së keqes nganjëherë qëndron në grumbullimin e ngadaltë të akteve të vogla të pamenduara, bindjes së dorëzuar, gjykimit dhe gërryerjes së aftësisë sonë për të parë njerëzimin tek ata që nuk pajtohen me ne. Rezistenca e vërtetë ndaj së keqes fillon jo vetëm në fushat e mëdha të betejës, por brenda vetes sonë. Ajo kërkon një angazhim të ashpër ndaj mendimit të pavarur për të bërë pyetje të vështira dhe për të pranuar realitetin e pakëndshëm se vija midis heroit dhe pjesëmarrësit mund të jetë më e hollë nga sa guxojmë të imagjinojmë. Të këqijtë dhe psikopatët e vërtetë janë, për fat të mirë, mjaft të rrallë, por, në rrethanat e duhura, të bëhesh i bindur pa ndjenja dhe çnjerëzor në këtë mënyrë mund të bëhet një gjendje e zakonshme. Kur jeta politike atrofizohet dhe debati e vënia në pikëpyetje pushojnë, ndërsa përvoja morale e menduar bllokohet nga brenda, aftësia që rezulton për të keqen mund të përhapet si një epidemi.

Anila Prifti/

Sot u njoftova që një televizion kombëtar vendosi t’i kalojë korrespondentët e vet me honorare të lodhura. U hoqi pagesen mujore dhe i futi në listën e “bashkëpunëtorëve të jashtëm” një term që në realitet do të thotë: punë pa siguri, pa kontratë, pa të ardhme. Disa prej tyre kanë më shumë se një dekadë në terren, kanë raportuar nga vendngjarje, kanë mbajtur gjallë një minimum dinjiteti për publikun. Sot janë të panevojshëm. Sepse sot lajmi nuk pritet, nuk kërkohet, nuk vjen më nga vendi i ngjarjes; lajmi prodhohet, në redaksi, nga njerëz që nuk pyesin, por lexojnë. Dhe në një kohë ku gjithçka mund të jetë ‘lajm’, gazetari është ai i tepërmi.

E njëjta skemë është parë diku tjetër. Në Hungari, qeveria u forcua, mediat u blenë një nga një dhe gazetarët që nuk pranuan të heshtnin, u pushuan. Në Poloni, pas ndryshimit të pushtetit, u pastruan mediat publike brenda ditesh. Në Serbi, gazetaria u shtyp me kontrolle, presione dhe mbyllje zyrash lokale. Në të gjitha këto raste, nuk pati protestë të vërtetë, sepse heshtja u bë normë. Ne po bëjmë të njëjtën gjë, më butë, por me cinizëm.

Gazetaria në Shqipëri nuk po vdes sot. Ajo ka kohë që është në agoni. U përdor politikisht, u fye publikisht, u keqpagua dhe u detyrua të heshtë në këmbim të mbijetesës. Pushteti e shtrydhi sa i duhej dhe tani që nuk ka më nevojë për fasadë, e flak tej. Opinioni e shikon si një profesion të kompromentuar, jo sepse nuk ka gazetarë të mirë, por sepse askush nuk i mbrojti kur duhej. Profesioni nuk ka më reputacion, nuk ka peshë.

Sot, edhe brenda redaksive, ndjehet një lloj dorëzimi. Askush nuk lufton për të vërtetën sepse ajo nuk ka më treg; luftohet vetëm për një vend pune, për një pagesë, për një vend në skemen e heshtjes. Dhe kur ndonjë guxon të flasë, vihet menjëherë në levizje mekanizmi i diskreditimit: “Edhe ky është si të tjerët”…

Kështu, një profesion që dikur ngjallte respekt, sot përfundon i padukshëm, i papërfillshëm, si mbetje pas zgjedhjeve, pa mbrojtje, pa vlerë. Dhe nesër, kur të mos ketë më kush të shkruajë për padrejtësitë, për zhvatjet, për humbjet, do të jetë vonë për t’u kujtuar për gazetarët, ashtu siç është gjithmonë vonë kur humb diçka që nuk e vlerësove në kohë.

Albert HABAZAJ/

Për jetën dhe veprën e Naimit janë shkruar shumë monografi, janë zhvilluar konferenca shkencore brenda dhe jashtë vendit, kombëtare dhe ndërkombëtare. Naimi pati tri burime të kthjellëta, ku piu ujë frymëzimi: poezinë popullore, poezinë e Lindjes dhe atë të Perëndimit. I njihte mirë, por i tejkaloi revolucionarisht bejtexhinjtë. Ndërkohë në poezinë e tij vërehen ndjeshëm figurat letrare si personifikimi, simboli, epiteti, hiperbola, krahasimi dhe metafora me prejardhje folklorike, dhe pati sukses, sidomos me apostrofën. Ai jetoi e veproi në shekullin XIX kur vetë koha të orientonte për veprimtari letrare, diturore, politike e atdhetare me kontekst kombëtar, jo vetëm në Shqipëri, por në Ballkan e më gjerë. Ndoshta kjo hulli e lëvizjes kombëtare i pëlqente shumë poezitë e Naimit. Ai u ndikua nga folklori, por pa dyshim edhe vjershërimi i tij ka ndikuar në poezinë popullore. Sot e kësaj dite këndohen pjesë të teksteve të tij poetike në krahina si Kruja, Skrapari, Gramshi, Korça, Pogradeci, Manastiri, Krutja e Sipërme, Labëria, etj.

1. Burimet nga historia e letërsisë shqiptare

1.1. Faik Konica. Kujtojmë se Faik Konica ka dy qëndrime për Naimin, njërin pozitiv dhe tjetrin negativ, apo “tallës” siç e quan vetë Konica. E vlerëson shumë si atdhetar dhe shkruan për të: “…një dashës i thellë i Shqipërisë, i cili, si zgjonjës i Kombit, bëri shërbime të pavdekura edhe ka pakë shokë në historin’ e rilindjes s’onë.”[1]. Po aty, duke pasur koncepte të larta për vjershërimin, ai nënvizon se vjershësia është mjeshtëri e bukur, një art, se vjershësia është sheshi i cilësisë jo i sasisë, se shkrimi i vërtetë i kursen fjalët, se shkrimi i vërtetë i zgjedh fjalët, se shkrimi i vërtetë, në varg a në frazë ka muzikën e veçantë të tij. “Duhet me tingullin e tij t’i pëlqejë veshit”[2] – shkruan Konica. Ai i quan vjershërimet e Naimit “një lumë të paqëndruar fjalësh të shtypura në formë vjershe, pallavra, tototo-e-tatata, që zënë një vënt me rëndësi në historin’ e lëvizjes kombëtare. Janë dokumenta propagande politike të vlefshme dhe asgjë tjatër”[3].

1.2. Dritëro Agolli. Dritëroi e ka dashur dhe e ka vlerësuar shumë Naimin, dhe ka shkruar në linjën e Naimit në kohë të re me individualitetin e tij krijues të përkryer. Agolli i drejtohet Naimit e i thotë: “Punove mirë, usta!” Neve na kujton se Naimi është fëminia e poezisë sonë, se ai shkroi poema e vjersha, shkroi këndime e punime pedagogjike, shkroi fjalë të urta dhe esse. Dhe më tej Agolli thekson se N. Frashëri është i pari në poezinë shqipe që krijoi poemën sintezë, poemën pa personazhe e episode, si Bagëti e bujqësia dhe Bukurija.
Nuk ka sesi një shkrimtar dhe njeri i madh si Dritëroi, i cili gati e adhuronte Naimin, të shkruajë qysh herët edhe këto vërejte të pakontestueshme: “Krahas vargjeve të shkëlqyera, do të gjesh vargje naive gjer në bejte, krahas mendimeve më të përparuara të kohës së vet, do të gjesh edhe mendime që nuk janë të denja për atë. Por i padiskutueshëm mbetet ideali i tij i madh: lufta për lirinë e Atdheut” [4].

1.3. Ismail Kadare. Kadarejaka bërë parathënien [5] e vëllimit me poezi e pjesë të zgjedhura të Naimit, me 181 f., ku janë përfshirë 81 njësi poetike, botuar në nderim të 100-vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ndër të tjera, thotë se nuk mund të lexosh Naimin pa menduar Shqipërinë dhe kjo është cilësiae parë e tij, madhështia dhe fati i tij. Vepra e tij e gjerë e plot dritë, që mund të quhet pa frikë universi naimjan, ka në qendër të vet pikërisht atdheun dhe lirinë; poema Histori e Skënderbeut e Naim Frashërit do të ishte për rilindësit tanë si një kalë lufte. E vlerëson që diti të fluturojë bukur mbi gjeografinë poetike të poezisë orientale dhe asaj romantike perëndimore. Duke folur për kufizimet e veprës së Naimit dhe të rilindësve të tjerë, është me rëndësi të kuptojmë ç’ka shkruan Kadare: “Në fund të fundit, duke thënë kufizimet e tyre netregojmë se i nderojmë ata, ashtu siç do të tregonim mosnderimin tonë duke mos i përmendur ato” [6].

1.4. Dhimitër Shuteriqi. Pasi vlerëson se romantizmi shqiptar i arriti kulmet e tij me De Radën e me Naimin, ndalet edhe tek stili e Naimit, që, sipas Shuteriqit, shquhet nga ato veti të lirizmit të tij. “I thjeshtë e i ngrohtë, ai e afron lexuesin menjëherë, e bën të ndiejë ëmbëlsinë e një shpirti të përgjëruar, tek i cili rri ndezur gjithmonë një flakë dashurie për njeriun, dashuri, që së pari, e ndien lexuesi vetë” [7]. E ç’mund t’i kërkosh më tepër një poeti, një shkrimtari të madh për arritjen e misionit të tij nga ç’ka nënvizon prof. Shuteriqi për poetin tonë kombëtar?! Studiuesi me të drejtë ka vërejtur se me Naimin filloi në Shqipëri një periudhë e re në historinë e letërsisë dhe kulturës. Vepra e tij është si një gur themeli. Naimi krijoi një vepër poetike të gjerë e në kaq gjini, vepër që pati një ndikim aq të rëndësishëm e të paprerë mbi brezat e poetëve dhe shkrimtarëve që erdhën pas vdekjes së tij. Ajo vepër hyri ashtu edhe në bazën e gjuhës letrare shqipe, duke mbetur, edhe nga kjo anë, një vepër madhore [8]. Pa u hapur shumë, mund të lavdërojmë punën e profesorit në studimin e origjinës së vjershës Fyelli, sepse e shpie më tej atë ç’ka shkruan prof. Çabej, se ajo “është inspiruar” [9] nga një vjershë e Rumiut. Shuteriqi e quan “një rikrijim që s’e ndan dot nga vjershat origjinale të Rumiut”[10]. Naimologu i parë serioz shqiptar, prof. Shuteriqi ka lënë në dorëshkrim një varg veprash të papërfunduara, ndër to Fjalorin e Naim Frashërit, që u botua kohët e fundit nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë.

1.5. Rexhep Qosja. Përpos sprovave të hershme, Qosja ka dy punime të rëndësishme për profilin e Naimit: Panteoni i rralluar dhe Porosia e madhe. Ndonëse jo botim i mirëfilltë kritik, edhe pse, siç u shprehëm, pati gjurmë të shkelura për një vështrim më sy më sy me veprën letrare të Poetit, punimet e shumta të kërkimit këmbëngulës të Qosjes për Naimin janë një bibliotekë më vete në funksion të Naimistikës. Akademiku merret me Poetin qysh me tekstin Historia e letërsisë shqipe. Romantizmi, veçanërisht në vëll. 3 (Prishtinë, 1986, kap. 10), në përmbledhjen Panteon i rralluar me studime, kritika, ese (Prishtinë, “Rilindja”, 1973, ribot.: Tiranë, Sh. B “Naim Frashëri”, 1988, f. 15-88), me monografinë Porosia e madhe, kushtuar veprës së Naim Frashërit, në tri ribotime (Tiranë, “Naim Frashëri”, 1989; 504 f.; Prishtinë, “Rilindja”, 1990, 606 f.; Tiranë, Toena, 2000, 580 f.). Ndër të tjera mund të theksojmë se prof. Qosja ka përgatitur për shtyp veprën e Naimit dhe ka bërë parathënien e teksteve botuar në Prishtinë, në vitin 1978, sidomos ribot. 2 të plotësuar nga “Rilindja”, 1986, në 7 vëllime, nga të cilat, në vëll. 1: Ëndërrime, Bagëti e bujqësija, Dëshir’ e vërtetë e shqipëtarëvet, Luletë e verësë, Dashuria, në 234 faqe; në vëll. 2: Vjersha për mësonjëtoret e para, Parajsa dhe fjalë fluturake, Fletore e bektashinjet, Shqipëria, Pellazgët-Shqipëtarët, në 194 f.; vëll. 3: Histori e Skënderbeut në 325 f.; vëll. 4: Qerbelaja, 291 f.; vëll.5: E këndimit çunavet këndonjëtoreja I, E këndimit çunavet këndonjëtoreja II, Istori e përgjithëshme për mësonjtoret të para dhe Istori e Shqipërisë, 240 f.; vëll. 6: Dituritë për mësonjëtoret të para, Gjithësia, Mësime, Katër stinët, Iliadhë e Omirit, Letërkëmbimi në 259 f. dhe në vëll. 7: Porosia e madhe: monografi mbi krijimtarinë e Naim Frashërit. Ky botim, që është përfshirë si vëllimi i shtatë në Vepra të Naim Frashërit, ka: në f. 7-14: Kronologjia e jetës, në f. 577-578: Bibliografia e veprave në gjuhën shqipe, në f. 579-593: Bibliografia kronologjike e shkrimeve mbi krijimtarinëe tij dhe në f. 595-601: Treguesi i emrave. Gjithashtu autori ka përgatitur për botim veprën e Naim Frashërin në 6 vëllime edhe në Tiranë, tek “Toena”, gjatë vitit 2007, ku përshihet poezia dhe proza, tekstet mësimore, letërkëmbimi në letërsi (letërsia epistolare), letërsia fetare bektashiane e tij, botuar në 1892 faqe. Vlen për t’u përmendur vëmendja që ai i ka kushtuar përmbledhjes me vjersha të shkruara në persisht: M(ehmed) Naim Frasari, Tahayyùlat, Mihran Matbaasu, Istanbul 1301 (1884); Naim Frashëri, vepra 1, zgjodhi e përgatiti për shtyp Rexhep Qosja, Prishtinë, 1978 (tok me Luletë e verësë dhe Bagëti e bujqësija.

1.6. Jorgo Bulo. Nga specialistët e fushës, gjykohet se Jorgo Bulo ka realizuar punimin më të plotë për Naimin, monografinë: Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit (Tiranë, “Shkenca”, 1999 në 199 f.), ku spikat kritika e mirëfilltë shkencore dhe interpretimi i poezisë lirike të Naimit. Ai e quan Naimin poet i ringjalljes kombëtare dhe kulturore të shqiptarëve dhe veprat e tij formuese të ndërgjegjes gjuhësore të kombit. Ndërkohë ai shquan “dy paralele poetike: Rumiu dhe Naim Frashëri” [11], duke shprehur praninë e frymës dhe të motive të poezisë persiane, veçanërisht të poetit të madh mistik Xhelaledin Rumiut (1207-1273). Ndikimi i Rumiut ndihet në shumë prej lirikave të filozofike të Naimit. Është vënë gishti mbi lirikën Fyelli të Naimit, që vjen si frymëzim, e dikujt mund t’i duket edhe si një sozì, e poezisë së njohur antologjike Kënga e kallamit, e përkthyer në shumë gjuhë të botës, në disa syresh me titullin Kënga e fyellit. Nuk është rasti të bëjmë ballafaqime tekstore e zbërthime, se i kanë bërë të tjerët më parë, por vlen të ravijëzojmë parashtresën në formë hipoteze të prof. Bulos për këto probleme që hasen. Sipas tij, janë një tip i caktuar krijimesh të Naimit, që ne do t’i quajmë “vjersha me subjekt anekdotik”, (të dyshueshme për karakterin e tyre origjinal) e që duhet t’i përkasin të njëjtit burim, Rumiut. Në këtë kontekst, ne e lexojmë profesor Bulon kështu: Sot, si duket dhe në plotësim të merakut të profesor Cipos, qysh më 1936, i kemi mjetet të dallojmë ç’ka marrë hua Naimi dhe ç’është bijë e frymëzimit të tij. Këto vërejtje nuk e ulin aspak emrin e madh të poetit tonë kombëtar, përkundrazi e pastrojnë atë nga mjegullnajat dhe profili i tij quhet më i kthjellët, më poetik, më kombëtar, më universal. Në dy veprat e tij Magjia dhe magjistarët e fjalës (Tiranë, “Dituria”, 1998, me 324 f.) dhe Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit (e sipërcituar), akademiku shqiptar e shikon Naimin si poet romantik, që u dha flatra në poezi përsiatjeve për lirinë e shpirtit njerëzor dhe meditimeve ekzistencialiste për jetën dhe vdekjen, për qenien edhe mosqenien dhe për dhembjen njerëzore. Lirizmi filozofik dhe lirizmi poetik i Naimit, sipas Bulos, përfshijnë tërësinë e krajatës njerëzore; ai synonte të rindërtonte njeriun dhe të shprehte kompleksitetin e shpirtit njerëzor, luftën e përjetshme që zhvillon brenda tij midis engjëjve të së mirës dhe demonëve të së keqes, duke poetizuar anën fisnike të natyrës njerëzore, tek e cila shihte forcën dhe madhështinë e Krijuesit. Poeti, mendimtari dhe edukatori i kombit, Naimi ynë, tashmë nuk është vetëm më kombëtari, por dhe më universali poet i letërsisë shqipe edhe në një vështrim tjetër. Në radhë të parë ai është një fenomen ndërkulturor. “I ndodhur në kryqëzimin e kulturave dhe të traditave poetike lindore dhe perëndimore, ai i treti në poezinë e tij këto tradita dhe nuk mbeti skllav i tyre, as vetëm poet i shprehjes gjuhësore shqipe, por edhe persishte, turqishte e greqishte” [12] -kumton prof. Bulo në Konferencën Shkencore “Naim Frashëri – 160-vjetori i lindjes”, që i zhvilloi punimet më 25 maj 2006 në Universitetin “Ismail Qemali” në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, Institutin e Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

1.7. Shaban Sinani. Ndër studiuesit e sotëm shqiptarë më të njohur, prof. Sinani kujdeset ta shikojë shëmbëlltyrën poetike dhe atdhetare të Naimit kudo ku shfaqet, me synimin e vetëm që poetin tonë kombëtar të njohim në plotëri, jo me pjesë të zgjedhura. Sinani e cilëson Naimin si Rumi shqiptar, ndërkohë që ka rezerva për njohjen thellë të poetit tonë. Sipas tij, kemi ende një këndvështrim të paplotë dhe pothuaj vetëm për letërsinë që ai ka shkruar në gjuhën shqipe.

Foto: wikipedia.org

Në një reflektim krahasues, i ndritshëm për nga thellësia dhe sinteza, shkrimtari dhe kritiku amerikan John Updike ndalet te dy figura madhore të letërsisë botërore të shekullit XX: Ismail Kadare dhe Gabriel García Márquez. Ai i vendos këta dy gjigantë të letrave përballë njëri-tjetrit jo për të shpallur fitues, por për të ndriçuar dy mënyra të ndryshme të shkrimit nën pesha të ndryshme të historisë, kulturës dhe pushtetit.

“Ismail Kadare dhe Gabriel García Márquez; të dy tregojnë rreth qyteteve që lëshojnë vezullime magjepsëse dhe mbizotërohen nga klanizmi.”

Në këtë vëzhgim, Updike e dallon ngjashmërinë e dukshme mes veprave të tyre: të dy krijojnë botë që përkunden mes realitetit dhe fantazisë, ku qytetet janë më shumë simbole shpirtërore sesa koordinata gjeografike. Por ai dallon qartë edhe dallimet thelbësore:

“Qyteti prej guri i Kadares duket më pak jashtë botës reale, më pak i panjohur, më pak i paçuditshëm sesa qyteti Makondo i Márquezit, i tëri me ndërtesa të larta me mure pasqyrash…”

Këtu, Gjirokastra e Kadaresë është një vend i konkretësuar, i fortë, me rrënjë në kujtesën historike dhe të fëmijërisë. Ndërsa Makondoja e Márquezit është një laborator i realitetit magjik — vendi ku kohët përzihen dhe muret reflektojnë sa vetveten aq edhe fantazinë kolektive të një Amerike Latine të përmbysur.

Por pyetja më e rëndësishme që ngre Updike është:

“Si ishte në gjendje Ismail Kadare, nën një regjim famëkeq ksenofobik si ai i Enver Hoxhës, të krijonte një art kaq të hollë e të shprehej aq lirshëm?”

Kjo pyetje është thelbi i shqetësimit kritik perëndimor për shkrimtarin që vjen nga diktatura. Në sytë e Updike, Kadare nuk është thjesht një autor që mbijetoi censurën; ai është një krijues që e përdori atë si sfond për të ndërtuar një gjuhë aludimesh, të shtresëzuar e të rafinuar. Sipas tij, ekzistojnë disa mënyra që lejojnë një shkrimtar të mbijetojë dhe madje të lulëzojë nën totalitarizëm:

“Kujtimet nostalgjike të fëmijërisë, sigurisht, përbëjnë strehë mbrojtëse për një shkrimtar, i cili krijon nën regjim totalitar. Mënyra të tjera krijuese për një shkrimtar në kushte të tilla janë përkthimet, tregimet për fëmijë dhe romanet fantastiko-historike.”

Ky përfundim është një analizë e hollë e poetikës së mbijetesës. Kujtesa personale bëhet jo vetëm lëndë narrative, por edhe strategji për të mbrojtur veten nga përplasja direkte me pushtetin. Përkthimi, nga ana tjetër, shërben si një dritare drejt botës dhe si një mjet për të ushqyer gjuhën dhe stilin. Ndërsa zgjedhja e një zhanri si romani historik ose ai fantastik është, në të vërtetë, një mënyrë për të shmangur konfliktin frontal me realitetin politik, duke e zhvendosur mesazhin në të shkuarën, ose në një univers tjetër.

Në këtë dritë, Kadareja nuk është një shkrimtar i dorës së dytë që fati e nguli në një cep të errët të hartës letrare, por një mjeshtër i formës dhe përmbajtjes në kushte ekstreme. Ai nuk është më pak universal sesa Márquezi — vetëm se universaliteti i tij vjen jo nga shpërthimi i imagjinatës tropikale, por nga disiplina e nënkuptimit, simbolikës dhe arketipit ballkanik.

Updike e lexon Kadarenë me një ndjeshmëri të rrallë për lexuesin anglo-amerikan, duke na dhënë një mësim se si letërsia e madhe, edhe kur vjen nga një vend i vogël dhe i mbyllur, mund të jetë universale në ndjeshmëri dhe mjeshtërore në zbatim.

Albert Vataj