Artan Nati/
Ne imagjinojmë të keqen me një fytyrë të caktuar, një figurë mizore monstruoze, një ideologji të shtrembëruar ose kënaqësi sadiste në shkaktimin e dhimbjes. Por çfarë nëse e keqja mund të veshë edhe një maskë të zakonshmes, çfarë nëse disa nga krimet më të tmerrshme në histori nuk janë kryer nga njerëz demonikë, por nga njerëz që e shihnin veten thjesht si ndjekës të urdhrave, duke bërë punën e tyre? Ky paradoks i frikshëm është ajo që filozofja Hannah Arendt u përball kur bota kërkoi përgjigje pas disfatës së Gjermanisë naziste për të mbuluar gjyqin e Adolf Ikeman, një zyrtar i lartë nazist i përfshirë në logjistikën e Holokaustit. Pritej që ajo të haste një fanatik të urryer. Në vend të kësaj, ajo pa një njeri me mediokritet shqetësues. Një burokrat i shqetësuar për oraret e trenave dhe dokumentet më shumë sesa për ideologjinë. Mungesa e tij e dukshme e ligësisë e çoi atë në një përfundim thellësisht shqetësues, të përmbledhur në një frazë që vazhdon të na përndjekë, “Banaliteti i së keqes”. Holokausti nuk ishte rezultat i veprimeve të disa përbindëshave,, por rezultati i tmerrshëm i një sistemi ku mijëra individë në dukje normalë, luajtën rolin e tyre pa vënë në dyshim moralin e makinës më të madhe që i shërbenin. Ideja e saj kontraverse ishte se ndonjëherë të këqijat e mëdha kryhen nga njerëz që kanë dorëzuar aktin e të menduarit, vënies në dyshim të urdhrave, duke marrë parasysh pasojat dhe duke u përballur vërtet me moralin e veprimeve të tyre.
Ajo besonte se ai bëri një zgjedhje themelore: zgjedhjen për të hequr dorë nga gjykimi i tij moral, zgjedhjen për të ndaluar së vëni në pikëpyetje, për të ndaluar së pari viktimat e regjimit nazist si qenie njerëzore të vërteta. Ky argument thelbësor ngre një sfidë ndaj besimit tonë ngushëllues. Pyetja që shtrohet është se ne si individë a do të silleshim ndryshe në rrethana ekstreme? A do të ishim të gjithë heronj dhe rezistues ose të përballeshim me pasojat e ashpra të sfidës? Ku e vendosim vijën ndarëse midis presioneve që një sistem ushtron mbi një individ dhe përgjegjësisë sonë përfundimtare për zgjedhjet që bëjmë?
Mbi të gjitha, në çdo zgjedhje që ne bëjmë, duhet të mendojmë se ne jemi qënie njerëzore dhe politike. Duhet të mendojmë se ndërtimi i një shoqërie më humane, të drejtë, të dhembshur dhe demokratike ndërtohet duke përdorur një etikë pragmatike të bazuar në arsyen njerëzore, përvojën dhe njohuritë e besueshme. Kur hidhni një firmë mendoni se si mund të ndikoj në jetën fëmijëve, të afërmëve, pensionistëve dhe gjithë shoqërisë, ose mund të përfundoni në burg. Ne mbi të gjitha kemi një detyrim moral, por edhe ligjor ndaj njeri tjetrit dhe njerëzimit. Kur shprehni mendimin ose hidhni votën tuaj në punë, parti, qeveri e kudo, mendoni në fillim se ne jemi qënie njerëzore mbi të gjitha dhe jo thjesht një ingranazh në mekanizmin e madh. Me veprimet tona të përditshme ne i japim kuptim jetës sonë e të gjithë shoqërisë. Kjo na bën njerëz dhe i jep kuptim jetës sonë. Kur jemi në familje apo organizata e shoqata ne duhet të mendojmë se kemi detyrim moral, por edhe shoqëror të ngremë zërin për çdo padrejtësi, për çdo manipulim që mund të bëhet për shfrytëzim nga politika ose persona të caktuar të këtyre organizatave dhe jo të fshihemi pas idesë se ne bëjmë detyrën tonë.
Kalimi i shoqërisë tonë nga totalitarizmi në një shoqëri më demokratike ose të hapur nuk është thjesht një çështje ndryshimi politik. Ai kërkon gjithashtu adresimin e ndikimeve të thella psikologjike dhe kulturore të regjimit të mëparshëm. Në shoqërinë tonë ne shpesh shpërblejmë injorancën dhe penalizojmë inteligjencën. Kjo nuk është rastësi, por produkt i remineshencave të komunizmit dhe tribalizmit. Ndoshta është produkt i mentalitetit tonë. Mos ta gjej nga unë, por ta gjej nga perëndia, themi shpesh ne. Zoti e bëri njeriun në imazhin e vetë dhe si të tillë ne kemi detyrim moral e njerëzor të ngremë zërin për çdo gjë që ne e quajmë të padrejtë. Ndryshe nga e keqja tradicionale që ne konsiderojmë, kjo forcë apo e keqe, nuk mund të arsyetohet, ekspozohet ose madje luftohet drejtpërdrejt, ajo përhapet në heshtje duke i bërë njerëzit të verbër ndaj së vërtetës dhe imunë ndaj logjikës që imponon budallallëkun. Por përse kjo forcë ose banalitet është një kërcënim më i madh se e keqja, pse është jo vetëm si një dështim intelektual, por si një krizë morale dhe shoqërore?
Banaliteti i së keqes nuk qëndron vetëm në përhapjen e besimeve irracionale, por edhe në aftësinë e tij për të shtypur diversitetin intelektual dhe diskursin kritik. Kur të gjithë në një grup shoqëror përvetësojnë të njëjtin grup idesh të pashqyrtuara, bëhet më e vështirë të sfidohen ato ide ose të merren në konsideratë perspektiva alternative. Ky homogjenizim intelektual çon në mendimin në grup, ku individët i japin përparësi konsensusit dhe harmonisë sociale mbi mendimin e pavarur dhe eksplorimin intelektual. Rezultati është një shoqëri në të cilën idetë bëhen debate të ndenjura, bëhen sipërfaqësore dhe progresi pengohet. Prandaj shpesh thuhet se: “Mashtrimi më i madh që djalli bëri ndonjëherë ishte të bindte botën se nuk ekzistonte”.
Banaliteti i së keqes nganjëherë qëndron në grumbullimin e ngadaltë të akteve të vogla të pamenduara, bindjes së dorëzuar, gjykimit dhe gërryerjes së aftësisë sonë për të parë njerëzimin tek ata që nuk pajtohen me ne. Rezistenca e vërtetë ndaj së keqes fillon jo vetëm në fushat e mëdha të betejës, por brenda vetes sonë. Ajo kërkon një angazhim të ashpër ndaj mendimit të pavarur për të bërë pyetje të vështira dhe për të pranuar realitetin e pakëndshëm se vija midis heroit dhe pjesëmarrësit mund të jetë më e hollë nga sa guxojmë të imagjinojmë. Të këqijtë dhe psikopatët e vërtetë janë, për fat të mirë, mjaft të rrallë, por, në rrethanat e duhura, të bëhesh i bindur pa ndjenja dhe çnjerëzor në këtë mënyrë mund të bëhet një gjendje e zakonshme. Kur jeta politike atrofizohet dhe debati e vënia në pikëpyetje pushojnë, ndërsa përvoja morale e menduar bllokohet nga brenda, aftësia që rezulton për të keqen mund të përhapet si një epidemi.