Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

VIKTOR KASIMATI, NJERIU QE LA GJURME TE THELLA

by

Ne Foto: Viktor Kasimati/
Nga Agim Xh. Dëshnica-Boston-MA/
Jeta e kujtime/
Shumëkush si një udhëtar i lodhur, pas një shtegtimi të gjatë, hedh vështrimin në udhën e përshkuar e përpiqet të gjejë vendin nga u nis. Vë re, në largësi vetëm një tis të përhimtë resh në trajta malesh, që ndryshojnë ngjyrat e shuhen diku, siç dodh me vitet. Në ato çaste kujton muajt e vitet, kur hidhërimet mposhtnin, edhe gëzimet e rinisë, ndjen në shpirt përsëritjen e tyre, diçka të kundërt nga thënia e poetit fiorentin, përfytyron një rreshtim të gjatë njerëzish, që nis nga gjyshi e vijon me brezin e pasardhësve. Pas tyre shokët e shkollës, bashkëpunëtorët e mirë në jetë e në punë.Të tjerët, misteriozët e asaj kohe të vështirë. i fshin nga kujtesa, siç ngjet me erën e gjethet në vjeshtë, ashtu si valët mbi gjurmë në ranishte,
Shkollat shqipe.
Aty nga vitet e mashtrimit të madh 1945 e 1946, shkollat u hapën si ato të paraluftës, madje me librat cilësorë të asaj kohe të tronditur nga lufta boterore. Pas shkollës fillore me pesë klasa, në Tiranë vijonte Gjimnazi me tetë klasa, i ndarë në degët reale dhe klasike, më pas u prish, Më tej u vijua me uniket me tre klasa, shkollat e mesme me katër klasa, një prej tyre mbajti emrin e pashpallur Gjimnazi “Qemal Stafa.”
Në krahun e djathtë të rrugës së Elbasanit, gjatë vitit shkollor 1945-1946, degjoheshin zërat e nxënësve të shkollës fillore me emrin e trashëguar e kuptimplotë “Kosova.” Aty mësonin zakonisht fëmijtë e familjeve të kulturuara, me banim në Tiranën e Re. Në klasën e pestë, diku në rreshtat e para, ulej një djalë me shtat mesatar e pak i hequr e me tipare fisnike, Viktori nga fisit i Kasimatëve, i lindur në muajin e luleve më 1935. I vemendshëm në mësime, i gatshëm në përgjigje, i dashur e bujar me shokët e çdo niveli, i pashkëputur nga shokët në argëtime gjatë pushimeve. Një ditë mësuesi i ri i fesë, sapo hyri në klasë për mësimin e parë të edukatës islame tha, se kushdo që dëshironte të dëgjonte mësimin e tij, mund të rrinte. U ngrit një vajzë me flokët kaçurel, e veshur me fustan të hollë e me pala ngjyrë rozë dhe foli, “unë nuk besoj” e doli me kokën lart nga klasa. Më vonë do të shquhej si balerinë. Askush tjetër nuk lëvizi nga vendi, as Viktori, i cili deri në vitet e fundit, në ditën e parë të Bajramit ndodhej ndërmjet besimtarëve para xhamisë së Et’hem Beut dhe uronte miqtë e vet. Siç dihet pas disa kohësh mësimi i fesë u ndalua. Familjes së balerinës ia shtetëzuan vilën me pishinë e lulishte. Viktori vazhdoi shkollën me nota të shkëlqyera në Uniken-3. Ndërtesa klasike e shkollës më parë shërbente për Muzeun Historik dhe Etnografik. Në oborr dergjeshin rreth e rrotull shtatore pa kokë, parzmore, mburoja e basorelieve mermeri të nxirra nga koha, të zbuluara nga arkeologët anglezë e italianë në Durrës, Apoloni e Butrint. Në kohën e pushimit mbi parzmoret e mburojat e gurta, uleshin nxënësit e hanin nga pesë biskota nga ndihmat e UNRA-s. Siç dihet shpeshherë në shkollë gjatë javës, kishte edhe ditë me ngjarje gazmore për të gjithë. Në stinën e ftohtë të dimrit apo në ditët me shi, ndalej para portës së shkollës një pajton i mbuluar, ku ishin mbrehur dy kuaj. Papritur u duk tek zbriste nën çadër Viktori i përcjellë nga nëna e mirë e fisnike. Mjaftonte kaq. Të nesërmen në gazetën e murit, ku bashkëpunonte edhe Viktori, shihej karikatura e një djali nën shi të strukur nën jorgan. Ditën tjetër do të mblidheshin para gazetës shumë vetë për një shkrim gazmor të Vikorit, ku tregohej sesi mësuesi i diturisë së natyrës, teksa shpjegonte mësimin për zhuzhakun, iu drejtua “piktorit” K. D, që kruante veshinm, “ç’e ke atë vesh, more djalë, minierë ari? “ Më pas Viktori mbaroi gjimnazin “Qemal Stafa”, i rreshtuar me maturantët, që do të shquheshin në jetë, në degët, siç qenë ekonomia, fizika e kimia, ndertimi e arkitektura, shendetësia e sporti, si Shefqet Ndroqi, Petrit Radovicka, Barjam Preza, Osman Kraja,Viktor Kasimati, Besim Daja, Egon Gjadri, Zihni Gjinali e Rexhep Spahiu etj. Në fushën e letrave: Jakov Xoxa, Mustafa Grablleshi, Mihal Hanxhari, Petro Zheji, Fatos Kongoli etj. Artistë, si Naim Frashëri, Sandër Prosi, Robert Ndrenika etj. Piktorët, si Nexhmedin Zajmi, Sali Shijaku, Ksenofon Dilo etj.
Kasimatët.
Viktori ashtu si kishte emrin, ashtu mbeti i paharruar përjetësisht. Ky trashgimtar, që nis nga një brez jurishtesh, inxhinerësh, doktorësh e dijetarësh atdhetar. Këta shqiptarë të aftë, me studime në Paris, Romë, Stamboll, patën fate nga më të ndryshmet, disa mbijetuan, disa humbën jetën në mënyrë tragjike, por kujtimi e veprat e tyre jetojnë. Gjyshi nga nëna, ishte Sulejman Delvina, Kryeminisri i zgjedhur nga Kongresi i Lushnjës. Gjyshi nga i ati, qe juristi libovit Abdurahaman Kasimati, babai i pesë fëmijëve, të gjithë me shkollë të lartë, në shërbim të atdheut. Ndër ta, ing.Refi Kasimati, i ati i Viktorit, i diplomuar ne Paris me punë në Ministrinë e Punëve Botore, ndërsa Sabiha Kasimati biologe e diplomuar në Romë, me punë në Institutin e Shkencave. Në romanin “Nentori i një Kryeqyteti”, botuar në vitin e zi 1975, përshkruhet mjeshtërisht kryeqyteti, që po binte në duart e brigatave çlirimtare, me trokitje natën, rrëmbime e vrasje pa gjyq në zonën lindore të qytetit apo në Tiranën e Vjetër. Ishin ditë paniku, ndaj disa familje nëpunësish të vjetër, po linin qytetin. Në roman, ndër të tjera shkruhej…”po ikin, po ikin Kasimatët!” Përse me fantazinë e vet të pasur shkrimtari, po i largonte Kasimatët patriotë? Në portën e tyre në Tiranën e re, trokitën, vetëm tre ushtarë gjermanë me automatikë të cilët kërkuan pianon e shtëpisë, vetëm sa për një natë. Kasimatëve s’u kishte shkuar as ndër mend, të merrnin më kot udhët e mërgimit. Përse duhej të ikte me familjen ing. Refiu, aq i nevojshëm për rindërtimin e vendit, të dëmtuar nga lufta? Po dijetarja, Sabihaja, e paharruara, pse duhej t’i linte punimet në Institutin e Shkencave? Po dy vëllezërit, njeri mjek, aq i kërkuar në atë vit e tjetri jurist?
Krim e ndeshkim barbar.
Mesa kuptohet, ” bejlereshë armike”, në atë ikje imagjinare, paskësh qenë Sabihaja e gjorë, e kthyer në vitin 1945, për t’u masakruar mizorisht në mesnatën e ftohtë të shkurtit 1951, për një bombë të hedhur nga Sigurimi në oborrin prapa Legatës Sovjetike, që plasariti disa nga xhamat e pasme të ndërtesës. Kumti i saj jeton edhe sot: “evolucioni është në natyrën e gjërave. Me dhunë nuk shkohet dot as në socializëm, as në demokraci; shkohet drejt shkatërrimit.”
Para disa vjetësh shkruesi i këtyre radhëve, u kishte kushtuar, këto vargje të dhimbshme viktimëve të asaj nate vrastare. Jepet vetëm një fragment:
“Erzeni trishtueshëm te Urë e Beshirit rrjedh,
e sillet e shtillet vorbull, te bregu nën gjeth.
Me zhaurimë në zall, mbi bar hedh lot-stërkala
sado krim në terr, me pëshpërimë përhapet fjala…
Dritaret e hijet, dushqet e shkurret, tregojnë,
për gropë martirësh në heshtje dhe gurët vajtojnë.
Dhe toka e zezë për njerëz të mirë pa faj,
ndër tela me gjemba thurur gjallë, skaj më skaj.
Nga gropa, nga gropa, shpirtrat fluturuan lart,
Me fllad Perëndie u qetua çdo lëngatë.
Një ëngjëllore, nimfa e gjallërisë ujore,
Sabi, Sabihaja, puhiza mëngjezore!
Në lumenj, det, oqean, dëgjohet thirrja e saj,
shpirti fëminor endet livadhesh në parajsë.
Mërmërojnë valët: Sabi! Sabi! Sabiha!
Buçasin dallgët: Sabiha! Sabiha! Sabiha! 
Erzeni u zgjua, te urë e Beshirit rrjedh,
e sillet e shtillet nën lule e gjeth,
me zhaurimë në zall e mbi bar hedh lot-stërkala, 
për krime terri me oshëtimë përhapet fjala!…”
Në atë kohë kur diktatura gjaksore u step nga jehona e krimit, Viktori mbushte 16 vjet. Dy vjet me vonë, më 1953, pranohet pa kundërshtim në Universitetin e Tiranës, në Fakultetin e inxhinerisë së ndërtimit, të cilin e përfundoi, si përherë shkëlqyeshëm, më 1958. Nxënësit e besueshëm edhe me nota nën mestaren, dërgoheshin jashtë shtetit në Universitete, në Moskë, Varshavë, Budapest, Bukuresht, disa në Romë apo Paris. Viktori nuk e pati atë fat, s’u dërgua në asnjë shkollë të huaj, sado i pari në mësime dhe zotërues i gjuhëve frënge dhe italiane, ashtu si gjatë kohës së punës, përdorues i anglishtes e rusishtes.
Emërimi në ndërmarrjet e institutet e ndertimit.
Për emërimin në punë, siç dihet u shqyrtuan dokumentet që tregonin prejardhjen e rrethin e tij familjar. Diplomës që dëshmonte për aftësitë e tij, mesa kuptohet, iu hodh një sy i ftohtë. Ndryshe nga shumë të tjerë, pas mbarimit të studimeve më 1959, u caktua në degën teknike të Ndërmarrjes së Ndertimit, me emrin shifror “21 Djetori”. Kjo nofkë pa vlerë, sipas forcës së zakonit, përdoret edhe sot nga shumë vet, pa e ditur, se bëhet fjalë për ditëlindjen e një diktatorit të egër sovjetik. Aty ku kryqëzohet rruga e Kavajës me Unazën, ndodheshin dikur, zyrat e asaj ndërmarrjeje. së bashku me kantierin e qendrës, me disa reparte, si zdrukthtaria për dyer e dritare, oficina e automjeteve dhe një park kamionash ndërtimi etj. Në degën teknike ing.Viktori punoi afërsisht dy vjet, për kontrollin teknik të ndërtimeve në Tiranë. Pastaj u transferua në Kombinatin e Materialeve të Ndërtimit në Laprakë, përgjegjës i laboratorit që merrej me analizat e çimentos, ranës dhe betoneve. Mandej u ngarkua nga Ministria e Ndërtimit, të kryente studimin dhe eksperimentimin e betoneve të paranderur, një detyrë kjo, mjaftë e vështirë dhe me përgjegjësi. Kjo punë kërkimore e panjohur deri atëhere në vendin tonë, synonte përgjysmimin e hekurit në betone, me anën e tërheqjes së hekurit në të ftohtë. Pas provave të shumta me ngarkesë u arrit qellimi i caktuar. Në bashkëpunim me Institutin e Teknologjisë së Ndërtimit, kjo punë e re, u shpërnda, edhe në rrethet e tjera. Për disa kohë Viktori drejtoi, edhe byronë teknologjike të Kombinatit. Por, gjatë punës nuk iu ndanë shqetësimet nga ndërhyrjet e gabuara nga lart, edhe në betonet e zakonshme, me rrjedhoja të rrezikshme. Ndryshe nga arkitektët e pafuqishëm, kundër ndërhyrjeve, ing. Kasimati, me urtësinë e njohur, nuk lejoi asnjë ndryshim në konstruksionet betonarme. Kështu, kur arkitektura në botë përparonte, në vendin tonë, duke filluar nga kryeqyteti, u panë ndërtesa të rëndomta, me paraqitje aspak të hijshme nga jashtë dhe me mungesa të shumta brenda. E kundërta ndodhi me qendrushmërinë e tyre, falë plotësimit të kushteve teknike, sidomos për betonet për të cilat punoi me vendosmëri inxhineri konstruktor. Viktor Kasimati, Ai merrte pjesë në çdo mbledhjet teknike dhe bashkëpunonte me kënaqësi me ekonomistët. Emri tij shënohej rregullisht në komisionet për hartimin e manualeve të Ministrisë së Ndërtimit. Në fabrikat e sheshet e Kombinatit punohej lodhshëm me tre turne. Me materialet e ndërtimit, furnizoheshin kantieret, që merreshin me ngritjen e banesave standarte. Ndërkohë u vu re një drejtim i ri, siç ishte ndertimi i fabrikave të reja të industrisë së rëndë, si Uzina e Traktorëve, Uzina e Tankave, Kombinati Metalurgjik dhe se fundi bunkerët e mbrojtjes për ushtrinë. Kjo marrëzi poltike dhe ekonomike e planifikuar, u mbyll me shembjen e sistemit socialist dhe fundin e diktaturës. Por, shqetësimet ing.Viktorit, nuk i ndaheshin, edhe nga ata, që dergonin letra lart. Kështu një tornitor poet, i kthyer pa diplomë nga kryeqyteti i një vendi lindor, përveç punës së mekanikut, nisi të mblidhte poshtë e lartë të dhëna për çështje ndërtimore. Shpeshherë në bisedë e sipër pyeste dhe shënonte shpjegimet që lidheshin me paranderjen. Viktori i dashur me të gjithë, ia përshkruante atë teori, pothuaj me terë hollësitë e saj. Të gjitha këto mjaftuan që mekniku poet, t’i dërgonte kryeministrit një letër të rrezikshme, ku ankohej, se burokratët dhe teknokratët, si Viktor Kasimati e dikush tjetër e kishin penguar të ecte përpara për të mësuar mjeshtrinë e betonimeve. Papritur në një mbledhje në Kombinat, u duk ministri i ngrysur e i rreptë i ndërtimit R. Hanku. Pas pyetjeve e përgjigjeve, u sqarua gjithçka. Pak më vonë, aty nga viti 1974, ing.Viktori Kasimati, i ngujuar katërmbëdhjet vjet rresht me punë në Kombinatin e tymosur nga pluhuri dhe intrigat, iku triumfues i emëruar në Institutin e Studimeve e Projektimeve të Veprave Hidroteknike, për t’u marrë me kërkime të tjera. Në romanin, siç u tha më lartë, pas një viti shkruhej: ”po i kin, po ikin Kasimatët!”
Ngadhnjimi i kohës së ëndërruar.
Më 1992 ing.Viktori është punonjës i Institutit të Teknologjisë së Ndertimi, mandej drejtor i tij. Mjerisht, edhe sot lexojmë në shtypin e përditshëm shkrime të gabuara për vlerën e betonimeve. Shumë vetë shqetësohen nga këto emërtime të frikshme gazetarësh. Ndërtimet me betonarme në vendin tonë të pasur me gurë e të varfër me drurë, janë e vetmja mundësi për ngritjen e porteve, digave, urave, banesave etj. në përputhje me kushtet teknike të miratuara shkencërisht nga specialist, si ing.Viktori me bashkëpunëtorët e tij. Shkelje të rënda vihen re vetëm në arkitekturë me projektime e ngritje pallatesh shumëkatëshe me probleme të vështira, mbi një plan urbanistik të gabuar. Ngadhnjyese del në çdo rast, përvoja e ndihmesa e ing Viktorit dhe e konstruktorëve të tjerë. Shembujt janë të shumtë, kur pas tritolit inatçor, ndërtesa qendron më këmbë e patundur, si emri i dashur Viktor, Victorious, Fitimtar.
Nga viti 1992 më 1997, veprimtaria e re e ing.Viktor Kasimatit, ishte detyra e drejtorit të Drejtorisë së Marrëdhënieve Ekonomike në Ministrinë e Jashtme. Pra, pas një përvoje te gjatë, do të punonte me ide të reja ekonomike, me shërbime në shtete, si Greqia, Italia, Franca, Austria, Gjermania, Turqia etj. Ndërkohë u realizua edhe një ëndërr e shuar e rinisë së vështirë, për të kaluar kufirin imagjinar midis robërisë dhe lirisë, tok me diplomatët në takime ndërkombëtare.
Shkurt veprat e ing.Viktor Kasimatit:
Kontrolli teknik i materialeve të ndërtimit dhe veçanërisht i betonit, çelikut, betonarmesë dhe materialeve të tjerë me bazë çimentoje.
Pojektues në Sektorin e Porteve detare. Ka marrë pjesë në hartimin e projekteve të :Kalates lindore në Portin e Durresit ( kalata, sheshe,rrjete inxhinierike, rrugë, hekurudha, etj.)
Thellimet në Portet e Durrësit, Shëngjinit e Vlorës.
Projekt–idesë së plotë të Portit të Ri të Vlorës.
Projekt-Organizimit të Punimeve për ndërtimin e skolierës perëndimore në Portin e Ri te Vlorës.
Pontilit ne Himarë.
Ne studion “Port Projekt”:
Nga viti 1999 më 2010: Inxhinier për projektim portesh në studion “Port-Projekt”, konsulent e projektues.
Ka marrë pjesë në hartimin e projekteve:
Për rikonstruksione dhe ndërtime në Portin e Shëngjinit (Kalata, sheshe, skoliera, thellime).
Për ndërtimt e reja në Portin e Sarandës (kalata dhr sheshe).
Projekt–ide e infrastrukturës portuale për përpunimin e produkteve të naftës dhe të gazit të lëngshëm në Porto-Romano në Durrës.
Ndryshime dhe azhornime në zgjerimin e kalatës në molin “O” në portin e Vlorës.
Për ngarkesat e projektimin e strukturave të ndërtesave civile dhe industriale.
Për studimin e veprimit të erës mbi strukturat e ndërtimit.
Projektimi i strukturave beton arme të ndërtesave civile.
Artikuj shkencorë në shtypin e viteve 1961- 1973.
1961- Shkallët e montazhit, soletat e paratensionuara
1962- Shkallët e montazhit, godina montazhi dy katshe të parafabrikuara
Stylla në formë ” T” prej beton armeje të paranderur për armatimin e galerive të minierave.
Kollona me shtylla cilindrike b.a. Kapriata dhe trarë vinç-urë b.a të paranderura. Soleta “F” të paranderura. Soleta “V” të paranderura për hapësira deri 15m.
Parafabrikatet në masë të tipizuara, prioritet i paranderjes para betonimit.
1973- Për prodhimet e nevojshme, adaptimi i reparteve ekzistues ose ngritja e reparteve të reja. Ngritja e një vinçi CAP dhe zgjerimi i poligonit të parafabrikateve.
Disa mendime të trishtuara.
Duke u njohur me tërë këtë vepritari prej dijetari atdhetar, kur hedh një sy të shpejtë në vëllimin-2, të Fjalorit Enciklopedik Shqiptar, përgatitur nga Akademia e Shkencave, me qendrim te qartë opozitar, edhe më 2008, ndihet fryma e rëndë e luftës së klasave. Nga fisi i Kasimatëve me një shkrim tepër të varfër, përmendet sa për te kaluar radhën, vetëm Sabiha Kasimati, vajza shkencëtare, fama e cilës ka kaluar kufijtë e Shqiperisë, shumë vite më parë. Në atë Fjalor Enciklopedik, të ndrequr keq, shihen emra inxhinierësh që jetojnë, nën nivelin e ing.Viktor Kasimatit. Edhe në shtojcën mjerane, ku shihen emra të harruar dëshmorësh të kombit, si Gani Butka, apo e poetëve të lirisë, të pushkatuar, si Vilsoni e Leka, emri i bukur i Viktorit, të përndjekur fshehtas, mungon, ndoshta si hakmarrje për emtën e vet të masakruar Sabiha, të cilën ai, e ringjalli me intervistat e veta të fuqishme.
Mbarimi i jetës së një dijetari krijues dhe ngritja lart në qiell e një ylli të ndritur.
Në kohë të lirë Viktori, merrej edhe me leximin e letërsisë në gjuhën shqipe, frengjisht, italisht etj. Pëlqente gazetat 55 e RD. Gjithsesi në bibliotekën e vet të pasur, shumica e librave qenë botime të sferës teknike. Çdo javë, në ditën e orën e caktuar, takohej me miqtë e vet të punës, në një kafe, në krye të rrugës “Hoxha Tahasim.” Në raste përvjetorësh ndodhej gjithmonë, në takimin përkujtimor për 22 vitimat e Urës së Beshirit. Janë të njohura intervistat e tij për emtën vet, Sabiha Kasimati. Në raste të ndryshme takohej edhe me punonjësit e vjetër, teknik e inxinierë, të Kombinatit. Ditët e korrikut i kalonte familjarisht diku në një gji të ngrohtë në krahun jugor të Himarrës.
Në këto ditë të nxehta pushimesh, në një gji të ngrohtë të Himarës, banorët e mirë të asaj ane dhe valët e kaltra të Jonit, nuk do ta shohin më Viktorin, ulur në breg, në ajrin e pastër, për të soditur largësitë, se papritur në fillim të korrikut, në ditën e dytë, zemra tij e lodhur pushoi së rahuri. Ai u nda nga jeta, aq e dëshiruar prej tij. Por, si vazhdim i saj, do ta kujtojnë miqtë e tij, sidomos kolegia e vet, e palodhura ing. Elsa Kasimati, me trashgimtarët e saj, mes tyre nipi i vogël, Kostandin, njeriu i ri i Shqipërisë. Për çudi, ky emër na kujton hymnin:“Flamur që lint Shën Kostandinin/Pajton Islamn’ me Krishterimin/ Çpall midis feve vllazërimin/ Flamur bujar për Njerëzi./” Ngadhnjimi i mendimit të lirë, ngriti lart në qiell, një yll të ndritur, Viktorin, studentin e shkëlqyer, inxhinierin e talentuar, publicistin e shkencës, diplomatin e aftë e patriot dhe idealistin e dashurisë njerëzore.

Korrik 2015

Etno-psikologji- KUVENDET SHQIPTARE

by

(Sipas Lahutes se Malesise)/
Shkruan:Prof.as. Dr. KOLE TAHIRI, etno-psikolog -Bruksel/
Dukuria e «Kuvendeve Shqiptare», shquhet per specifika etno-psikologjike te spikatura. Ajo eshte tradite e lashte sa historia e shqiptarve. Tubime te kesaj natyre beheshin edhe ne rajone te tjera te Ballkanit e me gjere. Por, kuvendet shqiptare shquheshi per lashtesine e tyre, per pjesemarrje te gjere, frymen e permbajtjen atdhetar, frymen mirekuptuese dhe ruajten e ketij institucioni dokesor per kohe te gjata, madje me «gjurme» e terma te ruajtura deri ne ditet tona.
Ne Lahuten e Malesise paraqiten gjeresisht kuvende, si ai i Lidhjes se Prizrenit, kuvendi qe organizon Cun Mula, bajraktar i Hotit me perfaqequesit e Malesise se Madhe etj. etj. 
– Ne ç’fare mase dhe sa gjenin zbatim ne keto kuvende dukurite etno-psikologjike shqiptare te cilat burojne nga mendesite, botekuptimi, mentalitetet, bota shpirterore, veçansite etnike te kultures iliro-arberore-shqiptare ?
– Si shprehen karakteri liridashes, luftarak dhe i panenshtruar i shqiptarve, si dhe ndjenjat perkatese ne keto kuvende ? Cili eshte modeli kulturor etnik qe perfaqesonin kuvendet tradicionale shqiptare, ne «Lahuten e Malsis» te at Gjergj Fishtes ? Si ka rrjedh fati historik i ketij institucioni dokesor shqiptar ne rrafshin etno-psikologjik ? A duhet pare kjo dukuri sociale vetem ne veshtrimin historik ? A mund te nxirren mesime per te sotmen ?!
Ne Kongresin e Berlinit(1897) Fuqite e Medha te kohes kane vendosur coptimin e tokave shqiptare ne favor te Malit te Zi, i cili, pa ngurrim hidhet ne aksione ssulmuese kunder shqiptarve. Knjaz Nikolla ka mobilizuar forcat ushtarake:
– /qi ka dyndun top e ushteri, /,
/ me hi n’Plave, me hi n’ Gusi,/,
/ me marre Shkodren me Malesi,/ ,
/der’ ku dane vendi me Dri ;/…
Keshtu, shprehen qarte synimet shoviniste te shkjeve-malazez si dhe nxitja e tyre nga Fuqite e Medha te Europes. Mbi bazen e marreveshjeve te fshehta kane detyruar Mbretin e Stambollit te bente leshime ne dem te tokave te banuara, prej shekujsh nga shqiptaret. Ne ate kohe territoret tona kane qene nen pushtimin e Perandorise Osmane.
Po, shqiptaret nuk jane te atij mendimi. Per kete Ali Pashe Gucia, ish ushtarak i perandorise i shkeputur nga Stambolli i vene teresisht ne sherbim te çeshtjes atdhetare jep kushtrimin :
– / t’ané Shqipnise ka çue nji fjale :
– /qi shk’a’ Krye, shk’à Bajraktar, /, ?
– /Shk’a’ Vojvode e shpi e pare ;/, ?
– / fille me dalun ne Prizren,/,
– /per me ngrehe aty kuvend,/….:/ ?
– / me lidhe bese, me lidhun fé :…. ?
– / Shkaut per t’gjalle mos me iu shtrue,/ , /…./
– /Mbretit fjalen me me ia thye./
Ka qene tradite mbareshqiptare, qe kur behej fjale per çeshtje te medha kombetare perfaqesuesit e krejt trojeve tona tuboheshin ne kuvende te medha e merrnin vendime te perbashketa. Sipas kesaj tradite dokesore shqiptare perfaqesuesit e krahinave shqiptare vrapojne ne Prizren.
Veçansite etnike te ketij kuvendi qendrojne ne formen e organizimit, ne lidhjen e beses shqiptare, beses se Zotit, ne qendresen deri ne vdekje per t’mos iu nenshtruar Shkjaut, si dhe ne trimerine e vetesakrifikimin shqiptar(nje grusht njerezish kundershtojne te plotfuqishmit e kohes), guxojne t’ia thejne fjalen Mbretit(Sulltanit) .
Me te mbrritur delegatet e krahinave :
– / Prizrenasit ku mire po i presin,/,
– / buke e zemer ku po u qesin, /,
– / si zanate qi ka Shqipnia,/,
– / kur t’u shkoje miku te shpia./
Te deleguarit nuk vendosen ne hane apo hotele, por shperndahen neper familjet shqiptare ku priten, sipas tradites se mikpritjes e bujarise, « Buke e zemer », bujari me gjithe shpirt, bujari e paster, fisnike, e thelle, pa interes, ashtu, siç vepruan prizrenasit.
Shqiptarte e kultivojne dhe e zbatojne virtytin e mikpritjes, respektimin e sigurimin e mikut qe u ka ra ne prag, me gatishmerine per te sakrifikuar gjithçka, pasurine e deri edhe jeten.
Kemi te bejme me veçansi etnike te spikatura te shpirtit shqiptar siç jane : mikpritja, ndorja dhe bujaria.Pas mikpritjes te qytatareve te Prizrenit, delegate vihen ne krye te detyres.
Dhe, pa vonuar delegatet mblidhen:
– / e kane dale ne log t’ kuvendit,/,
– /n’ato mojet e Prizrenit,/, ?
– / ku kane ndejun rend mbas rendit,/,
– / me Ali Pashen n’krye te vendit. / ?
Pra, jane tubue Krenet e Gegeve e t’ Toskenise(Shqiptaret), sipas tradites «rend pas rendit». Ne kete tubim te madh, sipas kesaj veçorie etnike kane lidhe bese e kane lidhe fe, me u shterngue(qendruar) :
– / Europes fjalen m’ia poshtue,/,
– / qi me Mbret paska pleqnue,/, ?
– / me i dhane dore Malit te Zi,/, ?
– / t’a coptoje t’ mjeren Shqipni. /
Vendosja ne kuvend behej, sipas rregullave(protokollit) te percaktuara ne kanun, renditje protokollare e detyrueshme per gjithesecilin : Ali Pasha, organizatori ne krye te vendit e me radhe zene vend : Marash Vata, bajraktari i Shkrelit, vijojne, njeri pas tjetrit Bajraktare, Krene e Beglere. Terheq vemendjen me uniformen dhe fjalen e mençur Abdyl Frasheri, i cili ate qe flet : / Mbreti as Krajli nuk e shklet. Cilat jane ato personalitetet qe shtrohen ne kuvend, sipas «rregullores etnike» ?
Pastaj, renditen « rend pas rendit» Prenge Bibe Doda, kapedani i Miredites, Dera e Toptanit, Zogollit, Gjet Gege Shllaku, Begolli, Cun Mula, bajraktar i Hotit, Mar’ Lula i Shales, Dode Preçi i Kastratit, Vrioni i Beratit, Derralla, Shkodrani Shan Deda i Dede Jakupit i cili / qi si Létinit si, /Halldupit, / rrumbullak fjalen ua flet ;/…./, Abdullah Dreni, te cilit ia dro’ te keqen Prizreni e Kosova, – /pse per mik e bese te dhanun, /, – / vete ia nep zjarmin shtepise : /, etj.
Kjo renditje tradicionale eshte vendosur ne baze te kontributeve kombetare qe ka dhene secila krahine apo person. Ndeshemi ketu me mendesine, mentalitetet specifike shqiptare. Perfaqesuesit lidhin bese : «Europes fjalen m’ia poshtnue», pra konflikti eshte me ma te madhin e te medhenjeve.
Individualitete si, shkodrani Shan Deda : « E s’ merr vesht per krajl as mbret ». Marash Vata,- « / qi s’ e trand as topi as shpata./, Abdullah Dreni : « shi me Mbret pushken e nise». etj.
Secili prej tyre eshte mbret me vehte, i pa tundur, i gatshem per t’u ballafaquar me Krajla, Mbret etj. si i barabarte midis te barabarteve. Spikates ketu besa shqiptare, besa e Zotit, e çimentuar me vendosmerine epike te ketyre burrave.
Vendosmeri e guxim i tille veshtire te ndeshen kund tjeter si tek keta burra shqiptare !
Ajo eshte cilesi e spikatur e karakterit shqiptar, specifike etno-psikologjike.Nje grusht shqiptaresh kunder te medhenjeve te Europes.
Nje vendosmeri(karakter) i tille nuk mund te mos terhiqte vemendjen e Fuqive te kohes.
Po cfare problemesh trajtohen ne kete kuvend burrash ? Cfare ceshtjesh shoshiteshin aty ? Cila ishte pergjegjesia e secilit perfaqesues te krahines se vet ? Cfare tiparesh karakteriale e cilesish vullneti shpaloste secili individ etj.?
Ne kete mjedis burrash te urte e tjerr fjalen, perfaqesuesi i Toskerise, Abdyl Frasheri, i cili me mençuri e pathos shpjegon, se si ne Mesjete te paret e Shkijeve, qene shkulur nga malet e Uralit, ku ushqeheshin me dardha te egra dhe u derdhen ne tokat e Ballkanit, ku i gjeten shqiptaret me qyterimin e tyre te lashte, me bujqesi e blegtori te zhvilluar, me ligjet, me norma e kanune bashkohore, europiane.

Rrefen, oratori lashtesine e shqiptareve ne keto troje, historine e tyre te lavdishme, kujton se si me kushtrim ngriheshin ne luftera kunder fiseve barbare : Ostrogoteve, Shkjeve te Stefan Dushanit(malazez, serb), bullgar, turqeve osman etj., flet per qendresen e shpirtin kryengrites e liridashes, shpirtin shqiptar te mosnenshtrimit. Kujton atdhetari lufterat e shqiptarve ne kohen e Lekes, Pirros, Kastriotit etj.

Keshtu,Frasherlliu duke iu referuar historise heroike te te pareve ngjallte tek bashkeatdhetaret ndjenjat e krenarise kombetare dhe i ftonte ata per te treguar guxim e trimeri per mbrojtjen e trojeve arberore, siç kishin treguar te paret tane nder shekuj.
Karakteristike e shqiptarve, ne situata te tilla ka qene, se ata u drejtoheshin traditave atdhetare e luftarake. Vlere te veçante merr fakti se kur, flet ky lider shqiptar :
– « Mbreti as krajli nuk e shklet».
Mendimi i tij eshte i thelle, shpreh deshiren, aspiraten, te drejten legjitime te shqiptarve.
Detyra supreme mbarekombetar, per te cilen ishin mbledhur ne kuvend ishte mbrojtja e tokave shqiptare nga pushtuesit e huaj, me teper me forcat e veta.

Shan Deda, perfaqesues i Shkodres betohet ne Zotin se:
– / kur kje puna per atedhé./,
– / Edhe Mbretit te Stambollit,/
– / Shqiptaret pushken ia kane vu, / .

Bajraktari i Shales, Mar’ Lula, midis te tjerash thekson : 
– /Kam shkue jeten si bishe mali,/…. /,
– / por as Mbretit, por as Krajlit,/,
– / tungjate jeta s’ i kam thane./
Dhe ne rast se Shkjau, si po flitet ka me na msy, ai do te ndeshet ne armet e Lekeve e te Dukagjinit :
– / qi, me ndihme te Perendise,/,
– /kane m’ ia thye pleqnine Berlinit,/,
Pra, shqiptaret jane te vendosur deri ne vdekje qe mos t’u rrijne(pranojne) vendimeve te krajlave as te mbretit, ata nuk i binden te huajt, sepse «mbret shqiptari àsht n’ vend te vet». Vendosmeri legjendare, vendosmeri per te mos u dorezuar perpara asnje armiku cilidoqofte ai.
A nuk ishte burreri proverbiale qe te thehej, te kundershtohej pleqnia(vendimet) e Berlinit ?!
Keto «trille shqiptare», te shprehura artistikisht nga Fishta, kane zene vend ne mendjet dhe zemrat shqiptare, jane pelqyer nga njerezit e thjeshte, sepse kane qene afer botekuptimit te tyre, mentalitetit tradicional, krenarise, deshirave e aspiratave dhe besimit ne forcat e veta. Ne rrjedhen e shekujve ata i kishin provuar «perkrahjet» europiane.
Energjite shpirterore titanike ata i gjenin tek besimi te Zoti, vetevetja dhe armet e tyre.
I pari i Shales ka shprese, se me ndihmen e Zotit e te bashkuar do t’i rrezojme planet e Berlinit.
Por, Mar’ Lulen e shqeteson, po aq fort Anadollaku(turku) :
– /qi kurr qafet s’ma hoq lakun ,/,  
– /s’ due te njoh as Krajl as Mbret:/, 
– / mbret shqiptari àsht n’ vend te vet./
Prijesi guximtar i nje fisi, te vogel por kreshnik nuk njeh te medhenjet, ai ndjehet zot ne shtepi te vet. E habiteshme, por shqiptarte e Lahutes ua thone fjalen rrumbullak si krajlave ashtu dhe mbretit.Me kurajo te habiteshme ia thejne(kundershtojne) pleqnin Berlinit. Kur shqiptaret jane te sinqerte, te ndershem, nuk i bejne lak fjales, secili eshte i gateshem t’ia nis pushken Mbretit etj.
Karaktere te tilla etnike, burrerore, te forta trashegonin dhe kultivonin shqiptaret e fundshekullit te XIX-te Shqiperise Veriore te cilet jane protogoniste te Lahutes se Fishtes.
Keto cilesi vullneti te shqiptarve shpreheshin ne log te kuvendit, ku pergjegjesia per fjalen e thene peshonte sa mali. Ajo nenkuptonte kthimin e fjales ne veper. Kjo vendosmeri shprehej kur behej fjale per atdheun e te pareve, per trojet arberore. Burrat e kuvendit se bashku me ndjekesit e tyre, sipas beses se dhene hidheshin ne beteja per jete a vdekje.Ata nuk udhehiqeshin nga mbreter, presidente, apo shtabamadhori ushtarake, por thjeshte nga prijesit e tyre popullore, sipas tradites iliro-arberore.Veteqeverisje, vetembrojtj thellesisht popullore.
Referencat morale e politike te ketyre kuvendeve dhe shoqerimi i tyre me vepra luftarake, si veçansi etno-psikologjike pasqyrohen mjeshterisht ne kryevepren e Fishtes.
Keto manifestime publike, tipare karakteresh te shprehura me zjarr ne kuvend dhe, pastaj ne beteja, luftimet e ashpera me Shkijet-agresor shprehin perkatesine etnike te shqiptarve malesore te asaj periudhe.
Te habite forca shprehese e individualitetit te malesorit te fundshekullit XIX-te. Malesori, si individ merr pjese ne kuvend dhe u del zot pergjegjesive te medha, i bindur ne perkrahjen e ndjekesve te vet. Dhe ata nuk u gabuan, as u zhgenjyen nga ndjekesit benike te cilet u shkonin pas. Ata, ne dallim nga te tjeret nuk ishin komandante ushtarake, por thjeshte prijes popullor qe jetonin ne gjirin e popullit dhe shprehnin aspiratat e tij.

Po çfare ndodhi me vone me kete karakter shqiptare, me keto individualitete te spikatura ?! Kjo eshte nje teme e gjere dhe e veshtire e cila prêt te trajtohet nga sociolog e psikolog te
formuar shkencerisht dhe objektiv.

Te kthehemi tek kuvendi ku bluheshin idete, mendimet, taktikat e strategjite luftarake shqiptare.. Keto debate te zjarrta drejtoheshin me mjeshteri nga Ali Pashe Gucia, i cili me takt e konsiderate trajtonte problemin:
– /Te lumet goja, bajraktar,/, ,
– /se ti lak s’i bake fjales./,
– / Se ti folke n’log t’ kuvendit,/ ,
– / si po e lypte e mira e vendit./,

Ali Pasha eshte ushtarak i shquar dhe, ndonse, Mar’ Lula, si bajraktar i nje krahine te vogel, ne nje pjese te fjales se tij bie ndesh me mendimin e pergjitheshem drejtuesi nuk ia prêt fjalen atij. Perkundrazi, i thur levdata (folke…si e lype e mira e vendit, se nuk i bake lak kuvendit etj.). Vetem, pasi thekson meritat e bajraktarit te Shales sjell argumente politike, e sidomos ushtarake duke mbrojtur idene, se ne situaten e krijuar shqiptarte nuk mund te luftonin njekohesisht ne te dy krahet.
Cfare etike brilante, thjeshte etnike shqiptare ! Cili diplomat i kohes ia kalon ?
Ushtaraku i larte i kthehet edhe qendrimit ndaj Turqise dhe shpjegon :
– / Por, pse na te vogjél jemi, /,
– / pse kend fis as vellà nuk kemi,/,

Prandaj konkludon strategu :
– / na sot Shkjaut s’mund t’i bajme balle,/,
– /prandej, thom, se e lype e mbara,/ ,
– /te rrijme ngjite me Mbret t’ Stambollet, /

Ne kete tubim mbareshqiptar u shprehen lireshem, me kurrajo civile e pa doreza pikepamje te ndryshme e te kunderta : Njera pale kerkonte a). lufte, si kunder Shkjaut, ashtu edhe kunder Turkut, ndersa pala tjeter b). Mbronte mendimin se duhej te ruheshin, te pakten perkohesisht lidhjet me sulltanin, qofte edhe per arsye strategjike(pragmatike), se nuk mund te perballoheshin nga shqiptart, ne te njejten kohe te dy armiqet(Shkjau dhe Turqit osmanlli).
Eshte evident fakti se ne kete kuvend mendimet shpreheshin sinqerisht, rrumbullak, pa doreza, direkt, me transparence, pa frike e paragjykime etj. Ne to mbizoteronte e mira e vendit, ndershmeria, respekti e konsiderata e ndersjellta midis pjesemarresve, pavarsisht pozites apo fuqise qe zoteronin.
Mbi bazen e mendimeve e ideve te shumeta, madje edhe te kunderta, pasi peshoheshin mire ata arrinin ne perfundime te njejta te cilat beheshin te detyrueshme per secilin pjesemarres dhe forcat qe ata perfaqesonin.
Te befasojne shqiptarte e asaj kohe me forcen e qendrueshmerine karakterit, me vullnetin e paperkulur dhe virtytet e larta morale, tipare etno-psikologjike te trasheguara nga te parte e tyre e te ruajtura me fanatizem, si rallekund!
Pas shume debatesh te zhvilluara ne kete BESELIDHJE te madhe te Prizrenit, te gjithe bashkohen ne idene qe t’u drejtonin nje leter Krajlave te Berlinit ne te cilen, me vendosmeri kundershtonin, hidhnin poshte vendimin e tyre per coptimin e tokave shqiptare dhe betoheshin : 

– /qi, pa u shterrun Dri e Shkumbin,/,
– /edhe Buena per pa u thà, /,
– / na per t’ gjalle nuk rrijme nen Shkà.
Ne botekuptimin e shqiptareve dhe mundesite teknik te asaj kohe shterrja e ketyre lumenjeve ishte gje krejtesisht e pa mundur. Perjetesisht e palekundur eshte vendosmeria, burreria e delegateve te Kuvendit te Prizrenit. Ata jane qendrestare te tille, sa qe pa u shterre lumejt e Shqiperise, pa u permbyse natyra nuk pranojne coptimin e tokave shqiptare, nuk neneshtrohen, nuk i ulin armet.
Mendja e shendoshe t’a do, se ky karakter solid e i paperkur i shqiptareve me shpirtin luftarak e liridashe, krahas gjuhes shqipe, ka qene, nder shekuj nje prej atyre faktoreve determinant te ruajtjes se identitetit te shqiptarve.Ky tipar etnik yni, mbajtes i konstruksionit psikik te shqiptareve eshte njohur e pranuar edhe prej te hujve, madje edhe armiqve qe kane pasur te bejne me shqiptaret.
Ne rrjedhat e shekujve, per fat te keq te te dy paleve ne konflikt(etnive) politikat shoviniste, raciste, politikanet shoviniste kane rrenjosur, nje mni te papermbajtur, urrejtje te thelle e racizem primitiv midis dy etnive : Shkjeve te Ballkanit shovinist e invadues e shqiptareve, prej shekujsh vendes(anes).
Eshte pranuar, se kjo veçori etno-psikologjike ballkanase e ketyre dy kombeve(mnia) ka shkaqe te thella historike, ekonomike, socilogjike dhe etno-psikologjike, te cilat presin shpjegime me objektivitet shkencor duke mbajtur qendrim bashkekohor ndaj tyre.
Mbi kete baze, del e domosdoshme, qe secila pale(komb) te njohe e pranoje gabimet e se kaluares dhe te sotme, duke kerkuar ndjese publike e shprehur pendes publike, boterisht dhe te hedhe veshtrimin kah e ardhmja.
Vetem keshtu, do te mund te harrohet e kaluara e zeze dhe popujt e ketij rajoni do te mund te ecin, krahperkrah popujve te tjere evropian.
Ne nje tjeter kuvend malesoresh, shprehen pikepamje diametralisht te kunderta, mentalitete dhe shpirti etnik : Ne Kishe te Vishnjeves, Frati i Kelmendit, Pater Gjoni, ne meshen festive predikonte fjalen e Zotit. Aty, nga fundi i meshes, papritamas jepet alarmi :
– « / Kushtrim, djale, ka nji per shpi,/ ,
– / n’ até Sutjeske me dale n’ ushtri,/,
– / se àsht kah rraset Shkjau n’ Gusi ! / ».

Gjendja eshte tejet kritike : njerezit, me uniformat festive, kane ardhur, tere gezim per te festuar : kenduar, hedhur valle, luajtur e gjuejtur shejin, sipas zakonit. Aty jane tubue fare-fisni, miq e kumbare nga shume krahina. Por, pa prite e pa kujtuar plase kushtrimi vetetime. Nisin kuvendin dhe shtrohet medyshja e madhe.

– / si t’ia bàjme e tek t’ia bàjme ?/ ,
– / A te shkojme a mos te shkojme ?/.

Kerkohet, jo vetem vendim i menjehereshem, vendosmeri e guxim, por dhe veprime te shpejta mbrojtese.Sipas tradites se kuvendeve shprehen e ballafaqohen pikepamjet e kunderta : Uc Gjoka i Hotit deklarohet :

– / na shkoi moti si à mà zi./,
– / Fyta- a- fyt me Shkja t’u pre,/,
– / si per s’ tepermi t’ki’m lé./,

– / Prandej, burra, un kish’ me thane,/,
– /se kjo pune per sot do lane,/,
– / Sot po e ka Turku me Shkjà :
– / lepijshin kryet e nxjerrshin syte !/

Mendimi realist dhe jo i pa bazuar. Formalisht, kjo ishte lufte midis dy armiqve, prej te cileve, njeri e mbante Shqiperine nen zgjedhe(Turku) dhe tjetri pergatitej per t’a pushtuar(Shkau).
Ne ate kohe Shqiperia administrativisht i perkiste Perandorise Osmane. Prandaj,- le te kacafyten ata ndermjet vedit, se boll shqiptaret jane coptuar ne luftera per te tjere,- arsyetonte Uc Gjoka i Hotit.

Perkrahesit e ketij mendimi kapitullues nuk jane te paket :
– / Jo, po, ti Uco, mire po flet,/, /
– / Vocerr Preçi po ia prêt./,
– / n’ se te vritemi na me Shkjà,/, .
– /N’ robni se ne robni,/, –
– /Mjesa Shkjau, po bani e hini. / 
– / se ai ketij vendi mà nuk del,/ ,
– / ke s’do t’ kete fis as Atdhe…., /

Vocerr Deda shton :
– / Prandej, mire, thom un, na del, /,
– / ne kete pune mos me u kap tel;/ ,
– / tash nji here me shkue ne shpi,/… ,
– / mbasi feste, po ka qillue;/,
– / se, a te shkojme, a te mos shkojme,/,
– / me lane kryet per Turk e Shkjà./,

Ne kete atmosfere te lekundur, pater Gjoni, meshtari i ketyre aneve mendon ndryshej. Ai duke e njohur shpirtin krenar e ta pa epur te malsorit shtron pyetjen :
– / po a imend burrat e Malesise;/,
– / nami e ndera e gjith Shqipnise,…/,
– / vendin Shkjaut kane per t’ia leshue,/,
– / pa pushke t’ shtime e ndej harru ?/…
Gjithsecili, kur e merr fjalen shqipton fjale respekti per mendimet e te tjereve, vetem pas kesaj sjell arumentet e veta e shpreh, cope e pa doreza mendimin e vet.
Meshtari atdhetar u kujton malesoreve lavdite e se kaluares, gjakun e prinderve te tyre derdhur ne lufte kunder pushtuesve te ndryshem, lavdine e Skenderbeut, te Lekeve te Malesise dhe rrjedhojat qe do te sjelle pushtimi prej Shkjeve te Cetines. Franceskani ligjeron, se si ai do te kishte vepruar, por rroba e tij nuk lejon vrasjen e te tjereve dhe se i mbetet vetem te mallkoje. 
Perfaqesuesit te besimit i lejohej pjesmarrja ne kuvend vetem per te shprehur bindjet e veta, por jo per te vendosur.Vendimin e merrte sovrani, kuvendi, beselidhja. Pushtetaret, qeveritaret, ne keto kuvende popullore nuk kishin te drejte te merrnin pjese, aq me pak kur ishin pushtues, sic ishte rasti i pushtetarve osman.
Atehere, malesorve te prekur ne seder, ne krenarine tyre dhe ne vetedijen atdhetare nga predikimi i Pater Gjonit, u gufon gjaku i te pareve, zgjohet motivet e lashta, krenaria epike dhe shterngojne armet e drejtohen, atyperaty, siç ishin direkt per ne Sutjeske, ne frontin e luftimeve.
Binomi « Atme e Fe » funksionon mbrekullisht, franceskani i bekon trimat, dhe ne krye te tyre marrshon drejt front te luftimit. Ky atdhetarizem i franceskaneve, duke qene edhe ata te kombesise shqiptare perben veçori te ketij sekti fetar, te perkushtuar edhe çeshtjes kombetare shqiptare. Kete veçori (atme e fe) franceskanet e kane deshmuar historikisht ne Shqiperi. Ndersa, ndihmesi i tij :
– /Lulash Ndreu, xhakoni i fratit,/,
-/ se edhe kanges ai ç’ia ka thane,/…. :
Shqiptaret, sipa zakonit tradicional te pergjigjes(reagimit) ndaj kushtrimit, nderpresin festimet dhe nisen per ne lufte, me kenge ne goje, duke demonstruar shpirtin e tyre luftarak e gatishmerine per t’iu pergjigjur rrufeshem thirrjes per mbrojtjen e trojeve te tyre kudo qe i zente kushtrimi, veçansi e spikatur etno-psikologjike shqiptare.
Kuvendet e medha, te cilat mirreshin vendime me rendesi e pergjegjesi kombetare perfundonin me beselidhje te veçanta. Keshtu, krenet e Hotit, tek Kisha e Shen Gjonit besatoheshin, sipas rendit, duke nisur me bajraktarin, i cili, veçanarisht ne mobilizime luftarake, detyrimisht merrte flamurin, printe :
Cun Mula, bajraktar i Hotit garanton :

– / bani be me lot per faqe,/
– /per «qitape» e shtate « melaqe »,/,
– / se pa deke e pa hi ne dhe, /,
– / me gjith djale e me gjith re,/,
– / pa u robite me lope e qé,/,
– / e pa u djege me stan e shpi,/,
– /s’ bjen n’dore kurr Malit t’ Zi. /

Pas tij, bajraktaret e krenet e Hotit u betuan :

– / mbas kanus s’Leke Dukagjinit,/,
– / m’ qiri t’ festes e m’ Kishe te Shengjinit,/,
– / mbi Shen N’kolle e Shejt Shna Ndue, /,
– / m’ Kryqe te Krishtit, kjofte levdue !/,
– / se pa u shkimbe me troje t’ veta,/,
– /s’i bajne Knjazit tungjatejeta !/
Tradita etno-psikologjike shqiptare nenkupton qe pjesemarresit ne kuvende te betoheshin, sipa kanunit : ne Kryqin e Krishtit, ne kishat e medha te vendit, ne shejten, ne jeten dhe pasurine e tyre, si dhe ne Kur’hanin e shejte, se do t’i rrinin besnike beses se dhanun ne kuvend. Jane rregullat e normat tradicionale shqiptare.
Kurdoher behej fjale per Besen shqiptare, fjalen e nderit, per Besen e Zotit. Garanci e dyfishte feja shqiptare.
Siç shihet, edhe ne nje kuvende te papritur shpreheshin ide e mendime te ndryshme, te kunderta, shoshiteshin mire ato, ne kendveshtrimet perkatese e me urtesi e maturi arrihej ne vendimin perfundimtar, i cili zbatohej pa hezitim nga te gjithe. Ka qene karakteristike e spikatur e asaj kohe, qe per mendimet e shprehura, ne kesi rastesh, as qe behej fjale, qe dikush te mbante meri, inate apo mllefe etj.te kesaj natyre..
Perkundrazi, armiqesite e tjera harroheshin dhe funksiononte besa e kanunit, sipas se ciles; si, ai qe ndiqej per gjak dhe «gjakesi» duhej te luftonin krahperkrah, si vllezer ne nje llogore, te mbronin e jepnin jeten, po t’a lypte nevoja per njeri-tjetrin. Dhe fakte te tilla ka plot ne historine e ketyre krahinave, ku vepron doka e gjakmarrjes.
Keshtu, kanuni, ne kohe lufterash ndalonte, rrebtesisht gjakmarrjen. Ai qe vepronte ne kundershtim me kete dispozite(norme) te kanunit ndeshkohej rrebte, sipas normave te pranuara dhe perbuzej nga opinioni shoqeror. Kete e impononin ligjet e pashkruara(kanunet) e shqiptarve.
A nuk eshte kjo tregues i urtesise e burrerise shqiptare ?! A nuk eshte kjo, nje veçansi e spikatur etno-psikologjike e shqiptarve te asaj kohe ? Behet fjale per ato raste kur eshte e pranishme dukuria barbare gjakmarrjes, veçori kjo primitive etno-psikologjike e cila. ka egzistuar deri tash vone te shqiptaret.
Kjo burreri qe tregohet, sidomos ne raste luftrash lypset te tregohet edhe ne situatat paqesore, gje e cila, fatekeqesisht po ndeshet teje ralle.
Ne kuvendet mbare shqiptare, rajonale etj. trajtoheshin çeshtje mberekombetare, pra kishin tematike solide atdhetare, refernca moralo-politike patriotike etj.
Ndersa, ne kuvendet e niveleve me te uleta si krahines, fisit, katundit etj., ne sobat e burrave, ne vendet ku daheshin(vendoseshin) pleqini te ndryshme ndryshonte permbajtja, por rregullat dhe kerkesat ruheshin, ne te gjitha rastet te njejta. Ne çdo kuvend(tubim) respektoheshin elementete etnografike, normat etiko-morale te njohura e te pranuara prej te gjitheve.
Ato zhvilloheshin, sipas traditave e dokeve thjeshte shqiptare, te cilat ne sot i emertojme edhe dukuri etno-psikologjike.

Norma etiko-morale te karakterit etno-psikologjike te kuvendeve te burrave.

Cilat ishin idealet, motivet shtytese, ndjenjat qe i frymezonin, normat e komunikimit shoqeror, mentalitetet qe synonin dhe shpreheshin ne keto kuvendeve te tradites se lashte shqiptare ?
Ne kushtet e mosnjohjes te shtetit te pushtuesit e ligjeve te tij, ne munges te ushterise, forcave te rendit, burgjeve, kush i shterngonte, detyronte shqiptarte qe t’i zbatonin vendimet e kuvendeve te tyre ? Cfare tregojne te dhenat?
Ne rrafshin etnografik kuvendi eshte nje bashkim fisit a fisesh me Krene, Pleq, Sterpleq e Vogli a Djelmni te dheut, qi kan qellim me rrahe ndonji çashtje a me lidhe ndonji bese.
Kuvendet e pergjitheshme per çeshtje te rendesishme te karakterit kombetar, sipas tradites njoftoheshin : me kushtrim dhe tri te shtena me arme, por edhe me lajmes.
Kushtrimet, ne mungese te mjeteve te nderlidhjes, jepeshin, ne varesi te rrezikut qe kercenonte vendin(«burre per shtepi», «me shtate e shtatedhjete» etj.), kushtrimet qiteshin(jepeshin, shpalleshin) nga kryeplaku, kohet e fundit nga bajraktari. Kushtrimet qiteshi vetem per ceshtje te medha kombetare e jo per parti politike apo gjera te tjera.Ne kanun percaktohej edhe vendi prej nga qitej kushtrimi, zakonisht ne krye te katundit.
Tubimi i njerezve behej ne vende te caktuara me pare si ne (Qafa, lendina, oborre kishash, vende kulti, lisa ne shej, qe thuhej «Logu i Kuvendit» etj.). Keshtu, p.sh., Miredita tubohej ne Sh’Pal, a ne Gryke t’Oroshit, Puka, tu qyteti i Pukes, Malesia e Gjakoves tu Vorret e Shales, Dukagjini ne Koder te Shen Gjergjit(Shosh), Nikaj e Mertur tu Kisha e Nikajvet, Mertur e Krasniqe tu Bungu i Kuvendit(Selimaj) etj.
Ne kuvende merrnin pjese, sipas qellimit kategori te ndryshme perfaqesusesish.Me tradicionale kane qene kuvendet «burre per shtepi». Ne keto kuvende burrat e bashkuem rrijn ne gjysem rrethit, zakonisht kembekryq, me drejtuesit perball, ashtu qe te mund te shofin shoqi-shoqin e, po u thirr kush, te ket shteg per me u duke nder Krene e Pleq. « Nder gjyqe e peshime krent e pleqt rrijn ne vedi e Vogjelia ne vedi.» « Krent e pleqt rrijn ne kuvend mbas prijet e tagrit.» Armet e krahut kulmoheshin ne nje vend, aty afer, gje qe do te thoshte se ishte vendosur besa e burrave e cila nuk duhej thye. Secili mbante armet e brezit. Keshtu, nisnin kuvendet duke shpalosur qellimet per te cilat ishin thirrur.
Ne pikepamje politike kuvendet e pergjitheshme trajtonin probleme te medha atdhetare, çeshtje te medha shoqerore, ekonomike, sociale etj.
Ne rrafshin etno-psikologjik kuvendet u permbaheshin parimeve atdhetare(nacionaliste) kombetare,orientoheshin ne referenca moralo-politike te mirenjohura, ne perputhje me botekuptimin, mentalitet,mendesive, nevojat e kerkesat e kohes, u pergjigjeshin deshirave e aspiratave rajonale e kombetare.
Permbajtja e tyre shquhej per atdhetarizem te theksuar. Ne rastin e Lahutes qellimi ishte te ngriheshin te gjithe, me arme ne dore per te mbrojtur vatanin kunder vendimeve te Kongresit te Berlinit dhe synimeve shoviniste te Shkjeve te Ballkanit.
Pra, kemi te bejme me synime etno-psikologjike te trasheguara nga te paret tane.
Nga motivet e brendeshme te shqiptarve, personazhe historike te Lahtes kane qene : Mbrojtja e lirise kunder pushtuesit sllavo-malazias, mbrojtja e vatrave, territoreve tona, te cilat tradicionalisht kishin qene te banuara nga shqiptaret, ruajtja e nderit dhe dinjitetit kombetar. Kranaria kombetare dhe shpirti i mosneneshtrimit perpara te huajit.
Keta ishin disa nga nxitesit, shtytesit kryesor qe i grishnin shqiptaret te hidheshin ne beteja per jete a vdekje.
Venia ne jete e ketyre idealeve te medha bente te domosdoshem zbatimin, me perpikemeri te madhe te normave etiko-morale te parashikuara ne kanun dhe te detyrueshme per zbatim nga pjesemarresit ne «Logun e kuvendit». Per korrektese citojme tekstualisht disa prej tyre : « Burrat e dheut ne kuvend rrijn t’armatisun»,«Sa te jene ne kuvend burrat e dheut, s’ ka tager(leje)kush i huej me u perzie nder ta,», « Ne kuvend, sa te flase njani, tjeret do te ndigiojne te heshtin.», «Cashtjet, qi i perkasin njij krahine mare-ase shtetit,- do te peshohen nder kuvende te pergjithme : «Burre per shpi.», « Fjala e rande nuk bahet ne kuvend»., « Kanuja s’ban(ndalon) qi te shahet kush ne kuvend; po bani kush ket pune, do te giobitet mje ne 5 desh»., «Po i tha kush kuej, se rrene ne kuvend, do te giobitet mje 500 grosh ». , «Po i a shkrepi kush kuej armen ne kuvend, shpija i digjet e sjellesi i armes grihet kuvendisht e shkon gjakhupes ».   
Ne kuvendet shqiptare, gjitheçka flitej e behej(zbatohej) kerkohej qe te ishte e matur, e peshuar mire e shprehur me fjale te qarta e sjellje fisnike : Ishin te denushme, nga opinioni dhe shoqeroheshin me ndeshkime : fjalet e renda, ofezat publike, ngritja e zerit, germushja, te bertiturit me ze te larte, sharjet, epitetet, perçmimet, ngitja e gishtit tregues, apo dores. Vleresohej e kishte kerkesa ndaj stilit te te folurit, humorit, fjalvet e shprehjeve, intonacionit, veshterimeve,shprehjevefrazeologjike, fjalve te urta, etj. Nuk ishin ne etiken e kuvende perdorimit ironia, cinizmi, fjalet poshteruese, perbuzese, nenvleftesuese, sarkazma, shakate e renda, etj.
Kuvendtari(diskutanti) qe merrte fjalen,- siç thuhej nga popullin,- qe te mos behej i merziteshem, kerkohej qe te mos hynet «me trina neper mal», nuk duhej te «çante kopalla», te mos i «mballonte pa çoban», « te mos çante derrasa,», « te linte  rend me blue nje buke» etj.
Kerkesa te tilla kishin te banin me permbajtjen e diskutimeve, permbajtjen e asaj qe thuhej dhe me kohen e shpenzuar nga folesi, me etiken fjales.. Keto kishin te benin me specifikat e krahinave, por shenonin tipare etno-psikologjike te perbashketa te kuvendeve te te pareve tane. Keto norma etiko-morale zbatoheshin ne kuvendet e Lahutes.
Per pjesemarrjen ne kuvendet e burrave kishte edhe kerkesa te tjera, me te thella. Keshtu, p.sh, thuhej qe : «Ai qe nuk di te lexoje fytyren e tjetrit, qe nuk di te lexoje heshtjen etj. nuk duhet te te shkoje ne kuvendet e burrave.»
a). Ka qene kerkes qe mendimet, idete, propozimet te shpreheshin sakte e kuptueshem per degjuesit, me sa me pak fjale te hueja(turke tj.) e shprehje te errta. Gjitheçka lypsej te shprehej drejtperdrejt, syndersy, ballas e pa hipokrizi, me ndershmeri e sinqeritet, pa prapamendime e keqdashje, pa hilera e rrena, pa ironi e sterkembesa, me drejtesi e pa interesa te ngushta, me bindje e te argumentuara, asnje here kunder interesav atdhetare dhe kunder besimit tek Zoti etj.
Vihej ne spikame permbajtja, mendimet, idete atdhetare dhe qendrimi i shprehur rrumbullak e pa frike kunder pushtuesve te huaj.
Camaj, njohes i thelle i jetes dhe traditave malesore, ne nje veper te tij sjell nje dialog, midis Currit, malesorit te zbritur ne fushe dhe mesuesit te fshatit: « E veresha ndersy me moskuptim. Edhe ai me verent po ashtu me moskuptim. « A mundesh, tha ; « mem’i lexue mendimet ne balle, ashtu si ne nji liber ? »
S’ashte nevoja sepse, ti flet.
«Ne kje, se nuk kupton diçka ma teper se sa flas, ateher nuk do te merremi kurr vesh. Thom keshtu,- vijoi Curri,- pse ju te shkolluemit kujtoni, se na te pashkollet aq sa dime flasim».
Ma vone m’a shkoqiti mendimin. Simbas ti ai, jo une, ne trute e veta ruente edhe dijen e te pareve. Kurse na tue lexue sende tjera, i kishim harr».
Ne kete dialog, bie ne sy se : Malesoret, ne kuvende, madje edhe ne bisedat me te tjeret e permbajne mimiken e fytyres, ne menyre te tille qe mos te shprehin emocione, te mos te percjallin tek te tjeret, asnje lloj informacioni per ate qe mendon : e «veresha me moskuptim» dhe ai, po ashtu «me moskuptim ».Shprehet ideja e leximit te fytyres se tjeterit, si dhe mendimet e ndersjellta te njerezve te shkolluar per njerezit e pa shkolle.
E malesoret e ruanin fort kete rregull ne kuvendet e tyre
Prandaj thuhet :
– Fjala peshon, pesha e fjales,
– Nje fjale te nxjerr ne breg ose te mbyte ne uje. etj.
– Fytyra tregon, shpesh te tratheton.
– Puna kallxon.
– Sjellja flet.
– Veprimet instingtet trathetojne etj.
b). Ne kuvendet shqiptare ishte e domosdoshme qe gjitheçka te ishte e permbajtur, e disiplinuar, e vetpermbajtur, qe nga mimika e fytyres, pantomimika e trupit deri ne detajet me te vogla : Kujdes i veçante kerkonte vetekontrolli i shprehjes(mimikes) se fytyre, rrudhave te ballit,gojes, levizjes se syve etj. Ne te njejten kohe, kerkohej qe levizjet e trupit(pantomimika) te ishin sa me kursyera si : levizjet e duarve, sidomos te kraheve, kokes, kthimi mbrapa, peshperitjet veshnevesh, komunikimet me ane te shenjave te ndryshme si mbyllja e njerit sy, pra, kontrolli i levizjeve te muskulatures se fytyres etj. Terhiqte vemendjen, per keq te qeshurit pa vend, me za te larte etj.
Kujtojme ketu, se syte e njeriut shprehin, edhe ne menyre te pavetedijeshme : emelsi, miresi, dashuri, gezim, lumturi, shprese, egersi, urrejtje, meri, zemrim, mllef, zili, egoizem, qetesi, dyshim, alarm, frike, krenari, mosperfillje, perbyzje, pabesi, cinizem, tmerr, meshire, lutje, mirenjohje, perulje, epsh, dinakeri, hipokrizi, zgjursi, burreri, guxim, mosaprovim, inkurajim, trimeri, dashamiresi, dyshim, lutje, debilitet etj. etj.
Jane keto disa nga arsyet, se perse burrat e kuvendit zakonisht paraqiteshin te mbyllur, hermetike, disi te ngurte me qellim qe fytyra dhe syte, levizjet mos t’u jepnin te tjerev asnje lloj informacioni per qellimet, mendimet, deshirat etj.
a).Fytyra e pjesemarresit ne kuvend, qofte kur ai flet, apo vetem degjon kerkohej te ishte e vetpermbajtur, te shprehte vetem qetesi, te ishte e palexueshme nga te tjeret. kjo sepse, siç dihet, fytyra e njeriut shpreh gjendje te caktuara shpirterore, P.sh., balli me rrudhat e veta, vetullat, syte, faqet, goja, buzet, mjekra, faqet, hunda, veshet, koka, muskulatura e fytyres etj., me vetedije ose pavetedije reagojne ne ate, qe thuhet, ose qe behet aty, ndryshojne formen, ngjyren( skuqen, zverdhen,nxihen), levizin, kontraktohen etj.
Krahas te gjitha ketyre pjesemarresi ne kuvend ishte e domosdoshme qe te lexonte e interpretonte edhe heshtjen e burrave. Heshtja e atij tjetrit duhet vleressua e mbajtur qendrim ndaj saj.
Kane mbetur shprehjet: Kuvend, Logu i kuvendit, kuvend burrash, kuvend historik, burre kuvendi, behet kuvend, u vendos ne kuvend etj. terma qe i perkasin etno-psikologjise.
Mentalitet e lashta, idete, normat kanunore e rregullat te cilave u permbaheshin pjesemarresit si : urtesia, mençuria, menyra se si shqiptaret e asaj kohe komunikonin e merreshin vesh midis tyre ne keto tubime, maturia ne pleqerimin, shoshitjen e bluarjen e çeshtjeve te luftes, takti e respekti per mendimet dhe personalitetin e bashkebiseduesit, kolegjialitet ne marrjen e vendimeve perfundimtare, gatishmeria per te vepruar ne perputhje me to flasin per vlera etno-psikologjike te komunikimeve e marreveshjeve te pareve tane.
Ato deshmojne per nje tradite etno-kulturor te vyer, nje model ne organizimin dhe zhvillimin e ketyre kuvendeve rajonale apo ne shkalle te gjere kombetare, tradite e cila ruan vlera aktuale edhe ne ditet tona.
Kuvendet kane qene nder perberesit kryesor te veteqeverisjes sipas zakoneve dokesore shqiptare, te ruajtura deri ne mesin e shekullit XX-te.
Traditat dokesore shqiptare pasqyrohen, nga autori i Lahutes, ne mjeshteri artistike e fryme popullore, ne kenget kushtuar Lidhjes se Prizrenit, Marash Ucit, Cun Mules, Ali Pashe Gucise, Dede Gjo’ Lulit etj. e tubime te tjera te shqiptarve.
Ne themel te ketyre kuvendeve tradicionale qendronte BESA ShQIPTARE, BESA E ZOTIT e veshtruar si norme morale dhe kod dokesor qe qimentonte e garantonte zbatimin e vendimeve qe mirreshin ne «logun e Kuvendit.»

***
Po ne çfare forme kane arritur deri me sot normat, rregullat dhe kerkesat e mbajtjes se kuvendeve te medha popullore ? Ato u deformuan qe gjate Luftes Dyte Boterore ku gjithçka vendosej me gryken e pushkes, me vone u perdoren si karikature per maskimin e qellimeve moniste te diktatorit per te arritur, deri ne nivelin, se si zhvillohen debatet politike ne Kuvendin e sotem te Republikes se Shqiperise.
Ne «Nje vezhgim mbi komunikimin tone publik…» te analistit Mustafa Nano, midis tjerash lexojme per kacafytjet midis politikaneve tane ne Shqiperi dhe ne Kosove. Citojme :
«Jane sherre tipike shqiptare, ku tjetri sulmohet e mbulohet me fyerje e shpifje, ku goditjet jane te kalkuluara per te bere dem, alabaku se ka per gje te marre poza inteleeektuali e ku intelektuali s’e ka per gje te flase si alabak, ku gjuha e shtene ne pune eshte asgjesuese e shfarosese, ku secili pretendon se ka me vete te drejten, ku njeri nuk len asnje shteg per te bere nje negociate te sekondes se fundit me tjeterin, ku palet harrojne argumentin dhe fokusohen, veç te personi qe kane per balle, ku biografia e tjeterit eshte gjithenje nje arsye per t’mos u marre fare me çeshtjen, ku ai qe terhiqet perballe nje sjellje te dhuneshme, mbulohet me turp e thirret humbes, ku klasi, eleganca, sqima merren per dobesi etj.
Ne…shqiptaret, kudo qofshim…debatojme njesoj, d.m.th., nuk debatojme, por perleshemi. Dhe ketu kam parsysh te gjithe shqiptaret deri tek akademiket tane. . !
E di, mund te thuhet qe gjera te tilla ndodhin kudo, por puna eshte, se kudo gjera te tilla jane perjashtime, ndersa tek ne jane rregull». (Gazeta «Shqip» date 25 nentor, 2011).
Mos valle, e ka tepruar ky analist ? Mendoj, se jo. Ai ka shprehur nje realitet te dukshem te jetes polike shqiptare, madje duke ruajtur mjaft rezeva qe lidhen me fjalorin vulgar, epitete e pa denja si, per ate qe i shqipton dhe per ate te cilit i drejtohen, sharjet vulgare, gerthitjet, sulmet, deri tek goditjet brutale fizike etj. te pa denja per natyren e shqiptarit. Nuk gjeta diçka tjeter me te goditur per te faktuar se ku ka arritur gjendja e «Burrave te Dheut» qe na perfaqesojne ne forumet me te larta te kombit tone.
Ndersa, malesoret, per raste te kesaj natyre shpreheshin, me me delikatese si p.sh., « Mos hi me trina neper mal !», « Mos the krande kur nuk duhet ». « Mos i mallo shpatit !», «Ia qet mullini copa-copa », « I ka leshue pa çoban», «I ka mallue shpatit.» , « Mos qit krande ne zjarm !». «Mos shti gur nen rrota» ? etj, etj.
E megjithate, efekti i kesaj menyre te foluri ka qene direkt, i menjehershem, madje me rrjedhoja. 
Pra, shqiptaret ne kuvendet e tyre qe nga lashtesia jepnin shembuj pozitiv dhe modele per t’u patur zili.
Po sot, ç’fare po ndodh me politikanet tane ?! Ku po shkojme ? Perse i voton dhe i pranon populli keto deformime te traditave shqiptare dhe te sjelljes qytetare ?! Sa i vlejne ato imazhit tone ne boten e jashme ? Fatkeqesisht, ato flsain ne favor te profecise te Konices, se até qe ndertuan idealistet tane mund ta shembin politikanet e keqinje.
Para pak kohesh, ne nje debat televiziv, per kanunin e Leke Dukagjinit historiani Kasem Bicoku, specialist i historise se Mesjetes, midis te tjerash u shpreh :
«Po te zbatoheshin rregullat e kanunit ne parlamentin e sotem shqiptare do te qe nje mrekulli e vertete».
Prof.as. Dr. KOLE TAHIRI, etno-psikolog 
Literatura e perdorur :
1. Lahuta e Malesise. Botim i trete, Rome 1991.
2. Kanuni i Leke Dukagjinit. Nga Shtjefen Gjeçovi.(Shqip dhe anglisht). Gjonlekaj publishing Compani
Nevv York 1989, f.199-201
3. Martin Camaj. Vepra letrare 1 Apollonia, Tirane 1986 f. 87, 89

Bruksel, janar, 2012

Profili filozofik i Pipës

by

Nga Anton Çefa/*
Filozofia duket se e joshi Pipën që në moshë të re. Në vitet e mëvonshme, ai e përjetoi shkencën e mendimit universal jo thjesht e vetëm si prirje, po më së tepërmi si preference dhe si një nga synimet e tij kryesore në fushën e veprimtarisë shkencore. I pajisur me pajën e një inteligjence të mprehtë, ai u shqua në shtjellimin e temës së doktoranturës “Morali dhe feja tek Bergsoni”, ku spikat taltenti i tij padiskutueshëm.
Siç na e ka treguar Uran Kalakula, në veprën e tij “Arshi Pipa – Njeriu dhe vepra”, Arshiu me një guxim të pashembullt shpalosi pa ndrojtje pikëpamjet e tij kritike ndaj Bergsonit, filozofit të njohur francez, një prej përfaqësuesve më të mëdhenj të intuitivizmit, pa u merakosur fare sa për habinë aq edhe për kundërvënien e rektorit të madh të Universitetit të Firencës, Paolo Lamanna, që aso kohe ishte një nga patriarkët europianë të filozofisë.
Që në fillimet e veprimtarisë së tij shkencore e artistike, në revistën e tij “Kritika” (1944) dhe me botimin e vëllimit poetik “Lundërtarët” (1944), u ravijëzua portreti i tij krijues në tri rrafshe: kritikë letrare, filozofi dhe krijimtari artistike. Eseistika e revistës nxjerr në pah natyrën e tij kritike ndaj çdo dukurie shoqërore, shkencore dhe artistike, e cila është dëshmuar, po aq, edhe në jetën e tij të përditshme.
Përgatitja teorike dhe veprimtaria e tij mësimdhënëse lidhet me filozofinë. Ai kreu studimet në degen e filozofisë, në Universitetin e Firencës, ku mori gradën shkencore të doktorit në filozofi dhe qe mësues filozofie në Liceun Shtetëror të Tiranës (1941-1944); duke filluar nga viti 1960, dha kurse të kësaj disipline në disa kolegje dhe universitete të Shteteve të Bashkuara: në Kolegjin Philander Smith, Little Rock, Arkansas (v. 1960); në Kolegjin e Arteve të Lira në City University, Georgia (1962-63); në Universitetin Berkley, California (1963-1965); në vitin 1966, drejtoi këtu disertatcionet për gradën e doktorit në filozofi (Ph. D). Në Universitetin e Minnesotas (1966-1970), trajtimin teorik në kurset e qytetërimit dhe të kulturës, letërsisë dhe teorisë letrare e mbështeste gjithnjë mbi mendimin teorik filozofik, duke zhvilluar cikle tematike të kësaj natyre, si p. sh. “Marksizmi dhe ekzistencializmi në dramë dhe në tregim”, etj.
Dëshmi e preferencës për filozofi dhe e tendencës së gjykimit kritik është traktati filozofik: “Abbozzo di una concezione della vita- Sul Genio”, “Skicë e një konceptimi mbi jetën”, ku është përfshirë edhe eseja “Mbi gjeniun”. Kjo vepër u shkrua në kondita të vështira të burgut të Burelit, në vitin 1955, mbasi kishte kaluar burgjet e Durrësit, Tiranës, Gjirokastrës dhe kampin e tmerrshëm të Vloçishtit, ku kishte humbur krejtësisht shëndetin.
Vepra, e shkruar në gjuhën italiane, u botua kohët e fundit në dy gjuhët, në shqip dhe italisht, me përkthimin e motrës së autorit, Nedrete Kalakula, në saje të kujdesit të çmuar të Myftar Gjanës, që ka marrë përsipër t’i zbulojë botës shqiptare sa më të plotë veprimtarinë e Pipës. Botimi u bë në shtëpinë botuese “Princi”.
Kështu, dalëngadalë, po thellohet tek lexuesit njohja e kontributit madhor shkencor e artistik të Pipës, një prej personaliteteve më të afta e më të frytshme të kulturës së anatemuar gjatë kohës së diktaturës. Ndihmesa e tij në fushën e filozofisë do të ishtë më e plotë sikur mos të kishte humbur dorëshkrimi i një vepre tjetër të kësaj natyre, me titullin “Letra didaktike”. Kësaj çështjeje, d. m. th., një njohjeje më të plotë të profilit të tij filozofik, do t’i shërbente edhe botimi i disertacionit të dokturanturës, i eseistikës filozofike të botuar në atdhe para vitit ’44, dhe ajo e botuar në revista të huaja a e mbajtur në mbledhje të ndryshme akademike ndërkombëtare jashtë atdheut.
Libri hapet me një paraqitje të Ardian Marashit, drejtor i Qendrës së Studimeve Albanologjike. “Skicë e një konceptimi mbi jetën’ është, për shumë arsye, unik në historinë e letrave shqipe e madje i veçantë në krejt historinë moderne të mendimit universal.”, shkruan ai. Më pas vjen parathënia e Arshiut. Botimi është pajisur me foto e faksimile të arkivit familjar të Pipejve.
Në parathënie, Pipa shkurtazi na tregon kushtet në të cilat është shkruar libri: “Erdhën vitet monotone të burgut tim. Kohët e para nuk kam mundur të përqendrohem aq sa duhej që të mund të mendoja në kuptimin e mirëfilltë. Me mendimin gati të humbur në labirintin e vështirësive që pengonin studimin serioz dhe, në anën tjetër, duke jetuar i detyruar nga domosdoshmëria e ngutshme e momentit, në një fluks të rrëmujshëm emocionesh politike dhe, më në fund, duke pasur kthjelltësinë e shpirtit, shkaktuar nga një seri fatkeqësish familjare, për të mos përmendur këtu arsye të tjera të rëndësishme – më shumë personale, më është dashur, për të gjitha këto, të jetoj larg filozofisë. Jam ngushëlluar me artin duke u shprehur në të, si dhe me studime të një angazhimi më të vogël. Kam jetuar e ndier më shumë sesa kam menduar.”
Më poshtë, pas disa radhëve për përvojën e hidhur të burgut, shkruan: “nëse nga njëra anë kjo eksperiencë ka kaluar në art, në anën tjetër ajo ka ushqyer dhe mbarsur mendimin tim. Pak nga pak kthjelltësia është kthyer: mbi fundin e rëgjyrtë të mjerimit e të dhimbjeve të përditshme, është ngritur si një ylber mendimi i rigjallëruar. Është ngritur mbi një burg. Kanë prangosur trupin tim, por nuk kanë mundur të prangosin mendimin tim. Dhe – gjë vërtet e mrekullueshme – kur trupin tim e kanë bërë pothuajse një kufomë, atëherë mendimi ka fituar lirinë…”
Kur lexon këto fjalë, pa dashur të shkon mendja tek dëmtimi aq i madh që i bëri kulturës shqiptare politika diktatoriale e mohimit të shprehjes së mendimit të lirë, të drejtën më të parë të njeriut, që është mishërimi i vetë njeriut, qenësia e tij: “Corgito ergo sum”, pikënisja e pikënisjeve të dijes njerëzore, siç e ka përmbledhur kuintesencën e filozofisë së vet Rene Descartes që në fillimet e shek. XVII. Me energjitë që të blaton vetëm një shpirt energjik tejet i pamposhtur nga pengesat, tejet i paepur në vuajtjet dhe mundimet, tejet i shpërfillur nga të gjithë ata që i rrinë mbi krye për t’ia bërë jetën ferr, Pipa thotë: “Unë mendoj të heq dorë nga gjithçka, por jo nga mendimi, kjo është e mira ime më e lartë, madje e mira më absolute”; fjalë që himnizojnë personalitetin e tij dhe vetë dinjitetin njerëzor.
Na zbulohet në këtë vepër jo më poeti i talentuar, jo më historiani i aftë i letërsisë, kritiku i mprehtë letrar, politologu polemizues, përkthyesi i palodhur, mbledhësi i durueshëm i folklorit dhe studiuesi i zellshm i tij, linguisti i përkushtuar, por mendimtari origjinal që rreh t’i japë shpjegim jetës njerëzore, kuptimit të saj, trajtuesi risor i problemeve të përgjithshme të filozofisë, të teorisë së artit, dhe po aq edhe të çështjeve themelore të kritikës së artit, sidomos atij letrar. Një demiurg i pashoq që lavron në zagna kulture të palavruara ndonjëherë në kulturën tonë kombëtare.
* * *
Lënda në “Skicë e një konceptimi mbi jetën” shtjellohet në15 kapituj: “Koncepti i së vërtetës, “ Metodologjia e veprimit”; “Rruga e veprimit”; “Arsyeja praktike”; “Veprimi moral”; “Mbi vetëdijen”; “Mbi intuitën”; “Domethënia e artit”; “Kontakti me materien”; “Burimi i fesë”; “Probleme false”; “Eksperienca shqisore”; “Shkallët e ndërgjegjes”; “Spontaniteti në univers”; “Edukim dhe personalitet”. Ndërsa eseja “Mbi Gjeniun” ka dy kapituj: “Fizionomia dhe forma të gjenialitetit”; “Kulti i eonëve”. (Në një rast tjetër, do të paraqesim idetë rëndësore për secilin kapitull, ndërsa sot, po japim vetëm një ide të përgjithshme të veprës).
Në mungesën e një biblioteke të nevojshme për këtë qëllim, autorit iu desh të shkruante lirshëm, vetëm duke u mbështetur në erudicionin e tij, kështu që problemet që trajtohen vijnë si rezultat i mendimit të tij të bazuar jo vetëm në filozofi, po edhe në shkenca të tjera si etikë, psikologji, sociologji, logjikë, teori arti, kritikë arti, sidomos atij letrar, etj. Veç kësaj, kjo ecuri pune i ka krijuar autorit mundësinë e trajtimit të lëndës, parashtrimit të ideve, duke iu shmangur referencave spekulative teorike, çka i rrit vlerën origjinalitetit dhe përfton një stil më të komunikueshëm me lexuesin.
Bota shpirtërore e njeriut është botë e mendimit, e vullnetit që shfaqet në veprim, dhe e ndjenjës. Nëpërmjet ndjenjës, simbas Arshiut, ne njohim botën, e pasqyrojmë atë në ndërgjegjen tonë. Shpjegimi i problemit të burimit të njohjes historikisht është luhatur mes arsyes dhe intuitës; por nuk ka munguar edhe ndjenja. Paskali ka thënë: “Ne e njohim të vërtetën, jo vetëm prej arsyes, po edhe prej zemrës”, çka nënkupton ndjenjën. Ndërsa Pipa, duke folur për shkallët e ndërgjegjes, shkruan: “Veprimi dhe mendimi nuk e shterojnë jetën psikologjike. Është një element i tretë që vazhdon të ekzistojë, edhe kur dy të parët mungojnë; dhe ky element është ndjenja. Ndjenja është kuptimi i jetës. Nëse, çfarë është vepruese dhe çfarë është e vetëndërgjegjshme, është gjithmonë shprehje jete, ndjenja duhet t’i përmbajë logjikisht të dy këta elementë.”
Ndërsa, duke shpjeguar domethënien e artit, shkruan: “Me anë të ndjenjës, më fort se me anë të arsyetimit, njeriu zbulon . . . . Ndjenja e kulluar . . . , që na përshkon kur vihemi në pozicionin e spektatorit përpara natyrës, është ajo që quhet soditje . . . . Gjatë soditjes shpirti është i prirur të njohë. Cili është objekti i soditjes? Vetja ime, së pari, dhe pastaj të ngjashmit e mi; por edhe ata të ndryshmit, bimët e kafshët, gjithçka që jeton në përgjithësi. Pastaj edhe çka nuk jeton . . . . Soditja është qëndrimi karakteristik i ndërgjegjes para ndjeshmërisë, është perceptimi që s’ka lidhje me një qëllim praktik, është përceptim i painteresuar.”
Si në një traktat të plotë filozofik, Pipa shtron e argumenton problemet themelore të kësaj shkence, siç na e dëshmojnë edhe titujt e kapitujve të trajtimit të lëndës që i dhamë më lart; por një nga shqetësimet dhe synimet e tij kryesore është të na japë një koncept human e dinjtoz për jetën, për kuptimin e saj, “një konceptim të plotë harmonik të jetës, me anë të të cilit njeriu të ekzaltojë vetveten në dritën e vlerave të pavdekshme të shpirtit”, siç shprehet ai. Ndriçimit të këtij problem kardinal i shërben e gjithë vepra. Sipas tij, njeriun e krijoi Zoti nën shëmbëlltyrën e vet. Nëpërmjet mendimit të tij dhe veprimit moral, njeriu duhet të realizojë gjithë potencialin e vet njerëzor, të gjitha kapacitetet e veta krijuese, gjë që bëhet e mundur në bazë të vënies në jetë të imperativit “Vepro në interes të njerëzimit!”, sepse kështu, duke vepruar për të mirën e njerëzimit, individi vepron në interes të vetës.
Në dy kapitujt e fundit tek eseja “Mbi Gjeniun” është dhënë profili i njeriut të realizuar, në plotërinë e tij, sipas konceptimit filozofik të autorit.
Veç vlerave shkencore dhe edukative të gjithmbarshme, vepra ka një vlerë të veçantë, në radhë të parë, për ne shqiptarët. Ajo është si një vravashkë dritëdhënëse që na ndriçon rrugën e një ringjalljeje dhe fisnikërimi shpirtëror. Duke konstatuar këtë aspekt të veprës, linguistja Merita Bruçi, e cila ka transliteruar dorëshkrimin, ka shkruar me çiltërinë e një ndjenje atdhedashurie: “Kur e lexova m’u duk si njëlloj testamenti që ai i lë bashkatdhetarëve të tij”.
“Skicë e një konceptimi mbi jetën” është i pari dhe i vetmi traktat integral filozofik për mendimin filozofik shqiptar. Megjithëse ai u botua me një vonesë prej një gjysmë shekulli, si një traktat filozofik origjinal, ai përbën një ndihmesë për kulturën europiane dhe botërore në fushën e mendimit universal.
Me emrin e Arshiut, kultura shqiptare është bërë e pranishme në kulturën botërore edhe në fushën e kritikës letrare, me veprën e tij “Montale dhe Dante”, pa të cilën, siç ka shkruar Astrit Lulushi, “kritikka letrare botërore sot me siguri do të ndjehej e varfëruar”.
Po në këtë fushë, në fushën e gjykimit kritik letrar, është me rëndësi të përmendet studimi i thellë dhe serioz i Pipës për De Radën, në veprën “Hieronymus De Rada”, (vëllimi II i “Trilogia Albanica”, botuar në Münhen në v. 1978), që e paraqet poetin tonë të Rilindjes përkrah romantikëve më të njohur europian. Dihen vlerësimet superlative të Hygoit, udhëheqësit të shkollës romantike franceze; poetit dhe diplomatit francez, Lamartinit; poetit të njohur francez, Frederik Mistral, dhe dhjetëra personaliteteve të tjera për “Këngët e Milosaos”; por është vula e kritikës moderne komparative e Pipës që argumenton vlerat europiane të kësaj poeme.
Si eksponent i kulturës sonë në kulturën europiane dhe botërore, Pipa rreshtohet në rrethin më të ngushtë të atyre personaliteteve kulturore shqiptare që kanë dhënë kontributet e tyre në këtë drejtim.

* * *

Historia e librit
Nga Nedrete Kalakula

Ky libër ka një histori të veçantë. Ai nuk u shkrua në ndonjë studio, në kushte të rehatshme apo të favorshme për mendimin. Ai u shkrua ndenjur mbi një dyshek të shtruar mbi çimenton e një dhome të burgut të Burrelit, në zhurmën e të burgosurve të tjerë të asaj dhome dhe nën trysninë e rreptë të kontrolleve të herëpashershme të gardianëve.
Arshi Pipa kishte bërë nëntë vjet burg kur arriti të shkruante në një fletore të vogël të maskuar me një kopertinë me figurën e Stalinit, “Konceptin e tij mbi jetën”. Ai e ruajti atë fletore të vogël deri ditën që u lirua, pas një viti, më 1956.
Këtu fillon rrugëtimi i “Konceptimit. . . .” Dorëshkrimi nuk doli nga qelia, si “Libri i burgut”, në fletë cigaresh, të fshehura në ndërresat e palara, por doli i fshehur në një dyshek të vjetër, që gardianet nuk kishin marrë mundimin ta kontrollonin meqënëse ishte tepër i ronitur dhe i ndotur.
Para arratisjes së tij nga Shqipëria në vitin 1957, Arshiu i kishte besuar mikut të tij shkodran, Ruzhdi Çoba, “Konceptimin, . . .”, tezën e laurës së Universitetit të Firences, si dhe një bllok shumë të vogël me përkthime nga Lirika Evropiane.
Vite më vonë, kur u dëbova nga Tirana, u ktheva me banim në Shkodër. Ruzhdiu, sikur ta parandiente arrestimin e vet të dytë dhe dënimin me dhjetë vite të tjera burg, m’i dorëzoi këto vepra të Arshiut. Kështu, unë i ruajta me kujdes dhe ato më ndoqën në internim dhe, pas lirimit, sërish në Shkodër, deri ditën që u bë e mundur t’i shkonin në dorë Arshiut, mbas vitit 1991.
Në njërën nga vizitat e mia në Uashington, mbas vdekjes së Arshiut, fillova të lexoja “Konceptimin . . .”, me dëshirën për të njohur më mirë një vëlla që aq pak kisha pasur mundësinë ta njoh. Dhe, meqenëse “Konceptimi, . . .” bashkë me tezën e laurës, përcaktoheshin si vepra të pabotuara nga Arshiu, mendova se duheshin përkthyer dhe botuar. Pavarësisht nga vështirësitë që ndesha, jam përpjekur t’i respektoj tërësisht, mendimin e tij dhe stilin e tij.
*Fotografia e shi Pipes ne kohen e rinise

GERALDINA, “TRENDAFILI I BARDHE HUNGAREZ” E VLERESUAR NGA SHQIPTARET

by

*6 GUSHT, 100 VJETORI I LINDJES/
* Me 6 Gusht 2015 do të mbahet një ceremoni edhe në Slovaki, në komunën Aponice/Apponji, vendi ku ka lindur Geraldina dhe ku ka jetuar familja e saj. Një Statujë e saj do të vendoset aty nga Shoqata Kulturore Hungareze e Slovakisë, drejtuar nga Prof. Alexander Feher./
Nga Klara Buda/
Mbretëresha Geraldinë, e lindur konteshë Apponyi, më 1915 do të mbushte 100 vjet në 6 gusht të vitit në vazhdim.
Josephine Dodet i ka kushtuar asaj një biografi: Geraldinë, Mbretëresha e Shqiptarëve me një parathënie nga Eric Faye, shkrimtar francez, laureat i Cmimit të Madh të Akademisë Franceze dhe specialist i Kadarese.
Kjo biografi e botuar në frëngjisht nga botimet Belfond, botohet sërish me rastin e 100 vjetorit të lindjes, në gjuhën hungareze, nga botimet Europa. Vepra që del nga shtypi më 27 gusht do të prezantohet në Budapest, më 8 shtator 2015, në praninë e autores.
Të gjitha studimet janë unanimë, Geraldina, Mbretëresha efemere, ngjall admirim për stilin dhe kurajon e saj. Kur ajo erdhi në Shqipëri, në vitin 1937, Mbreti Zog kishte shpallur shtetin laik dhe kishte votuar tashmë reformën për emancipimit e gruas (duke proklamuar të drejtën e votës së grave dhe ndaluar, ndër të tjera, edhe përdorimin e ferexhesë ). Gjatë qendrimit të saj të shkurtër ajo u bë një model femëror dhe frymëzoi një stil të ri veshjeje dhe të modës së krehjes së flokëve në Shqipërinë e sapo dalë nga periudha mesjetare.
“[…] regjimi [totalitar] që fyente sovranin asnjëherë nuk ishte marrë me gruan e tij, duke mbetur i heshtur dhe duke abstenuar që të shpifë për atë që e thërrisnin “ trendafili i bardhë i Hungarisë ” e çrrënjosur shpejt nga toka e saj adoptive “, shkruan Eric Faye në parathënien e biografisë së saj.
Skender Zogu, inxhinier në profesion dhe nip i Mbretit Zog, i ka kushtuar gjithë jetën e tij familjes mbretërore. Ai nuk është i vetmi që të ketë admirim për Mbretëreshën Geraldinë: “Roli i mbretëreshës Geraldinë ishte rëndësishëm dhe është ndjerrë me të vërtetë në mërgim. Ajo ka ndihmuar përpjekjet diplomatike të mbretit dhe nëpërmjet kontakteve të saj, ka lehtësuar komunikimin me familjet mbretërore fuqi ose në mërgim. Ajo u soll si një grua e vërtetë shqiptare, e përkushtuar kundrejt kombit shqiptar, burrin të saj dhe familjes së tij. Ajo ishte e devotshme dhe bujare, dhe takimet e saj me Nënë Terezën dhe Papën Gjon Pali XXIII plotësuan jetën e saj të krishterë. Ajo shprehu dëshirën për t’u kthyer në vendin e saj Shqipëri ku donte të përfundojë jetën e saj. Perëndia ia plotësoi këtë dëshirë dhe kthimi i sajnë Atdhe preku zemrat e shqiptarëve. Kthimi i hirit të burrit të saj në vendin e tij do ti bashkonte ata përgjithmonë me Tokën e Shqiponjave. ”
Në romanin tim Kloroform (që i vendos ngjarjet në totalitarizmin shqiptar, Dudaj, 2010) grupi i të rinjve, në qendër të fiksionit, flet për fatin e familjes mbretërore të Shqipërisë, fotot e të cilës ishin zhdukur nga tekstet shkollore dhe dokumentat historike dhe ishin shkatërruar ose ishin izoluar në rezervat e bibliotekave: “
– Jo, nuk më duket e udhës që t’i varim dhe filloi t’i zhvendoste [tablotë] duke lexuar etiketat e shkruara me kujdes nga i ati. Njëri prej ambalazheve të kartonit u hap dhe zbuloi një foto bardhë e zi, nga e cila vështronte Geraldina. Ishte portreti zyrtar i Mbretëreshës, i vitit 1938.
– Cila është kjo zonjë? – pyeti Alma.
– Gjyshja, gjyshja ime nga nëna, – tha Maksi pas njëfarë ngurrimi, për të shmangur ndonjë keqkuptim të panevojshëm. Pastaj i tërhoqi sa mundi dy skajet e kartonit, me qëllim që ta fshihte portretin. Atë mbrëmje, rrethi i mysafirëve ishte tepër i gjerë. Por Maksi nuk ia doli mbanë, sepse Alma u afrua, i hapi përsëri dy anët e kartonit dhe e këqyri një copë herë fotografinë e gruas me kurorë të artë.
– Nëna jote i ngjan, – tha ajo.
– Ashtu, vërtet? – ia bëri Maksi, për të cilin nuk qe e qartë se ç’donte të thoshte vajza, fytyra e së cilës iu duk e padeshifrueshme. Mos ndoshta iu duk vërtet ashtu? Mbretëresha ka qenë model i elegancës femërore, ajo frymëzonte stilin e krehjes dhe të veshjes. Flokët e saj, të prerë shkurt, u bënë në modë dhe fotografitë femërore të kohës ngjanin me njëra-tjetrën si dy pika uji. Jo, është e pamundur! Almës nuk mund t’i ketë shpëtuar pa vënë re kurora mbreterore me emblemën e Skënderbeut dhe bukuria e Géraldines që kishte ngelur ikonike!
Fotografitë e familjes mbretërore qenë fshirë nga librat e shkollës që prej tri dekadash, ndërsa dokumentet historike, nëse nuk qenë zhdukur, qenë mbyllur në fonde të rezervuara bibliotekash.”
Me 6 Gusht 2015 do të mbahet një ceremoni edhe në Slovaki, në komunën Aponice/Apponji, vendi ku ka lindur Geraldina dhe ku ka jetuar familja e saj. Një Statujë e saj do të vendoset aty nga Shoqata Kulturore Hungareze e Slovakisë, drejtuar nga Prof. Alexander Feher.
2 – Klara Buda, Chloroforme – Roman, Botimet Dudaj, ISBN 978-99943-0-139-3
30 Korrik 2015, New York

Homazh për atdhetarin Ramiz Mena

by

Nga Luftar Pepmarku/
Ne Foto: Nga e djathta: Prof. Miftar Spahija, dr. Fuad Myftija,Ramiz Mena dhe Ndrec Gjergji ne Nju Jork/
Me datën 24 korrik 2015 ditën e premte ( e xhuma ) ora 13 e 30 minuta, u nda nga jeta njëri nga bijte e familjes së nderuar të fisit Mena të Lurës, Ramizi. Ai si njëri nga vazhduesit e denjë të traditave më të shkëlqyera të kombit, mbështetur në përvojën e paraardhësve të familjes së tij, e mbylli faqen e fundit të librit të madh të jetës, me plot dinjitet. Pa shkuar larg në historinë e familjes së tij, nuk mund të lë pa përmendur, ndonjë shembull që mendoj se, ka qënë busulla orientuese e gjithë qëndrimeve të Ramizit, në jetën e tij plot tallaze e dallgë të stuhishme. Gjyshi i tij Ali Mena, ishte përfaqësues i krahinës së tij, në “Lidhjen Shqiptare të Prizrenit”. Në vazhdën e qëndrimeve të tija atdhetare, kur trupat e ushtrisë malazese kishin pushtuar Shkodrën dhe po marshonin në drejtim të Lezhës, ai vritet në ballë të luftimeve, bashkë me nipin e tij Isuf Mena në Malin e Kakarriqit, në vitin 1912. Gjyshi i tij Ali Mena, ishte përfaqësues i krahinës së tij, në “Lidhjen Shqiptare të Prizrenit”. Në vazhdën e qëndrimeve të tija atdhetare, kur trupat e ushtrisë malazese kishin pushtuar Shkodrën dhe po marshonin në drejtim të Lezhës, ai vritet në ballë të luftimeve, bashkë me nipin e tij Isuf Mena në Malin e Kakarriqit, në vitin 1912. Forcat e Bajrakut të Lurës, nën udhëheqjen e Ali Menës, përbënin formacionin e parë të luftimeve të inkuadruara nën drejtimin e të riut 17 vjeçar Ahmet Zogu. Baba dhe axha i tij, përkatësisht Hakiku dhe Selmani e vazhduan rrugën e Aliut në të gjitha ngjarjet pasardhëse, që u zhvilluan në gjysmën e parë të shekullit XX-të. Ata do të shihen në mbështetje të Ahmet Zogut, në shpalljen e pavarësisë, në mbrojtje të trojeve amëtare gjatë luftës së parë botërore, në Kongresin e Lushnjes, në vendosjen e rendit dhe krijimin e stabilitetit, deri në 7 prillin e zi të pushtimit të vendit tonë nga fashistët italianë. Edhe në këtë rast, ata me gjithë djemtë e tyre, do të ishin në qendër të dhunës së kësaj force pushtuese, mbi 40 herë më e madhe se Shqipëria, me një potencial të madh armatimi dhe nga më modernët e kohës. Baba i Ramizit, Hakiku, i shpallur si kundërshtarë i forcës pushtuese, arrestohet dhe e çojnë në pikën e grumbullimit në qytetin e Beratit, prej nga ku do t’i nisnin në ishujt e Italisë. Mosha e vjetër dhe rëndimi i gjendjes shëndetësore, i detyruan autoritetet pushtuese t’ia dorëzojnë familjes, për ta kthyer në Lurën e tij të dashur. Këtu i mbylli sytë përgjithmonë edhe ky luftëtarë i vendosur i familjes Mena, kariera e të cilit kishte filluar në vitet e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë, me mbarimin e shkollës ushtarake në kryeqytetin e perendorisë, në Stamboll. Në këtë kohë, gjimnazisti i viteve të para Ramiz Mena, u bashkohet protestave dhe demostratave antifashiste, ku ishte angazhuar rinia e kohës. Rrjedha e ngjarjeve e vuri familjen e tij në llogoren e një lufte të re, me rrëmbyesit e flamurit të fitores së luftës, kur lufta me pushtuesit kishte mbaruar dhe nuk do të kishte të mbaruar, ajo mes shqiptarëve. Ramizi edhe në këtë luftë, do të ishte krah vëllezërve dhe axhës së tij me djem, nga të cilët 9 u vranë maleve të Shqipërisë, nga forcat e diktaturës. Gjatë viteve të burgut jetoi me dinjitet mes vëllezërve Ali, Isa, nipit Mexhit Mena. Mes miqve e shokëve Sami Kupi, Xhaferr Kurti, Zini Dervishi, Akil Basha, Enver Hasa e mjaft personalitetesh të tjera me emër, në historinë e qëndresës antikomuniste shqiptare. Ai nuk u dëgjua të fliste ndonjëherë për vuajtjet e tija në mal, gjatë viteve të arratisë, në burg gjatë viteve të vuajtjes së dënimit, në internim ku e kaloi jetën bashkë me familjen e tij, deri në vitin nëntëdhjetë, të shekullit XX-të. Ndonëse kujtonte me dhimbje dhe tregonte rrjedhshëm e deri në detaje, për qëndresën dhe vuajtjet e shokëve në burgjet dhe kampet e internimeve. Skena të tmerrshme nga qelitë e burgjeve, Këneta e Maliqit, Kampi i Bedenit e deri te mbathja e nallçeve, në shputat e këmbëve me gozhdë në Kalanë e Gjirokastrës, janë disa nga skenat rrënqethëse që nuk të shqiten nga mendja. Ai do të shprehej me respekt e konsideratë të lartë mes të tjerësh, për Ibrahim Sokolin, Dom Mikel Koliqin, Ahmet Kolgjinin, Ded Gjonmarkajn, Angjelin Martinajn e shumë të tjerë. Nuk ishte në natyrën e tij, të përgojonte e të fliste keq edhe për ndonjë,që vuajtjet dhe turturat mund ta kishin përkulur. Pas vitit nëntëdhjetë, do të shfaqej madhërisht mes një grupi idealistësh siç ishin, Ibrahim Sokoli, Sami Kupi, Ahmet Kolgjini, Lin Martini, Akil Basha, Skënder Kalaja ( Zogolli ) Gjon Përjaku e shumë të tjerë, që do të duhej një listë e gjatë për t’ i përmendur të gjithë. Ramizi shquhej midis tyre, për një përkushtim të jastëzakonshëm, një maturi dhe durimi të admirueshëm, gjithnjë modest në qëndrimet e tija, larg bujës e të dukurit në rreshtat e parë apo tribunave të kohës. Me këto vlera që posedonte, do të fitonte shumë shpejt simpatinë dhe respektin e NMT Lekës I Mbreti i Shqiptarëve, Nipit të Mbretit zog ing. Skënder Zogut, nipit tjetër të mbretit Princ Tatit, Fuat Myftisë, Hysen Mulosmanit e shumë të tjerëve nga diaspora shqiptare. Gjithnjë konseguent në qëndrimet e veprimet e tija, mes legalistëve, bashkëvuajtësve, rrethit shoqërorë e miqësorë. Për ilustrim të modestisë së tij, po sjellë në kujtesë një episod në njërin prej takimeve të viteve të para, pas legalizimit të PLL. Ishim në vendlindjen e Mbretit Zog I, në fshatin Burgajet të Matit. Shumë veta ngjisheshin pas stomit ku do të flisnin oratorë të ndryshëm. Mbaj mend në këtë takim veç të tjerësh ishte edhe doktor Fuat Myftia. Aty rreth tij u vu re një lëvizje njerëzish. Dikush tha: Po kërkojnë z. Mena për ta pas në krah në vendin nga ku do të mbaheshin fjalimet. Kur e shohin diku nga cepi i turmës me vështrimin matanë kodrave të Burgajetit, në drejtim të Klosit. E thirrën dhe erdh e u bashkua me shokët, në krah të Fuat Myftisë. Më vonë dikush e pyeti: -Përse e bëre këte shmangie atë ditë në Burgajet? Ai u përgjigj: -Kisha vite pa ardhur këtyre anëve, se e kishim të kufizuar lëvizjen. Merre me mend, deri në vitin 90-të, në mal, në burg dhe në internim, pa e patur një ditë të vetme lirie. E shpeshherë, më duket sikur dëgjoj zërat e vëllezërve të vrarë dhe të axhës Selman. Mjerë kush mbetet i fundit, për t’ i kujtuar tmerret e viteve të diktaturës. Isha përqëndruar me vështrim nga pylli i fshatit Mallunxë. Atje u rrethuam befasisht dhe mbetën të vrarë nga familja jonë, Mixha Selman me tre nga djemtë e tij. Asnjë nga ne që shpëtuam, nuk doli pa plagë në trup, nga ai rrethim. E çfarë të kujtosh më parë nga jeta e tij. Bashkëvujtësit e tij, shumica janë larguar nga kjo botë me kohë. Natën e parë të buajtjes së trupit pa jetë të Ramizit në shtëpinë e tij, ishin pasardhës të bashkëvuajtësve të tij. Ata e ngrysën natën pa mbyll sy, duke kujtuar episode nga jeta e Ramizit. Vdekja është njëri nga ligjet e natyrës. Asajë nuk i shpëtojnë as shenjtorët, as mbretërit e perandorët. Por e rëndësishme është kur njeriu le pas vetes, pasardhës dinjitoz. Vdes me faqe të bardhë dhe kanë se çfarë të kujtojnë për mirë të gjallët pas tij. Kujtime këto që shpresoj t’ua lehtësojnë dhimbjen fëmijëve, vëllait, motrave, nipave e mbesave, miqëve e shokëve, të gjithë atyre që e deshën dhe i deshi aq shumë në jetë. Sado të shkruaj, është e pamundur të përshkruhen të gjitha ngjarjet e një jete kaq të mbushur me vuajtje e sakrifica të përballuara me dinjitet e ndershmëri. Në jetën e Ramizit prej gati 90 vitesh, shkëlqyen mrekullisht vitytet dhe thjeshtësia. Po e mbyll këtë shkrim duke uruar që ti kenë jetë pasardhësit dhe qoftë i paharruar kujtimi i tij.(E dergoi Hakik Mena)