Nga Fadil LUSHI/
Është e drejtë e gjithsecilit lexues të nderuar që ta lexojë si të dojë këtë opinion, por asnjeri nuk ka “të drejtë” ta vërë në dyshim a ta kontestojë origjinën e kryetitullit në fjalë (!?). Dhe kryetitulli i këtij vështrimi më “doli” nga një komunikim me një kolege timen, e cila, pos tjerash, më tha: “Sot unë do të iki më herët nga vendi i punës, do të shkoj në shkollë për të shikuar një shfaqje teatrore për fëmijë, ku im bir do të luajë rolin e një njeriu që është hem jabanxhi, hem mëkatar dhe hem harrestar”(!?). Se i kishte fjalët me tamam, hiç fare nuk dyshova. I dëgjova mirë dhe me vëmendje, por ama, pasi shkoi ajo, unë fillova të vras mendjen rreth stisje së këtyre fjalëve. Thashë me vete, a mund të zënë vend këto fjalë pranë njëra-tjetrës, a mund të “frymojnë” bashkë dhe, në fund, me këto nocione socio-psikologjike a mund të ndërtosh një gjysmëfjali dëftore (!?). Nuk ma kapi “fiqiri”, sepse të “përfshish” një fëmijë në një rol të tillë, është paksa joedukative, jodidaktike dhe mbase edhe johumane. Megjithatë nga ky rol i nxënësit kishin dalë shumë mesazhe, mesazhe këto që mund t’u hyjnë në punë njerëzve të angazhuar ta bëjnë punën me nder dhe me profesionalizëm.
Gjuhëtarët për JABANXHIUN do të thonë: Njeri që ka ardhur nga një vend tjetër e nuk e njeh ende mirë vendin ku ka ardhur, i ardhur, i huaj. Ishte jabanxhi …, për MËKATARIN do të japin këtë shpjegim: 1. Ai që ka bërë mëkat a që bën gjithnjë mëkate… Pendesa e mëkatarit. 2. Ai që ka shkelur një rregull a diçka të ndaluar, fajtor; ai që ka bërë një veprim të turpshëm a të dënueshëm…, ndërkaq për HARRESTARIN do të thonë: 1. Që harron shpejt, që nuk mban mend shumë. Plak harrestar. 2. përd. em. sipas kuptimit të mbiemrit. Harrestar i madh.
Nëse “meseleja e nxënësit është tamam” dhe nëse shpjegimet që u bëhen nocioneve të sipërpërmendura janë të sakta, atëherë le të na lejohet qe të parashtrojmë një mal pyetjesh drejtuar “…, aktorëve të mëdhenj që sot e gjithë ditën e Perëndisë janë të paguar të luajnë role serioze në skenën e teatrit tonë kombëtar” (!?) si dhe njerëzve që ashtu “detyrimisht” shkojnë t’i shikojnë shfaqjet artistike që janë mbase shumë aktuale.
Ne do të përpiqemi që ky vështrim yni të mos na dalë si një hartim mature apo edhe si një togfjalësh përcaktues. Për këtë arsye nga ky vështrim gazete do t’i përjashtojmë fillimisht fjalët si, për shembull, “më tha”, “i thashë”, “i thamë”, “u thashë” e të tjera fjalë që janë pjesë të pandashme të thashethemeve tona, thashetheme që janë në fjalorin dhe në natyrën e njerëzve llafazanë dhe shpirtvegjël. Se a “do t’ua lagim a jo bishtin” “roleve” të njerëzve, kjo ka pak rëndësi, se këtë vështrim a do t’ia “varrim” në qafë “fajtorit apo edhe të pafajshmit”, kjo nuk na hynë në punë…, për ne është me rëndësi fakti që këtë mesele të nxënësit t’ia përshtatim një vakie ku kryepersonazh kishte qenë një nënë e plakë, e rraskapitur dhe e stërlodhur nga varfëria e skajshme. Kjo nënëloke, një ditë kishte vendosur të trokiste në derën e një “burokrati jabanxhi”(!?). Që në fillim e kishte “konceptuar dhe e kishte pandehur si një njeri shpëtimtar dhe shpresëdhënës”. Nuk kishte trokitur në derën e zyrës së tij për të kërkuar lëmoshë, po përkundrazi, nënëlokja i ishte drejtuar “jabanxhiut” me lutje për një vend pune për nipin e saj pa prindër(!?). Burokrati “…, që hiqej si kokëkrisur dhe që njihej për atë historinë e virgjërisë morale të familjes së tij, një familje e cila kishte qenë e përkëdhelura e çdo sistemi”(!?), pasi ia dëgjoi fjalët e ëmbla, të buta, të ngrohta dhe përkëdhelëse të nënëlokes, njëherë mbyll gojën, i ndërron syzet, mërgon shikimin mënjanë, përgjumet, merr çehre tjetër dhe pastaj e përçudnon edhe atë pak moral dhe humanizëm që i kishte mbetur në ndonjë xhep të grisur të ndërgjegjes(!?)… Shikimi i tij mënjanë sikur krijoi te nënëlokja përshtypjen se nga ky takim dhe kjo lutje e saj, nuk del gjë. Para se ta braktiste zyrën e burokratit, nënëlokja ia parashtron pyetjen: “Pa më thuaj, o biri im, a hanë bukë fëmijët e tu, pa më thuaj, o biri im, a nuk ke siklet kur vihesh në shërbim të të tjerëve për qëllime të pista e interesa meskine (?!?)…, pa më thuaj, o biri im, ku ishe ti kur unë nënëlokja gatuaja bukën për ata që kishin dalë të kërkojnë lirinë e vonuar të vatanit…, pa më thuaj, o biri im, ç’bëje ti kur unë, dhe të tjerët si unë, kërkonim ca gurë për varre të humbura…, ç’punë bëje ti, kur të tjerët kërkonin të vërtetën…, ç’punë bëje ti, kur shumë të rinj braktisnin vendin për të shkuar në kurbet ?!” (Ndërkaq, jabanxhiu, mëkatari e harrestari sikur donte t’i thoshte “…, unë luaja me gogla dhe, meqë kisha moshë beqari, u shkoja pas gocave të mëhallës…, isha i pashëm, por ama nuk më merrnin për djalë serioz” (!?) a gocat e mëhallës, ndoshta kishin pasur të drejtë).
Për pyetjet e para, nënëlokja nuk mori përgjigje, kurse pse nuk i mori, edhe ajo vetë nuk e kuptoi. Nënëlokja sikur donte të thoshte se këtë jabanxhi, mëkatar dhe harrestar nuk e shpëton dot as prifti, pavarësisht se a do të shkojë a jo të rrëfehet tek ai. (Ç’është e vërteta, rrëfyesi po edhe prifti janë të ndërgjegjshëm se larja e mëkateve është një perceptim i gabuar i radhës).
Duke e përfunduar këtë shkrim, thashë, do të ndërroj mendjen dhe qëndrimin ndaj njerëzve të cilët kishin vendosur që nxënësi të luante “rolin e jabanxhiut, mëkatarit dhe harrestarit”(!?)…, mbase kishin pasur të drejtë, sidomos tash kur jetojmë në kohën kur njerëz të papërgjegjshëm vendosin për fatet e njerëzve fukarenj, të demoralizuar dhe të çorientuar.
“Që të kullohet uji, turbulloje!”, dikur kishte thënë një burrë shteti. Ne nuk deshëm ta turbullojmë ujin…, sepse s’na mbajnë shpatullat (!?)
Si u mundesua tradita Arbërorët e Arvanitasve në Enciklopedinë Shqiptare
Dy ditë veprimtari studimore me Abdurahim Ashikun/
Shkruan: Prof. Dr. Andrea Shundi-Chapel Hill, N.C. SHBA/
Abdurahim Ashikun, megjithëse agronom sikurse unë, pata rastin ta njoh në Athinë në prill të vitit 2012, kur përmes njoftimit të kolegut Jorgji Muzaka mu mundësua bashkëpunimi me Abdurahimin.
Në hartimin e “Enciklopedi për Vreshtarinë dhe Verëtarinë” (Tiranë 2012), më duheshin të dhëna edhe për veprimtaritë vreshtare-verëtare të arbërorëve (arvanitasve), me shumë tradita e përvojë në këtë drejtim.
Arbërorët mërguan nga trojet shqiptare ku vreshtaria-verëtaria është ndër vatrat më të lashta në kontinent, por edhe në Greqi gjetën një shtrat vreshtar-verëtar shumë të vyer dhe e pasuruan më tej. Në krahinat e Atikës, Beotisë, Lokridës, Moresë, Peloponezit, Tebes si edhe në ishujt e Eubesë, Hidrës, Salaminës, Speces ende gjallojnë mbi 300 ngulime me popullsi kryesisht arbërore; krahas tyre, migrimi i arbërorëve është në qytetet e mëdha të Greqisë. Pozitiv është fakti se mërgimtarët shqiptarë të 25 viteve të fundit u mirëpritën nga arbërorët dhe një pjesë e tyre punojnë e jetojnë në këto ngulime. Njohjet dhe bashkëpunimet midis tyre, krahas vendosjes së demokracisë në Shqipëri, po ndihmojnë vizitat e shumta të arbërorëve dhe ndonjë hapje biznesi në Shqipëri, madje ndonjë prej tyre është akademik i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.
Për Enciklopedinë kisha një sërë të dhëna burimore sidomos nga librat e arbëreshit At Antonio Belushi i cili ka shkruar disa libra për arbërorët, si edhe nga botimet e shumta të profesor Titos Jochalas. Të dy këto personalitete shkencore, përkatësisht i takova në Frasnitën arbëreshe (Kalabri) dhe në Athinë, duke këmbyer botimet tona.
Gjithsesi, këto burime ishin të pamjaftueshme. Një pjesë e njerëzve dhe e realitetit vreshtar-verëtar arbëror duhej njohur në vend, te burimi. Përgjatë 18 dhe 19 prillit 2012, Abdurahim Ashiku mu bë krah shumë i fuqishëm, duke përcaktuar trevën më tipësore dhe duke më mundësuar takime me vreshtarë-verëtarë të prodhimit shtëpiak dhe atij industrial, me të moshuar të cilët njihnin më mirë traditat dhe shumë fjalë të urta për këto veprimtari. Për më tepër, në ekspeditën studimore, mori me vete dy mërgimtarë shqiptarë: Ilia Thaka, ish kryetar i Federatës së Shoqatave Shqiptare në Greqi dhe veprimtar i shquar i mërgatës shqiptare në Athinë dhe Shpëtim Hyka, ish mësues, anëtar i Lidhjes së Mësuesve Shqiptarë në Greqi, i cili për shumë vite kishte punuar me arbërorët në trevën e Thivas.
U bëmë një katërshe shqiptarësh, që për dy ditë u përqendruam te vreshtaria-verëtaria arbërore në Tebe/Thiva, më se 150 kilometra larg Athinës.
Menjëherë, por edhe në vijimësi, Abdurahimi më la mbresat e një personaliteti të mirënjohur ndër mërgimtarët shqiptarë dhe arbërorët, tërësisht i përkushtuar çështjes shqiptare, atdhetarisë, arsimit shqip. Botues i gjashtë librave shumë të vyer për çështjet shqiptare, krahas qindra e qindra artikujve problemorë të botuar në shtypin shqiptar në Greqi, në Shqipëri, në Kosovë etj. Këto libra i kam lexuar me shumë ëndje dhe m’i rritin vlerat e bibliotekës sime, librat “Njerëz që i dua”, “Rilindësit e kohës sonë”, “Shkolla shqiptare e Athinës”, “Po Dibrës! Jo Skavicës”, “Rrëfimet e komshiut” dhe “Shkolla shqipe e Selanikut”. I orientuar tërësisht në çështjet shqiptare, me mendje dhe me zemër tek ato, kudo me mikrofon dhe me aparat fotografik, pa u ndarë nga lap-topi, Abdurahimi hulumton dhe përgjithëson, shkruan libra e artikuj, jo vetëm duke përshkruar dukuri dhe ngjarje shqiptare, por edhe duke i për imtësuar (analizuar) dhe duke ngritur probleme e paraqitur rrugëzgjidhje. Vëreni shkrimet e Abdurahimit sidomos të dy-tre viteve të fundit, sa hop cilësor kanë arritur: më të thukëta dhe më në thelb të çështjeve themelore në botën mbarë shqiptarë! Tematikën e përqendron te të drejtat dhe problemet ekonomike të mërgimtarëve, te shkollat shqipe për to, por shkruan edhe probleme themelore në Shqipëri e në troje shqiptare të tjera. Lexuesit nxjerrin përfundime, por edhe organet e interesuara besoj se nxiten për masa përmirësuese. Nëse më lejohet të bëj ndonjë krahasim me zotin Fatmir Terziu, letrar dhe studiues në Angli, që të dy me tematikë dhe me këndvështrime të përafërta (më me denduri Terziu), shtjellojnë çështje shqiptare.
Gazetari A. Ashiku është i mirënjohur në shtypin shqiptar dhe në atë grek. Përqendrohet te shtjellimi i tematikës thelbësore për botën mbarë shqiptare, te përmbajtja problemore dhe te propozimet. I pajisur me kulturë të plotë sa të traditës aq edhe të kohës, sa agronom dhe arsimtar fillimisht, aq korrespondent, gazetar, publicist dhe studiues në 30-40 vitet e fundit, të gjitha këto cilësi veçorizuese përplotësojnë brumin e portretit të veprimtarisë së tij.
Më drejtpërdrejtë, bashkëpunimin me Abdurahimin mund ta përmbledh në disa rreshta. Gjatë përshkimit të luginës së Tebës/Thivës, tipësore për vreshtari-verëtari cilësore, sepse veçorizohet nga mbizotërimi i tokave kodrinore dhe klima mesdhetare. Ditën e parë u përqendruam në Saranti, me pesë fshatra arbërore, ku shquhet Hostia që selit 50 ha me vreshta. Abdurahimi, fillimisht na ndali te vreshti dhe kantina e Thanasit i cili ka qenë disa herë në Shqipëri. Kishim të bënim me prodhim shtëpiak të rrushit e të verës, por në vreshtin tre hektarësh spikaste bashkëkohorja: kultivarë vendës si edhe ndërkombëtarë, shtatë mijë hardhi për hektar, mekanizim i plotë i punimeve. Mbasditen deri natën vonë e kaluam me disa vreshtarë-verëtarë arbërorë, miq të Abdurahimit dhe të mësuesit të shkollës shqipe Eqerem Elezi i cili na ndihmoi së tepërmi për organizimin e këtij kuvendimi.
Eqremi është i kursyer në fjalë për veten. Ka qenë mësues në malet e Librazhdit dhe i ka mbetur peng në shpirt që misionin e vet nuk e çoi në fund. Në kopertinën e fundit të librit “Shkolla shqiptare e Athinës-Rilindësit e kohës sonë-2” Abduarahimi ka veçuar nga intervista me të më 5 maj 2009, në ditën e parë të hapjes së klasës për mësimin shqip të fëmijëve të fshatit Saranti këtë thënie…
Gjithmonë kam pas dëshirë të arrij këtë ditë. Gjithmonë e kam pas brenda vetes. Profesioni i mësuesit më ka pas pëlqyer shumë. Kur u larguam ato vite, flas për vitin 1997, u ndjeva ngushtë, ishte një punë që nuk e çuam në fund, një punë që e lamë përgjysmë. Mbase kjo është ajo forca shtytëse më e madhe që më detyron, që më bren se kam lënë diçka pa bërë nga ajo që mundja të bëja.
Nuk flasim vetëm për ëndrra. Flasim këtu se kemi detyrime. Është ëndërr, por kemi edhe detyrime. Kemi detyrime ndaj Atdheut, në qoftë se do të themi këtë fjalë që sa vjen e nuk po dëgjohet më. Kemi detyrime ndaj atij mjedisi që na përgatiti ne për mësues, që të luanim një rol që duhet të luanim, por siç e thashë e lamë në gjysmë.
Shtoj edhe ndaj kërkesës që njeriu ka ndaj vetes. Ajo bile duhet të jetë kërkesa më e lartë: Çfarë kërkesash ke ti ndaj vetes? Këtë e bëj për të shlyer diçka që e kam lënë në gjysmë dhe në rast se do t’ia arrij qëllimit, siç duhet të them sinqerisht, do të ndjehem i lumtur. Është një ëndërr për mua sikur këta të arrijnë të lexojnë dhe të shkruajnë në atë shkallë që dua unë…
Më befasoi thënia e tij. E lexova në libër intervistën e plotë, lexova ata që thanë nxënësit e tij në ditën e parë të shkollës, nxënësit e familjeve mërgimtare shqiptare por edhe fjalët e Panajotit, grekut të vogël, shokë klase që në fotografinë në kopertinë e mban lart librin e madh të gjuhës shqipe ABETARE…
Eqeremi punon në peshkim, e pret dritën e diellit thellë në det ashtu siç pret dallgët që shkumëzojnë pamjet e egërsuara natën. Është edhe i dhënë pas pikturës ashtu si është i dhënë pas familjes, Lindës, shoqes së jetës, dy djemve dhe një vajze, dy të fundit të lindur në Saranti të Thivas. Një prind model në emigracion.
Eqerem Elezi është vlerësuar me titullin “Mësues model” në një konkurs nga revista “Mësuesi”, Model mes 7 mësuesve në shkallë republike, mësues që u jep dritë shkronjave dhe fjalëve shqipe në mërgim…
Në një shoqëri arvanitas e mërgimtarësh, ndërsa nata kish zbritur e deti heshtte në gjumin e natës, mësuam për disa ekotipe dhe kultivarë hardhie (Muhtaro, Risait etj.), ngjëruam verën e kuqe aq të trashë sa që shpesh e hollonin me ujë (rrush me deri 28 për qind sheqer, prodhuar nga hardhi të selitura shumë dendur dhe në trajtë kupore të ulët), në toka gurishtore mbi ujë. Mbresëlënëse ishin termat, thëniet dhe fjalët e urta që lidhen me vreshtarinë-verëtarinë. Abdurahimi, gazetar mjeshtër për intervistime, na ndihmoi sidomos për hartimin e pyetjeve, duke i a nxjerrë “me grep” përvojat arbërorit Lam Qefalai (“njëqind edhe tre vjet” – si na u përgjigj në arvanitishten shekullore), mik prej më se dhjetë vjetësh i Abdurahimit. Na treguan se Thanas Bujas dhe familje të tjera arbërore, prodhojnë 120-180 hektolitra verë në vit.
Të nesërmen u përqendruam te vreshta dhe kantina të prodhimit më të madh me natyrë industriale. Në to, pronarë arbërorë janë disa, por vizituam “Trashëgimi e muzave” e themeluar qysh më 1946 dhe e vijuar prej tre breza të familjes Zaharia. Vepron në Luginën e muzave të krahinës së Tebës, selit kryesisht hardhi vendëse “Muhtaro”, prodhon 180 mijë shishe me verë në vit dhe raki tejet cilësore, duke i eksportuar anekënd. Falë Abdurahimit njohëm një pjesë të visarit vreshtar-verëtar arbëror, me rrënjë te tradita dhe me përshtatje te bashkëkohorja e drejt ardhmërisë.
Përgjatë vajtje-ardhjes rreth katër orë me makinë, të katër e përqendruam kuvendimin rreth vreshtarisë-verëtarisë së arbërorëve. Madje Abdurahimi e përdori kohën duke më intervistuar dhe incizuar gjatë udhëtimit. Si zakonisht, botoi një artikull disavlerësh të mirëfilltë.
Nuk më hiqet nga mëndja thënia e Abdurahimit “po largohesh shpejt siç i thonë dibranët mikut sa që nuk arrite të ngrohesh në zjarrin e vatrës”.
Dy ditë veprimtarie intensive, e parapërgatitur dhe e organizuar më së miri, na afruan më shumë me njëri tjetrin, sikurse edhe me Ilian, me Shpëtimin, me mësuesin e shkollimit shqip të fëmijëve Eqerem Elezi në Saranti, me arvanitasin Lam Qefalai që pak ditë më parë ndërroi jetë në moshën 105 vjeçare duke lënë pas fëmijët dhe nipërit e tij që e kanë në gojë arvanitishten e babait dhe gjyshit, me arvanitët e tjerë që i sheh të gjallërohen tek flasin fjalën e bukur shqipe.
Chapel Hill 24 shkurt 2015
KULLA EME NUK ASHT E VETME
Nga Atjon V. Zhiti/ Tash u bane shum net e dit që jam largue prej asaj shpie e atij vendi në gjueti të diçkaje ma t’madhe, që dhe me ma shujtë mninë që kisha kundrejt kullanëve të mi andej nga Bjeshkët e Epërme t’Kombit tem. Shka m’bante inatçor me vedin e me t’tjerët ishte arsyja se t’tanë ne knaqeshim me lirinë tonë vetore, lirinë e t’dashtunve ton e të gjanave që kishim mbledh ndër mote, knaqeshim nga çka shisnim n‘pazar e çka blenim e ma vonë, n’saj t’ksaj gjaje, nxuna se na kena qindra mijra të drejta mbi kët dhé shekullnor, por sa ma shumë terre t‘dillit shkonin, siç thoshte gjyshi em për eklipset, aq ma shumë bindesha se ne nuk e meritojmë këtë tokë njikshtu. Ndërkohe, kur kam mujt me rafigurue kombin tem, mendoj për kët popullnajë, e cila respekton veç nj’ata që dijnë me i fut veç frigën atyne me kamzhig dhe gjaja ma e dhimbshme që arrij me kqyr edhe sot, asht fakti se te ne mbizotnon një farë anarkijet, pasi ne i privojmë vedit konceptin e nji bashkësije të nalt interesash e idealesh t’përbashkta, pasi n’shpirtin tonë mbizotnojnë ndjenja rivaliteti t’theksueme nga krenarija e pamvarsisë vetanake e jo t‘përbashkët. Krijimi i një vetëdije e të tanve na mungon dhe sot e ksaj dite. Ky dhé mujt me ba ma shumë, po kurrë s’kena dit me e frymzue e me shfrytzue.
Ati em asht kan i nxanun dhe n’voglin teme m’shoqërojshin librat n’veçanti, kur kullotja bagtine, edhe pse jo fort t’përhapun kto tekste, po prapë kishin vlerën e tyne e për ma tepër ishin ken libra t’gjyshit e para tij t‘babës s’madh. Kto libra për ma s‘shumti ishin tekste t‘vjetra t‘para lufte e kta autorë kishin gdhi jetën para ardhjes së Naltmadhnisë. Tue studiue, kuptova që kishin t’tana tiparet e analizës antropoligjike, etnologjike e politike. Falë ktyne lëçitjeve, dija eme për kombin tem u shtue tej mase, si fmij i vocër un nuk e kuptojsha shumë mirë çka ishte feja e Zoti, pasi dhe baba m’thoshte t‘mos flisja me shokët e mi, nëse nuk dishroja që ay t’përfundonte si mos ma keq, por ma vonë, kur i kisha mbush dy dekada jet, kur i famshmi Mur i Berlinit ra e ne ringritëm murin rrëxuem që rrethonte kullën tone, kisha mundësi me fol e me studjue gjana shumë e më shumë t‘bujtme edhe për kët arsye shkova kjamet larg.
Në kto tekste t’lartpërmenduna, kur flitej për kulturën e Shqypnisë në qerthulllin e realitetit të asokohshëm, nuk lihej pa u përmendun skamja, vorfnija, konfliktet, pasigurija e rendit publik, ama viheshin n’pah gjana shumë t’mdhaja siç kje dhe asht me ba lëshime në besim, sidomos në besimin e tjetrit, që sot e quejnë toleranca fetare, që ne sot gabimisht e me mllef e ngatrrojmë me mënjanësinë, me indiferencën: “duke udhtue nëpër Shqypni, u binda se me tri fetë e veta e me tri kleret që bashkjetojnë, asht vendi ma me harmoni që mund t’përfytyrohet”, do shkruente prifti italian Gjakinto Amati në ditarin e tij.
Bashkëkombsit tanë janë luftëtarë krenarë prej natyre, por jo shumë puntuer, kena për zemër nderin tonë e t’armve tona dhe me krijue elegji mbi kto sende asht bukur mirë dhe joshse. Luftësia te na asht nji gjendje e vazhdimtë e shoqnisë, rrallherë asht edhe e rritun prej ndamjes fetare, ndërsa ndisa raste t’tjera nga shpirti, gjaku dhe ligji i malit. Krijuesi, kur po endej mbi tokën që kishte ba me duert e veta, nuk arriti me njoftë asnji prej trojeve që kishte krijue, sepse kaq shumë kishte ndërhye dora e njeriut e kur mbërriti n’Shqypni ma n’ fund, mujti me thane: “Përnjimend e kremte, vendi i parë që rinjoh, ka ngel njashtu siç e kisha krijue”, kjo lloj gjendje nuk m‘ban shumë krenar… At’here n’ket gjendje shtazore dishroj t‘kallzoj ma shum per kullanët e mi. Jeta e malcorit asht gati homerike, u shmanget punvet t‘randa me shum zell dhe dishron ma shumë nje jetë bariu, tue drejtue bagtinë n‘kullota, siç banin herojt antikë grekë. Ama ne si n‘Gegni e si n‘ Toskni kena nji identitet kombtar tonin, boll t’shperndamun mirë, anipse anejna ka nji fare t‘keqe helenike dhe s’mungon ndikimi si ajo e shkjaut, por Shqiptari, kjoft i krishten a musliman, nuk ban shumë pyetje fetare, po përmblidhet fort tek gjuha e kombsija e vet, ne ndër mote kemi dit t‘rrojmë dhe e shpëtueme trashgimnin tonë gjenetike nga përvetsimet e asgjasimet. Mendoj se edhe si shoqni jemi mjaftueshëm interesant, po t’përsiatësh që mbas prishjes s’administrates otomane, roli i fiseve/tribuve ka ken diçka shumë pozitive, “regjimi” patriarkal nuk duhet me u konsiderue nji stad inferior i qytetnimit, por për me kenë objektiv, bashkue degjenerimeve, shpalohen koncepte morale shum t’nalta, nji mënyre origjinale me pa jeten, nji organizim shoqnor dhe ekonomik, nji poezi me vlera te pakontestueshme, sado që mundet me u dukë antitez e progresit. Duhet me iu kthye virtuteve, se krahas kulturës intelektuale, ka dhe nji kulturë morale, e domosdoshme, ku na, shqiptarët, jemi shum ma t’fortë, ishim, deshta me thanë, prandaj ia vlen kushtrimi me i ringjallë vlerat e shekujve. Virtutet duen gjindje t’virtutshme. Dhe para se me ba botën përqark e ma përtej, duhet me ba vedin dhe bota asht e bame vetvetiu…
ATJON ZHITI RIVJEN NDRYSHE
Ne Foto: Atjon V. Zhiti/
Mbase një befasi për miqtë e Atjon Zhitit, për lexuesit e tij që janë shtuar, duke kaluar dhe të 16 000 vetët në rrjetin elektronik, duke zbulua kështu atë që dinte të jepte mirësi të sinqertë, ide rinore, shpresë si vetë brezi i tij i ri, që ëndërronte ashtu si për veten edhe për vendin. Shkrimi KULLA EME NUK ASHT E VETME, i gjetur në “dorëshkrimet” e pakta të Atjon Zhitit, pra në “një cep” të kompjuterit të tij, mes “letrave” të shumta që shkëmbente gjithandej. Është më i veçanti, i ngjan një legjende dhe një metafore bashkëkohore njëkohësisht, ese dhe tregim, monolog dhe përsiatje, çast dhe kohësí dhe ka trillin e gjuhës, është shkruar në gegërisht dhe zbulojmë se donte ta nxirrte në gazetën e lektronike që porsa kishte themeluar vetë “Mesi Radikal¨, ku gjithçka e kishte bëre gati me zellin e një të riu, kishte bërë apel, kërkonte shkrime të pabotuara dhe besonte në pergjigjet. Për parabolën e tij në gegërisht, që të ndjehej më e besueshme, autori kishte zgjedhur si emër letrar Dardan Shkreli, ku kishte shtuar se ai “është duke përfunduar doktoraturën në ‘Near East University’ në Qipro për semiotikën interpretative.” Një dëshirë sigurisht, një ndjellje për ndokënd që ndërrmerrte këtë hap. Dardaninë Atjoni e donte, kishte vajtuar atje e kishte shok e miq, jo vetëm moshatarë studentë, por dhe poetin Ali Podrimja e gazetarin Smajl Smaka e shkrimtarin profesor Agim Vinca, etj, apo ish Presidentin Fatmir Sejdiu, kështu i dukej. Atjonin e tërhiqte gegërishtja, por që ta përdorte si duhej, i duhej vepra e Martin Camaj, pervetësimi i saj, kështu i thoshte të atit, se “ai është fare fare prane letrarishtes”, duke e parë si pasuri, jo vetëm gjuhësore, etj, etj.
Por mbërriti 20 dhjetori, Atjoni kishte ardhur në Tiranë për pushimet e fundvitit nga Milanoja, ku studionte për filozofi, viti II. Pas një feste, që zgjati përtej mesnatës, teksa dolën nëpër Tiranë në grupe, djem e vajza bashkë dhe erdhi çasti të ndaheshin, Atjonin së fundmi e merr në motorin e vet një bashkëmoshatar, S.M. 19 vjeç dhe ai. Ku do të shkonin? Thanë se u nisën për në Durrës për të parë agimin mbi det. Motori e tejkalon shqetësueshëm shpejtësinë e 150 km/në orë, saktësojnë ekspertët më pas dhe perplaset me njërin nga blloqet e mëdha të betonit, të nxjerrë skiç në mesin e autostradës që po riparohej dhe sinjalistika ishte pa ndiçimin e duhur a mungonte fare dhe fati zi, ai që e ngiste motorin humbet drejtpeshimin, (ishte rrëzuar dhe herë të tjera, thonë ata që e njohin) dhe ndodhi rënia tragjike. Atjoni bie në terrin e gjithmonte. Na vrasin shokët, do të kishte në titull të nesërmen njëra nga gazetat e shumta, që e dhanë lajmin e kobshëm… E tani shpirti i Atjonit në qiell, mbase na sheh, ç’bëjmë e ç’themi e sa të drejtë jemi e sa të përgjegjshëm për fajet, qofshin dhe pa dashje… e mbase mirëpret dhe botimin e parabolës “Kulla ime nuk asht e vetme”, ku mbart dhe nga ëndrra e tij dhe e kolektivitetit, pavarësisht se është shkruar në Milano, aty nga korriku 2014. Dashuria moderne e Atjonit për vendin shkon dhe më në thellësi të kohërave, ku nisin rrënjët e traditave, atje ku doli dhe Kanuni madhështor dhe egërshan, origjinal dhe zotërues. Ndërkaq autori kërkon që vendi ynë të jetë sa më europian, por po aq dhe vetvete, në identitet me virtytet e rralla e të lashta. Kjo ese e veçantë, letraro-historike i shpalos këto dëshira, sado pak, por nuk dimë nëse autori do të donte ta rimerrte ndër duar për të shtuar a hequr siç ndodh me këdo që shkruan. Janë duart tona që e marrin tani dhe në nderim të tij e të ëndrrës dhe dashurisë së tij, si një vazhdim i bisedës me të, me gjithë të rinjtë e brezit të tij, që duan dhe meritojnë një jetë më të bukur, në një vend me rrugë normale pa terr dhe pengesa, pa absurdin tragjik, që të rendin drejt agimit, atje ku Atjoni po i pret…
Përgatiti: V.
Autori dhe autoriteti
Shkruan: Sabri HAMITI/*
I. PARANTEZA E PARË: SHPATA E LIBRI
Në 100 vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë, u tha, do të sillen (për pak kohë) në Tiranë Shpata e Skënderbeut nga Vjena dhe Meshari i Gjon Buzukut nga Vatikani, si dy shenja të identitetit shqiptar. Të dy shenjat, kaq të rëndësishme, qëndrojnë për shekuj jashtë tokës shqiptare, andaj bartja e tyre në Tiranë do të dukej një ngjarje. Ngjarje, më duket mua kujtesa e Shpatës dhe e Librit, për të dëshmuar jo një histori, po një përhershmëri të shenjave dalluese të një identiteti, që shkon domosdo përtej një përvjetori politik nacional. E pra, shenjat themelore: Shpata e Gjergjit dhe Meshari i Buzukut, po kthehen për të riaktualizuar një identitet, që lidh polin e veprimit dhe polin e meditimit në botën shqiptare. Edhe më tepër, për të theksuar modelin kulturor të Kastriotit e të Barletit, model i zhvilluar e i plotësuar nëpër shekuj deri më sot. Ky model kulturor e nacional, patjetër ka dhe protagonistët e vet në kohë e në rrethana të mëvonshme.
II. PARANTEZA E DYTË: PAGËZIMI E MALLKIMI
Shenja, më mirë, qenia identitare themelore e shqiptarëve, shqipja, është dëshmuar dhe shkruar relativisht vonë, në fillim me dy formula elementare gjuhësore e shkrimore: Formulën e Pagëzimit dhe Formulën e Mallkimit. Formula e Pagëzimit ndodhet në një letër qarkore në latinisht, e nënshkruar nga Pal Engjëlli, arqipeshkv i Durrësit, më 1462, dhe ka këtë trajtë:
Un te pagezonj p’r emni (t’) Atit e t’Birit e t’Shpertit Shenjt
Formula është në dialektin gegë.
Formula e Mallkimit shfaqet në trajtë replike, në një tekst dramatik, në komedinë Epirota, të autorit Tommaso de Mezzo, shkruar e botuar në Venedik në vitin 1483, ku personazhi (epirot) e mallkon veten për humbjen. Formula del në trajtën:
Tràmburë të kloftë golja [T’u dridhtë goja]
Është e vitit 1483 dhe është në dialektin toskë.
Dy formulat e para të shqipes së shkruar duken shenja domethënëse e përcaktuese për dy momente të jetës së njeriut. Formula e Pagëzimit lidhet me lindjen, nisjen e jetës shpirtërore, kurse Formula e Mallkimit lidhet me sprovat e jetës, mallkimin e saj, vetëmallkimin. Njëra e shkruar në Mat e tjetra në Itali, e para në gegnisht, e dyta në toskërisht. E para është kanonike e shpirtërore, me nocione fundamentale: Ati, Biri e Shpirti; e dyta është jetësore, ka mbrenda tronditjen individuale dhe është fryt i një formulimi popullor.
Paranteza për dëshmitë e para shqipe të pagëzimit e të mallkimit, mbaron pa u ngutur të pohohet se jeta e shqiptarit zhvillohet ndërmjet pagëzimit e mallkimit, duke u parë si variante e procesit mbijetues, që kalon nga njëra formulë në tjetrën.
III. HOMO POETICUS/HOMO POLITICUS
Formulimi: Njeriu krijues thyer për njeriun veprues, që në nismë, shenjon dy gjendje si dhe procesin e kalimit nga njëra gjendje në tjetrën. Njeriu krijues me Njeriun veprues ballafaqon dy gjendje të individit, atëherë kur është i vetmuar dhe atëherë kur realizohet në komunikim me të tjerët. Edhe shkallët e komunikimit me të tjerët krijojnë variante të sjelljes individuale e kolektive; sjellje nëpërmjet komunikimit të veprës (artistike) dhe sjellje nëpërmjet veprimit konkret. Pra, ndeshja ka dy nivele të dramatikës, një herë në rrafshin e krijimit letrar, herën tjetër në rrafshin e veprimit shoqëror. Homo poeticus është krijues, krijues botësh, meditant, prodhues idesh, njeri civil; Homo politicus është veprues, drejtues botësh, militant, zbatues ideologjish, njeri politik.
1. Auctori e Auctoriteti
Në fusha kaq të ndryshme të krijimtarisë e të veprimtarisë njerëzore, përcaktohen statuset e funksionet e Auctorit e të Auctoritetit, të lira apo të lidhura njëra me tjetrën.
Nocioni Auctor del nga folja augendo (duke shtuar/rritur), ngase ky, autori me penën e vet shton faktet, të dhënat ose mendimet e të tjerëve. Auctori është ai që bëhet garant i veprës. Auctori është ai që nëpërmjet veprës mban autoritetin. Në Mesjetë Auctori tregon pasionin që është në të njëjtën kohë shkrimtar e autoritet, shkrimtar që jo vetëm lexohet, por edhe respektohet e botohet. Në këtë vështrim të gjithë shkrimtarët nuk janë autorë, ngase autori është shkaku i parë apo shkaku kryesor i një gjëje. Që në Antikë (450 vjet para Krishtit) shfaqen nocionet poíètes dhe poíèsis, duke dalë nga forma: poíèn (bën, prodhon). Nisur nga kjo, Poíètes është prefigurim i nocionit të autorit, tash me vështrimin e kreatorit, krijuesit. Pikërisht këtu shfaqet si nocion plotësues inspirimi (frymëzimi krijues), që në greqisht del si manía; në latinisht si furor; në Renesancë në trajtën furor poeticus, në frëngjisht: folie në vështrimin e marrëzisë apo çmendisë poetike. Çështja është: a është kjo maní që bën përdallimin ndërmjet shkrimit poetik e shkrimit politik, ndërmjet shkrimit pasionant e shkrimit militant; për ta karakterizuar dyzimin e Auctorit, me gjithë madhështinë e forcën e tij, në autor të pasionit e në autor të misionit; duke e pasur të parin, që e kthen botën kah vetvetja, kurse të dytin që e kthen vetveten kah bota. Për rrjedhojë auctori bëhet autoritet duke u nisur nga individualja, ndërsa autoriteti në shoqëri niset nga perceptimi kolektiv, kur individualja pretendon të bëhet e përgjithshme. Atëherë auctori bëhet protagonist: protagonist në letërsi (Konica); protagonist në shoqëri (Naimi), sikur që protagonisti shoqëror bëhet protagonist në letërsi (Gjergj Kastrioti).
Homo poeticus e homo politicus janë dy gjendje autoriale që lidhen ndërvete në një proces të kapërcimit, duke kaluar herë nëpër pasion, herë nëpër mision. Ky kapërcim ka një dramatikë kur ndodh në letërsi, e dramatikë tjetër kur ndodh në shoqëri.
2. Dramatika në letërsi
Grindja e ideales me realen mund të bëhet doktrinë e konfliktit edhe mbrenda në letërsi, madje mbrenda veprës së një autori. Të kujtohet si duket shqiptari në veprat e Fishtës Lahuta e Malcís dhe Anzat e Parnasit. Tjetër është kur shkruhet e pretendohet letërsi e pastër si te Lasgushi, Camaj a Anton Pashku, ku mungon tendenca. Tjetër është kur shkruhet letërsi me tendencë dhe lexohet me tendencë, mbështetur në një tendencë letrare e përtejletrare, për të prodhuar letërsi doktrinare, misionare, të rrethanave, të angazhuar apo qëllimore. Sepse, letërsia qëllimore, e mbështetur në të bërat e Personazhit dhe në Diskursin e autorit, zakonisht përfundon në format dominante të Utopisë apo të Distopisë (Antiutopisë), për të marrë fund në Ideologji. Një letërsi e paqëtimit fillestar, që përfundon në një letërsi të konfliktit midis reale e ideales: se në një anë është doktrina krijuese e mbështetur në të pamundshmen, fantastiken, imagjinaren, ndërsa përballë është doktrina vepruese, arti i të mundshmes, maturia, maturimi, realja. Ende jemi në mesin e fenomenit krijues letrar, pra mbrenda dramatikës së krijimit të veprës së artit, dhe në dramatikën e auctorit – krijues letrar. Sepse, rrëshqitja në një gjendje krejt tjetër është kur auctori bëhet krijues i shkrimit doktrinar politik, madje ideologjik. Kjo rrëshqitje e vetëdijshme njihet e dallohet te autorët shqiptarë, që nga Barleti e këndej. Tanimë zhvendosja autoriale është e madhe, e dallueshme, dhe dramatika e hartimit letrar merr qetësinë e njëtrajtshmërinë, ku diskursi letrar vihet tërësisht në shërbim të idesë e të ideologjisë.
Të sjellim ndërmend Doktrinën kryengritëse të Budit e të Bogdanit, Testamentin politik të De Radës, Dëshirën e shqiptarëve të Naimit, Të vërtetën e shqiptarëve të Pashko Vasës, Shqipërinë e Samiut, Shqipërinë e Konicës, Identitetin shqiptar të Kadaresë, Çështjen e Kosovës të Ibrahim Rugovës.
3. Dramatika në shoqëri
Është një situatë e re kur autori bëhet autoritet, dhe si i tillë hidhet në veprim shoqëror. Tanimë edhe shkrimi i tij merr karakterin jomeditant, merr karakterin militant të veprimit. Veprimi bëhet themel i ndodhisë së pritme në shoqëri, prandaj gjithë fenomeni është shoqëror, qoftë me pretendime krijuese artistike. Forma dominante është shkrimi politik, madje shkrimi ideologjik i kurorëzuar me ideologji, e cila don një zhvillim të pritshëm të utopisë, e cila më vonë mbaron në antiutopi. Ndërsa Auctori, duke u shndërruar në Auctoritet shoqëror, merr ngadalë karakterin autoritar, me premisat e diktatorit e të diktaturës në shoqëri. Kështu hyhet në arenën e betejës së madhe e të egër ideologjike e pushtetore. Në këtë betejë letërsia është përfundimisht humbëse. Nuk njihet ndonjë autor shqiptar të ketë krijuar kryevepra letrare, mbas angazhimit të madh politik e ideologjik. Pra, në të tilla rrethana, mbrenda Auctorit si Auctoritet, Ideologjia e mund Poezinë.
Secili pushtet apo pushtetar, që letërsinë e përdor si propagandë (qoftë propagandë të absolutit të përparimit), autorin e konsideron vëlla të vogël ndihmëtar, porse Auctorin si Auctoritet e koncepton si rival për pushtet dhe të pabesueshëm. Prandaj, ekziston një raport kaq i dysishëm e i ndërliqshëm ndërmjet autorëve e autoriteteve pushtetore, jo vetëm në kohën e diktaturës, por në të gjitha kohët e botës shqiptare. Se frika e lakmia nuk mund të prodhojnë asnjëherë dashurinë; ato mund ta prodhojnë mosdurimin e urrejtjen. Sepse dijetarët e dinë, madje diktatorët janë të bindur, që vetëm autorët e prishur mund të bëhen militantë, kurse militantët e prishur nuk bëhen kurrë autorë, prandaj donë t’i kenë pranë, për t’i pasur në kujdes, ndërsa kur i kanë kundër, nuk pushojnë t’i vënë në rrezik të përhershëm.
E pra, çka i shtyn autorët të dalin nga bota e tyre krijuese, ndërsa nëpërmjet statusit të autoritetit t’i shtrohen rrezikut të pushtetit? Çështja është universale, po në botën e në historinë shqiptare lidhet me dysinë fillestare të kulturës: shpatë e shkrim (penë), një model kulturor që luftëtarin e shkrimtarin i ka pranuar si autoritete, madje duke i mitizuar.
Modeli i veprimit politik i shkrimtarit shqiptar kalon nëpër disa trajta themelore: kritikë pushtetit; tallje me pushtetin; portretim i pushtetit, lavdërim i pushtetit. Dramatika rritet kur shkrimtari i paparashikueshëm bëhet pragmatik në politikë. Qoftë i shpallur disident apo defetist, autori është i detyruar (si qenie shoqërore e politike) të jetë ose jashtë pushtetit, ose kundër pushtetit ose në pushtet. Kjo nuk ka të bëjë me maksimën e gjetur të Ibrahim Rugovës: kush nuk mund ta bëjë refuzimin estetik ose “bëhet poet i oborrit”, ose “prijës i popullit”. Prijës i popullit, zgjedhje e mirë dhe e guximshme, krahasuar me poetin e oborrit; mirëpo edhe ky bëhet status i shërbyesit, që domosdoshmërisht shpie te pushteti.
IV. PËRVOJA E PROVA SHQIPTARE
Në kulturën e në botën shqiptare, shkrimtarët (e njohur) janë ngritur në nivelin e autoritetit, të vlerësuar, madje të adhuruar, deri në rrafshin e luftëtarëve të lirisë. Nëse këta të dytët janë pranuar heronj, ata të parët janë konsideruar heronj të kulturës. A nuk janë ngritur në nivelin e një binomi përgjithmonë Gjergj Kastrioti e Marin Barleti? Duke jetuar një jetë paralele ndërmjet krijuesit individual e vepruesit politik e atdhetar, shkrimtarët kanë kaluar nëpër procesin e kapërcimit nga një situatë në një situim: duke provuar procesin e alteritetit e të tjetërsimit, kalimin nga krijuesi te vepruesi, nga kontestuesi te pranuesi, nga rebelimi te përshtatja, nga krijuesi te njeriu civil, mandej te militanti politik Kjo e bën të vështirë trajtimin estetik të veprës së tyre pa e lidhur me trajtimin e veprimit të tyre. Ata janë dashur e padashur homo poeticus edhe homo politicus. Madje, statusi i dysishëm i prek edhe në procesin e veprimtarisë qytetare. Do ta provojmë këtë dysí duke trajtuar shkrimtarë të njohur, të lidhur me periudha të ndryshme të historisë, në ballafaqim të parë me aktualitetin e kohës së tyre.
1. Kryengritësit: Budi, Bogdani
Në ballë të shkrimit doktrinar e të shkrimit poetik në shqip qëndrojnë Pjetër Budi e Pjetër Bogdani.
Pjetër Budi, mbasi e ribëri Doktrinën e krishterë të shkrueshme e të lexueshme në shqip, hartoi vjersha doktrinare në shqip me fjalor e kadencë popullore, duke ndërfutur aty tema shqiptare, qoftë në trajtë të lutjes hyjnore, qoftë të mjerimit tokësor. Duke kërkuar komunikimin shqip të doktrinës, Budi u rebelua kundër klerikëve të huaj në botën shqiptare, gjest që e pagoi me jetë kur u përmbyt në lumin Drí. Mirëpo, rebelimi i tij kishte ambicie të rritej në kryengritje kundër turqve, që dëshmohet me letrën dërguar kardinalit Gocadini: një program rajonal për kundërvënie, i strukturuar nëpërmjet përshkrimit historik e gjeografik të tokës shqiptare, për të artikuluar domosdonë e lirimit të kësaj toke.
Pjetër Bogdani shkroi veprën monumentale Cuneus Prophetarum, si doktrinë të krishterë në shqip e italisht, dhe mbrenda saj thuri kulturën retorike e filozofike të kohës. Në strukturën e kësaj vepre hartoi shtesën poetike, me këngët e Sibilave si parathënëse të botës së Krishtit si flijim e si dashuri. Shtesa tjetër përtej tekstit doktrinar merr trajtën e fakteve e të informatave për botën shqiptare, duke theksuar durimin e qëndrueshmërinë e Malësorëve.
Pjetër Bogdani, mbas botimit të veprës së vet kulturore e letrare, vitet e fundit i shkoi duke përgatitur kryengritjen antiturke në truallin e Kosovës. Në valën e kryengritjes ai vdes. Hakmarrja e kundërshtarëve mori trajtën barbare të zhvarrimit të tij në Prishtinë.
Pra, kryengritja e Budit ishte ide e mbetur në tentativë, kurse kryengritja e Bogdanit u bë vepër. Të dytë e paguan veprimin e vet me jetë. Prandaj, Budi e Bogdani kanë në veprën e tyre tharmin poetik e tharmin politik, si dhe heroizmin kulturor e kombëtar.
2. Misionarët: De Rada, Pashko Vasa, Naimi, Samiu
Këta janë apostujt e shqiptarizmit dhe themeluesit e letërsisë kombëtare shqipe. Të rrokur nga vala e Romantizmit, këta autorë zbuluan të kaluarën për të krijuar vizionin e të ardhmes, mohuan të tashmen, për të krijuar kombin e vendin e lirë. Zbuluan subjektivitetin si mirasin e përjetshëm për të krijuar letërsi. Dhe, në fund a në fillim, në shkrime kombëtare-politike prodhuan ideologjinë nacionale shqiptare. Si personalitete secili në mënyrën e vet ishin të ndërgjegjshëm që kishin në vete dhe në krijimtari pasionin e misionin përnjëherësh. Zbuluan heronjtë kombëtarë, dhe më të njohurin e tyre Gjergj Kastriotin – Skënderbeun; artikuluan heronjtë letrarë autobiografikë të ideologjisë së vet.
Jeronim de Rada krijoi Milosaon, poemën brilante të rinisë, me shkëlqimin e artit poetik arbëresh; hartoi gjithë jetën poemën Skënderbeu i pafanë, me pretendimin për të krijuar epopenë e identifikimit etnik; dhe më në fund, në muzgun e jetës së vet, vetëm pak muaj para se të shkonte botoi Testamentin politik, mbasi kishte mbaruar Autobiografinë, si kronikë të ndodhive të një jete si pasqyrë të zjarrmisë krijuese poetike.
Pashko Vasa, me një përvojë të madhe krijuese në italisht (Burgimi im e Trëndafila e gjemba) e në frëngjisht (Bardha e Temalit), shkroi në shqip poemën kushtrimore O moj Shqypni, duke përmbyllur homo poeticusin e vet. Njëkohësisht ai veproi e shkroi tekste doktrinare nacionale në shqip e në frëngjisht, si thirrje për shqiptarët e si njohje e informacion për botën tjetër. Te ky destinimi i tekstit e përcakton strukturën e argumentin e tij. Kur shkruan shqip (Shqypnia e shqyptart), teksti mbështetet në figurë e në ndiesi; kur shkruan në frëngjisht (La vérité sur l’Albanie et les Albanais) teksti mbështetet në arsye e në argumentim.
Naim Frashëri, poeti më i madh i romantizmit shqiptar, shkroi utopinë e vet nacionale me poemën Bagëti e Bujqësia, një Shqipëri të ëndrrave. Mandej botoi lirikat personale të dhembjes e të zjarrmisë duke synuar bukurinë ideale në trajtën e dashurisë; këndoi kalueshmërinë e kohës, duke artikuluar dhembjen personale e universale. Naimi një poet i gjuhës së zjarrtë shqipe. Po, Naimi poet, nuk u pranua mëkot apostull nacional qysh për të gjallë, qoftë me mësimet (moralizimet) kombëtare mbrenda veprave poetike. Edhe më: Naimi shkroi në greqisht (Dëshirë e vërtetë e shqiptarëvet) dhe në shqip (Ligj’ e përjetshim’ e shqipëtarëvet), tekste me karakter formues, informues e militant.
Sami Frashëri, meditant e militant, dijetar e shkrimtar, shkroi në turqisht (Enciklopedi, teatër, roman) i vlerësuar si transformues i kulturës së re turke. Po, vepra e tij më e madhe në shqip, Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do bëhetë, si lloj shkrimi është një utopi, kurse si qëllim ka transformimin e botës shqiptare, duke marrë karakterin e tekstit ideologjik dhe utilitar. Është vlerësuar si kurorë e shkrimit letrar e programatik të romantizmit shqiptar: për liri, pavarësim e zhvillim të vendit e të kombit.
Pra, nëse Naimi ka krijuar utopinë letrare të Shqipërisë, Samiu ka krijuar utopinë sociale e politike të Shqipërisë.
3. Kritikët: Fishta, Konica, Noli
U bë Shqipëria, a u bënë shqiptarët? Do të shtrojnë pyetjen e vështirë kritikët. Duke u kaluar modeli himnizues i kulturës e literaturës (pra himnizim për së mbrendshmi e kundërshtim për së jashtmi), tashti hyhet në diskutimin kritik të mbrendshëm me shumë pikëpyetje e dilema. A është deklarimi i pavarësisë pavarësi dhe a është realja shqiptare në grindje të fortë me idealen? Është brezi i shkrimtarëve e kritikëve që rrok këto probleme të vështira, duke i shtruar në vepra letrare, në vepra kritike, madje dhe në veprime konkrete pushtetore në Shqipëri.
Gjergj Fishta gjithë shekullin e vet krijues e bëri në Shqipëri. Si besimtar, ky autor e fshehu lirikën intime me hijeshi në gjirin e shkrimit doktrinar të përshpirtshëm. Krijoi veprën poetike monumentale Lahuta e Malcís, si vepër identitare shqiptare, me një fundament të trashëgimit historik të idealizuar. Mirëpo, Gjergj Fishta krijoi dhe vepra poetike të humorit e të satirës përmbysëse për botën shqiptare, pikërisht kur i referohet realitetit të kohës, dhe pikërisht në kohën kur u bë përfaqësues i popullit dhe nënkryetar i Kuvendit të Shqipërisë. Gomari i Babatasit e Visku i Babatasit janë satirat e tij për Shqipërinë e mbrendshme, ndërsa melodrama Jerina ase Mbretnesha e lulevet është përgjigje mohimeve të jashtme të identitetit kulturor të Shqipërisë.
Faik Konica, si modeluesi i shkrimit kritik, pëlqimin apo kundërshtimin shkrimor e ngriti në nivel të polemikës. Nuk kurseu askënd, madje as mitet letrare, si Naimi. Dhe krijoi përjetë moskuptime për shkrimin e vet me temperament. E madhe qe ndeshja: ndërmjet modelit himnizues (të vetvetes nga shqiptarët), që në trajtën e ideales jetonte ende te personaliteti i Konicës, dhe modelit kritik për shqiptarin real e Shqipërinë reale. Konsistenca kritike e Konicës rri e figuruar edhe në vepra letrare si Një ambasadë e Zulluve në Paris, Dr. Gjilpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurrasit edhe në esetë kritike Shqipëria si m’u duk dhe Shqipëria kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore. Konica deshi të bënte një kirurgji të jetës shoqërore, kulturore e politike të shqiptarëve, në një orë anatomie, ku duhej të qërohej levantinizmi, që kishte pushtuar këtë botë. Edhe Konica, si përfaqësues shteti u bë bipolar, sidomos përballë fenomenit pushtetor të Ahmet Zogut.
Fan S. Noli trajtohet si ideolog i Revolucionit të viteve njëzet, dhe kjo pranohet nga ai vetë (në Autobiografi), Më parë është bërë autoritet moral: prift, mandej deputet, mandej kryeministër, pastaj autor dhe autoritet letrar. Prandaj, duket rast i veçantë në modelin e kritikëve. Për këtë shkak veprat e tij letrare, sidomos veprat poetike (Albumi), në thelb, në zënie, janë derivime të ndodhive politike e pushtetore, kështu që modeli i tij ka një përmbysje nga modeli fillestar. Ai tani duket: Homo politicus/Homo poeticus. Letërsia e tij postpolitike (Albumi) ka element themelor idenë, madje ideologjinë. Kjo duket në diskursin e tij poetik dhe politik, që në mënyrë konstante kërkon veprimin apo lamenton mosveprimin, kurse folja e ligjëratës së tij politike e poetike është në mënyrën urdhërore; ligjërata mbështetet në kontraste të forta dhe vepra merr shpesh ton satirik, përjashtues e kryengritës.
4. Autorët në diktaturë: Demaçi, Kadare, Qosja
Autorët shqiptarë në kohën e diktaturës komuniste lindore e shqiptare kanë kaluar nëpër raporte tepër të ndërlikuara me pushtetin, duke u ndodhur ndërmjet unit kreativ individual dhe pritshmërive (apo obligimeve) ndaj kolektivitetit. Kjo gjendje është artikuluar në mënyra të ndryshme, qoftë në strukturat letrare, qoftë në raportet qytetare: herë si përshtatje, herë si rebelim, e më rrallë edhe si kryengritje. Është fjala për ata që më parë janë bërë autorë e autoritete e më pas objekte dhe subjekte të politikës.
Adem Demaçi në moshë të re botoi romanin Gjarpijt e gjakut, një vepër kult të letërsisë së re shqipe në Kosovë. Pra, si djalosh u bë autor dhe autoritet, prandaj i rrezikshëm për pushtetin. Edhe më tepër kur krijoi organizim politik klandestin për lirinë e popullit të vet. Ndëshkimi ishte i tmerrshëm, 28 vjet burg. Romani Gjarpijt e gjakut si metaforë nuk ishte rrezik për pushtetin, rrezik ishte ideja e lirisë dhe veprimi për këtë ide. Mbas burgut, Demaçi rebelimin e vet e çoi deri në nivelin e kryengritjes e të luftës për çlirim. Dhe vazhdoi të shkruante letërsi, vetëmse letërsia e tij e mëvonshme, e përshkuar me më shumë militantizëm të afishuar, nuk e ka kaluar nivelin e romanit të parë as të adhurimit për të. Demaçi mbetet i rebeluari i përjetshëm politik, porse ky rebelim nuk përkthehet përherë në vlerë të njëjtë artistike.
Ismail Kadare shkëlqen në letërsinë shqipe në mënyrë të pazakontë, ngase nis të botojë veprat poetike në një ambient kulturor e ideologjik kur metoda e kodifikuar e realizmit socialist, në fakt është një detyrim për shkrim letrar doktrinar. Nuk ka dyshim që Kadare (me vepra të njohura) është i rebeluari i metodës. Këtu hyn romani Kronikë në gur, si sagë e fëmijërisë për qytetin e lindjes; kështu dhe romani Pallati i ëndrrave, i shkruar si një antiutopi e diktaturës, madje e tiranisë. Mirëpo, shkrimit tendencioz ose shkrimit me tezë, ky autor nuk i shpëton në vepra si Dimri i vetmisë së madhe, ku, duke e bërë referencë letrare aktualitetin, e krijon kryepersonazh ideologjik kreun e pushtetit. Edhe vetë i zgjedhur në pushtet më parë, Kadare më vonë racionalizon se qëndrimi pranë pushtetit ishte tagër për të shpëtuar autorin, që do të thotë letërsinë e tij; homo poeticusin kërkon ta shpëtojë homo politicusi.
Shkrime me tezë janë edhe veprat që shpalojnë apo afishojnë identitete shqiptare. Kadare mbas rënies së diktaturës, kërkimin identitar të shqiptarëve, e vijon me vepra eseistike si: Identiteti evropian i shqiptarëve dhe Mosmarrëveshja.
Rexhep Qosja, e nis krijimtarinë si kritik dhe vazhdon si shkrimtar, ndryshe nga autorët e brezit. Autori kritik, që në fillim rrok tema letrare e përtej letrare: shoqërore, kritike mbrenda sistemit, politike. Artikulimi i fortë i idesë, i qëllimit dhe qëndrimi bëhen shenjat e para dalluese të këtij diskursi, që për pasojë prodhojnë një kritikë për apo kundër, që shkon në kufi të polemikës. Prapëseprapë, vepra e tij kryesore studimore është Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi, e cila vlerëson letërsinë dhe ideologjinë nacionale, kurse vepra e tij kryesore letrare është Vdekja më vjen prej syve të tillë, që tematizon lirinë individuale e nacionale. Me pasionin e kritikut dhe kredon e ideologut, Qosja hyn në lëvizjen politike të Kosovës dhe konkurron në zgjedhje politike. Po, ky pasion bëhet ngarkesë për veprat letrare të pastajme që tematikisht rrokin aktualitetin. Shkrimi militant kudo, e sidomos te shqiptarët, prodhon mospajtime e moskuptime.
V. IKONA RUGOVA
Ibrahim Rugova duket rast i veçantë për ngrehinën e tij kulturore e letrare dhe për ngrehinën humanistike, liberatore e nacionale.
Në kulturën shqiptare mbetet kritik e teorik i letërsisë. Madje, në fillet e tij militante theksoi: “Do të kujtohem për ato që kam shkruar”, që është rezonim i krijuesit.
Për veprimin lirimtar e humanist, për punën e prijësit, për peshën e Presidentit të vendit, është krahasuar me Vaclav Havelin e me Gandin; madje është quajtur Kolosi i brishtë.
Rugova, krijues e mendimtar, e shihte kalimin nga homo poeticus në homo politicus si një ndërrim të statusit, një proces të tjetërsimit, qoftë kjo si zgjedhje (e mbrendshme) apo si detyrim (i jashtëm).
Ai e bëri kalimin e tillë, duke kërkuar lirinë e Kosovës, si prijës. Sa kishte këtu pasion e sa mision, sa kishte dhembje e shpërblim, do ta bëjë evidente historia.
Rugova duket i veçantë edhe për dy gjëra, për të cilat dëshmoj:
E para: pasi hyri në politikë, Ibrahim Rugova nuk shkroi më letërsi;
E dyta: më tha një herë: “Nuk ishte dëshira as zgjedhja ime t’i bie pashë më pashë kënetës politike. U ndodha aty. Hëngra gurë të nxehtë. Po e dhashë gjithë vuajtjen time”.
VI. PARANTEZA E TRETË: PO TI?
Rugova krijues ka përsëritur: ose refuzimin estetik ose shkrimtar oborrtar, ose prijës i popullit.
Ose? Ose?
Këto tema e dilema mbeten të hapura kur trajtohet raporti homo poeticus/homo politicus në historinë e në botën shqiptare.
Po të rimarrim dy parantezat e fillimit, mësimi është frapant:
E nëse është fatum i kulturës shqiptare të ketë pranë e pranë shpatën e penën;
E nëse formula e pagëzimit është bekim për homo poeticus të imagjinojë e fantazojë, të krijojë të bukurën;
E nëse formula e mallkimit është kob për homo politicus, që luan me jetën e përqafon vdekjen;
Mea culpa, mea maxima culpa!
Konica i prerë e me temperament, në këtë pikë sikur maturohet, kur shkruan më 1902:
Është turp them të ndodhen njerëz të lindur shqiptarë që përpiqen të pakësojnë fytyrat që i dhanë shkëlqim Shqipërisë, në vend që të përpiqen të rrëfejnë se fajet e atyre fytyrave ishin fajet e asaj kohe, po vlera ish vlera e tyre.
* E dergoi per Diellin, gazetari Sinan Kamberaj
- « Previous Page
- 1
- …
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- …
- 607
- Next Page »