Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Bekimi nolian për Shoqatën e e Shkrimtarëve ShqiptaroAmerikanë

by

Shkroi: Rozi Theohari/
Emigrantët shqiptarë të viteve ‘90 erdhën në SHBA për një jetë më të mirë, kurse ne bijtë e bijat që i kemi pasur baballarët tërë jetën në Amerikë, erdhëm në këtë kontinent nga kurioziteti për të njohur vendin ku frymuan e punuan aq rëndë ata. Erdhëm të vizitojmë varret e tyre në qimitiret amerikane, të ulemi më gjunjë për të përkëdhelur gurin e të vendosim aty një buqetë me lule…
Për gati dy dhjetëvjeçarë jetoj në Boston, ku ka hedhur rrënjë emigracioni shqiptar qysh në shekullin e 19-të…, ku kanë jetuar e kanë zhvilluar veprimtarinë e tyre atdhetarë
e njerëz të letrave shqipe, që nga eruditet Noli, Konica e shumë të tjerë. Dihet se emigrantët e parë shqiptarë në SHBA u vendosën kryesisht në zonën e Bostonit, duke u shpërndarë më vonë në qytetet e tjera te Massaçusettsit, si dhe në shtetet e tjera. Emigrimi masiv drejt Perëndimit e sidomos në Amerikë, në fillim të shekullit të kaluar, ishte një ngjarje tronditëse për çdo vatër shqiptare, një ndryshim me efekte emocionale, demografike e social-ekonomike…
Ardhja e Fan Nolit në Amerikë më 1906 dhe fillimi i veprimtarisë së tij në Boston, është një moment i rëndësishëm historik që shënoi edhe fillimet e bashkësisë etnike të emigrantëve shqiptarë në vitet e para të shekullit të kaluar…Bostoni, djepi i demokracisë amerikane, Bostoni i “Vatrës” e i “Diellit”, u bë baza e fortë e perpjekjeve për pavarësinë e Shqipërisë dhe mbrojtjen e trojeve etnike. Është pa mbarim lista e aktiviteteve me karakter politik e social-kulturor të kryera në diasporën shqiptare të Massaçusettsit, ashtu siç është pa mbarim edhe numri i shoqatave, organizatave, organeve të shtypit etj.,te krijuara në periudha të ndryshme kohe, duke shtuar ketu edheinstitucionet fetare. Dhe s’ke si te mos provosh një ndjenjë krenarie. Është krenaria që të frymëzon tradita shekullore, nderimi i bashkatdhetarëve tanë për kombin dhe vlerat e tij…Në vazhdën e asaj tradite vitet e fundit është themeluar shoqata “Besa”, shoqata“Kombi”, shoqata e Shqiptarëve Kosovarë të Bostonit, shoqata“Mjekësore”, Klubi i studentëve shqiptarë në Universitetin e Bostonit,Klubi i studentëve të Universitetit të Harvardit- “Harvard College Albanian Club” etj. Veprimtaria e tyre na rrit besimin e palëkundur se vlerat e kombit dhe vetëdija jonë kombëtare do të trashëgohen e do të çohen më tej nga brezat që do të vijnë. Një mjedis i tillë, ku ndjenjat atdhetare janë aq të prekshme, ka ndikuar fuqishëm edhe në krijimtarinë time. Ndër dhjetë librat shqip e anglisht botuar që nga viti 2002, tre prej tyre: “Mbi thinja fryn erë”, “Jehona Skënderbegiane” dhe “Kur çelin magnoliet në Boston” janë libra publicistikë e përbëjnë një trilogji. Çdo faqe libri është një pasqyrë, reflektim i Amerikës në sytë e një të huaje, të njëemigranteje shqiptare. Së pari, Amerika është vendi i lirisë e i demokracisë, i mbështetur në ligje të palëkundshme, është vendi i shkrimtarëve e poetëve që i kënduan lirisë e dinjitetit njerëzor, dhe, së dyti, është atdheu i dytë i mijëra emigrantëve shqiptarë, duke filluar që prej njeqind e ca vjetësh më parë, të cilët punuan rëndë, u edukuan, u emancipuan dhe patën lidhje të ngushta shpirtërore me këtë vend gjigant. Shqiptari ka manifestuar një qëndrim korrekt e dinjitoz, ka manifestuar talente, energji, vullnet dhe ndjenja thellësisht humane. Jam frymëzuar nga këto virtyte që i kam njohur gjatë takimeve, intervistave dhe manifestimeve me bostonianët, të vjetrit e të rinjtë.
Mjafton të vizitosh restorantin “Pier 4” të patriotit dhe ikonës së Bostonit Anton Athanasit dhe do të ndiesh se çdo sallon, derë, parmak,dritare a pikturë “flet” e “tregon” për qindra takime shqiptarësh, të moçëm e të rinj, gjatë drekave e darkave që janë shtruar për kremtimet e festave kombëtare…Atje dëgjohet ritmi i valleve tona, kumbon zëri tronditës i Fan Nolit, i cili dikur recitonte poezitë e veta para bashkatdhetarëve. Kurse sot, në koncerte e ditë festash, ato sallambushen nga zëri i fuqishëm i tenorit Xhoni Athanas…Mjafton të shkosh në Katedralen e Shën Gjergjit në South Boston e të dëgjosh meshën e të përndershmit At Liolin, pasuesit të Fan Nolit dhe një nga hierarkët më të dalluar të ortodoksisë sonë kombëtare. At Liolini nuk është vetëm një prift predikues. Me aftësitë e tij organizuese e kakthyer kishën sa në një tempull besimtarësh, aq edhe në një organizatë kulturore të shqiptaro-amerikanëve, pavaresisht nga besimi fetar apo
trevat nga kanë ardhur…Të vizitosh shkollat shqipe në Boston, Ustere në Lynn…, të takohesh me nxënësit shqiptarë me sy të përshkënditur e të lexosh hartimet e tyre…Të takosh e të intervistosh pjesëtarë të brezit të vjetër ardhur në shekullin e 20-te, pjesëtare të brezit të dytë e të tretë, lindur ketu në SHBA me prejardhje shqiptare, si dhe emigrantët ardhur kohëve të fundit, të cilët i quajnë “bostonianët e rinj”…Të takosh e të tokësh dorën me shqiptaro-amerikanin e moshuar zotin Mekllaf, i cili ishte shqiptari i fundit që preku trupin e Fan Nolit. Z. Mekllaf punonte në një funeral- home dhe kur vdiq Fan Noli,
ai e përgatiti dhe e veshi trupin e pajetë të peshkopit…
Të takohesh me dardharin At Spiro Paze, shqiptari i fundit në Amerikë
i dorëzuar prift nga peshkopi Fan Noli. Të takohesh me moshataret e mia shqiptaro-amerikanet e pagëzuara nga At Noli, i cili bashkë me vajin e pagëzimit, i kishte lyer edhe me balsamin e pashlyeshëm të dashurisë për mëmëdhenë.
Ky vit është viti i 19-të i ardhjes sime në SHBA dhe kam botuar librine 18-të. Në vitin 2000 mbarova studimet në North Shore Community College në degën e Arteve Liberale. Që prej 1994-s kam botuar mbi 500 shkrime: artikuj, portrete, reportazhe, intervista, tregime, poezi etj. në organet e shtypit shqiptar, atij amerikan dhe gjetkë.
Është puna ime e përditshme, e lodhshme…Ndër shkrimet e mia tërëndësishme janë edhe intervistat me poetin rus Aleksandër Esenin,birin e Sergei Eseninit të famshëm. Këto intervista janë pëlqyer evlerësuar nga shkrimtarë, intelektualë e lexues të tjerë shqiptarë.
Takimi me Aleksandër Sergejeviç Eseninin ishte një ngjarje e rrallë e jetës sime. Të bësh një intervistë me njerëz të veçantë siç ishteA.S.Esenini, shkencëtar, filozof, matematikan, poet i degjuar,disident e legjendë ruse, nuk është aq e lehtë…Arrita t’ia incizoja
zërin gjatë recitimit të një poezie shkruar nga ai gjysmë shekulli mëparë. Intervista me poetin Esenin më ka prekur e emocionuar…Ishtenjë tejndjeshmëri…
Për të shkruar vargjet në anglishte jam frymëzuar nga jeta e poetëve të famshëm të Nju- Inglandit. Kam vizituar muzeumin e poetes amerikane Emili Dickinson; preka fustanin e poetes dhe ndjeva fëshfërimën e gjetheve të vjeshtës në kopshtin e saj. Gjatë një udhëtimi në qytetin Akton, MA, u ula në një lëndinë e mblodha lule, aty ku Frosti ka shkruar poezitë e tij të pavdekshme. Në plazhin përballë shtëpisë sime, në vitet 1850 poeti Longfellou bënte shëtitjet e mbrëmjes buzë oqeanit…
Pjesëmarrja ime në aktivitetet kulturore të shtetit të Massaçusettsit është një përvojë e mirë. Poezitë e mia i botoj çdo muaj në gazetat“Pennon” dhe “Nahant Harbor Revieu”. Jam anëtare e Klubit të shkrimtarëve të Veriut të Bostonit, ku takohem me shkrimtarë e poetë amerikanë. Më ka lënë mbresa gjithashtu takimi me shkrimtaren e njohur amerikane me origjinë shqiptare Loretta Çase (Çekani), e cila banon në Uster, pranë Bostonit.
Jetojmë e krijojmë larg vendlindjes e për treqind e gjashtëdhjet e katër ditë shohim të valëvitet kudo flamuri amerikan. Vetëm një ditë,më 28 nëntor, e shohim e i gezohemi valëvitjes së flamurit tonë kuq e zi në një shtizë të lartë, në qendër të Bostonit, jo shumë larg varrit të Fan Nolit. Pra, kjo ditë është e shenjtë për ne. Aq më tepër lumturohem kur vijnë e më marrin në shtëpinë time dy familje shqiptare kosovare me femijët e tyre veshur me kostume kombëtare.
Kujtoj atë të diel marsi të vitit 2010, në meshën që u mbajt në Katedralen e Shën Gjergjit të Bostonit, ku u përkujtua me solemnitet 45 –vjetori i vdekjes së Fan Nolit. Kujtoj se në këtë ceremoni nderimi, përveç bostonianëve të vjetër e të rinj, merrnin pjesë edhe një numër i konsiderueshëm shkrimtarësh shqiptaro-amerikanë: Për herë të parë në historinë e diasporës shqiptare të Amerikës, në Bostonin tonë, kryeqytetin e emigrantëve, ishte ftuar një shoqatë shkrimtarësh, e para e këtij lloji në komunitetin shqiptaro-amerikan.
Pasi ndoqën me nderim dhe emocion shërbesën përkujtimore drejtuar nga i përndershmi At Liolini, shkrimtarët bënë homazhe dhe vendosën kurora me lule në varrin e Hirësisë së Tij Theofan Stilian Nolit, ku organizata jonë e krijuesve të penës mori bekimin nolian. Bekimin për të ecur në gjurmët e trashëgimisë letrare të Nolit, Konicës, Petër Priftit dhe autorëve të tjerë në zë të diasporës shekullore.
Në hapësirën e gjeografisë letrare këtej dhe andej Atlantikut shkrimtarët shqiptaro amerikanë tashmë kanë krijuar përvojën e tyre për të pasuruar krijimtarinë letrare me vepra të denja për lexuesin, për të ruajtur e konsoliduar identitetin tonë kombëtar, për të ruajtur pasurinë e gjuhës sonë amtare dhe për të zhvilluar më tej aftësitë e
saj shprehëse.
Le të shpresojmë se dita-ditës dhe vit pas viti, krahas rritjes së suksesshme të komunitetit tonë shqiptaro-amerikan, do të rrisim e zhvillojmë më tej brezin e talenteve të reja në art e në kulturë, që do t’i paraprijë së ardhmes qoftë këtu në diasporë, qoftë në vendlindje dhe në mbarë trojet etnike.
(Nga doreshkrimi i Monografise se Shoqates se Shkrimtareve Shqiptaro-Amerikane) Boston, 21 Mars 2013

Nëpromovimin e Shoqataëts së ShkrimtarëveShqiptaro-Amerikanë, Nju Jork, 14 Mars 2003

Nëtakimin e dytëteShoqataëts së ShkrimtarëveShqiptaro-Amerikanë, Dallas, 7 Gusht 2005

Fituesetëçmimit Pena e Artë, Merita B. McCormack dheRozi Theohari, Çikago,25 Gusht 2006
Shkrimtaret nga te gjitha shtetet e Amerikes ne kishen e Nolit ne Boston, 21 Mars 2009

Ne takimin e Fundvititteshoqtes se Shkrimtareve ne Stamford, 13 Dhjetor 2010
Homazhtekvarrii Fan Nolit, Boston, 21 Mars 2010

Ne diten e librit shqip. Nju Jork 23 Maj 2010

Një jetë e gjatë në shërbim të kombit

by

(Në 100-vjetorin e lindjes së prof. Miftar Spahisë – Thaçi; – 14 mars 1914 – 5 nëntor 2005)/
Nga Shefqet Hoxha/*
Jemi tubuar për të përkujtuar 100 vjetorin e lindjes së prof. Miftar Spahisë – Thaçi, lumjanit të madh që bëri emër me përkushtimin dhe ndihmesat që dha për atdheun. Ai naltoi veten dhe krahinën, prandaj u mbiquajt “Korifé i Lumës”, po urdhri i lartë “Skënderbeu” që iu akordua në pragun e vdekjes, e ul këmbëkryq në sofrën e burrave më të mirë të kombit. Ai jetoi gjatë (14 mars 1914-5 nëntor 2005), po çdo ditë e çdo vit nuk prâni së dhuruari buqeta lulesh për atdheun dhe kombin e tij, prandaj prof. Miftari do të jetë vazhdimisht i pranishëm në kujtesën tonë, sepse burra si ky Luma e Shqipëria i kanë të numëruar me gishta.
Miftar Spahija vjen prej një fisi me emër të Kolesjanit (Lumë). Katër klasë të fillores i kreu në fshatin e lindjes, plotoren e gjimnazin në Tiranë, ku pat mësues intelektualë të njohur për dije e shqiptari: Veniamin Dashin, Anton Krajnin, Karl Gurakuqin, Mirash Ivanajn, prandaj u rrumbullakua kulturalisht, falë edhe brumit vetjak. Më 1935 mori diplomën e gjimnazit, duke u klasifikuar i pari. Në vitin pasardhës fitoi gradën e aspirantit në Shkollën Mbretërore. Në këte institut dhe në gjimnaz – shkruan ai – “nxuna me dashtë rranjët e mija e me u krenue si shqiptar, nxuna se Kosovën e Shqipninë Lindore na i kish pushtue Sërbi e Çamërinë Greku”. Këto “rranjë” më vonë pipzuan, luluan e ertuan dashuri të pamatë e përkushtim për atdheun dhe kombin shqiptar.
Rezultatet e larta në gjimnazin e Tiranës i siguruan Miftarit bursë shtetërore në Universitetin e Torinos (Itali), në fakultetin e letërsi-filozofisë (dega e letërsisë), ku shfaqi aftësi të merituara dhe u titullua “Dottore in lettera” me tezën “Elementa të huej në gjuhën shqipe” që e udhëhoqi albanalogu i njohur, prof. Bartoli. Këte tezë ai e elaboroi edhe më vonë, formuloi dhe vuri në jetë një platformë të tij gjuhësore, e cila e njëjtëson me rilindësit e mëdhenj, por me ndjesi bashkëkohore, sepse kërkon t’i dalim para rrezikut që na vjen nga proceset konverguese europiane.
Pushtimin e Shqipërisë nga Italia Fashiste Miftari dhe studentët shqiptarë të Torinos e pritën të pezmuar. Në qershor 1939 ai kthehet në Shqipëri pranë familjes, por këtu nisin dyshimet e përndjekjet: e izolon karabinieria në Bicaj dy javë, më vonë e burgos në Tiranë e prej këtu e internojnë në San Nicola di Tremiti, një ujëdhezë e vogël pranë Barit, ku gjeti edhe nacionalistë të tjerë shqiptarë. Pasi kalon edhe disa muaj në Sinalunga, pranë Sienës, në shtator 1941 kthehet në Kolesjan. Një muaj më vonë emërohet në gjimnazin “Sami Frashëri” të Prishtinës, ku dha mësim një motmot. Këtu qe shoqëruar me Ymer Berishën, njërin prej herojve të mëvonshëm të Kosovës. “Në këte vit shkollor – ka shkruar Miftari – u mundova t’i ushqej nxanësit me thërrmijat e ditunisë së fitueme në universitetet e Evropës”. Por, për t’i shërbyer më shumë Kosovës, sidomos konsolidimit të administratës shqiptare, ai angazhohet në qeverisje si nënprefekt në Rahovec e në Gjilan, prej kah, më 8 gusht 1943 largohet, pse ndiqej, por e ndalojnë në malet e Kukavicës dhe e ndryjnë në burgun e Prizrenit, prej të cilit doli më 9 shtator, kur kapitulloi Italia. Plot një vit qëndroi pa punë pranë familjes në Kolesjan “as i arratisun as i paarratisun, me nji sy në shtëpi, me tjetrin kah mali” – siç na ka kallëzuar ai.
Më 5 shtator 1944, forcat e Brigadës së Pestë hynë dhelpërisht në Lumë, ndërsa Miftar Spahija mbathi opingat e ngjeshi armët “për t’i shpëtue dorës gjakatare komuniste” (janë fjalët e tij), e cila – si na thotë ai, “qe nji zgjebe që e mbuloi kombin për gati gjysmë shekulli”. “Me doktrinën komuniste s’kishem asnji pajtim; e njihshem dhe e dijshem se Partija Komuniste Shqiptare asht bisht i komunizmit serb. Nuk duhej shumë mund me e kuptue se komunistat shqiptarë u ishin nënshtrue interesave të Sërbisë, s’çajshin kokën për Kosovën, për gjymsën e trupit të komit” – do të shkruante më vonë në kujtimet e veta Miftari.
Gjatë dy viteve (6 shtator 1944-20 gusht 1946) Miftar Spahija u ra pash e më pash maleve të Lumës, jetoi i vetmuar ose me tubën e Muharrem Bajraktarit, i ndjekur këmba-këmbës nga hafijet e Sigurimit e të Oznës dhe nga reparte speciale, por shpëtoi gjallë. Ndërkohë pushteti komunist i internoi familjen në kampin “Murat Çelebi” të Beratit, ku i vdiq njomzakja 15 muajshe, Kadishja. Kur qëndrimi në Shqipëri u bë i pamundur, Miftari, i inkuadruar në grupin prej 56 nacionalistësh, nën prijen e Muharrem Bajraktarit, i len lamtumirën atdheut. Pas një odiseje të gjatë e tejet të dhimbshme, ku humbi 21 shokë, më 13 shtator 1944, doli në botën e lirë. Por do t’i duheshin edhe 50 vjet “fshamje, lot e gjak” – siç ka shkruar ai – deri sa të shembej Muri i Berlinit, më 1989, e do ditë më shumë sa të binte edhe regjimi komunist në Shqipëri. Gjatë këtyre viteve Miftar Spahija provoi kampet helene, jetën e rëndë në Romën e pasluftës dhe emigracionin në vendin më të pasur të botës, në SHBA. Këtu punoi nëpunës biblioteke në Universitetin “Kolombia”, pastaj mësues në një shkollë të mesme dhe profesor i asocuar në Universitetet e Harrisonit e të Mansfildit në Pensilvani, deri sa doli në pension në vitin 1980.
Prof. Miftar Spahisë i qe veshur akuza “armik i popullit” nga regjimi komunist pa të drejtë për t’u kthyer ndonjëherë në Shqipëri, por nuk qe e shkruar që ai të mos i rishihte të vetët, Kolesjanin, Lumën, Shqipërinë dhe Kosovën martire. Proceset demokratike të viteve 90 të shekullit të kaluar dogjën listën e mëkatarëve pa mëkate, shembën klonet që patën penguar bijtë e mallëzuar të Shqipes që të kthenin dalë, prandaj Miftari erdh disa herë në Shqipëri për të ftoritë “mallin që i pat veshkë zemrën, që i pat shtrydhë langun e gjallnisë, që e pat ba si të nërkimë” – siç na thoshte ai, – puthi varret e të parëve, por jo atë të së bijës 15-muajshe, pse pa varr, u çmall me Baftijen, gruan besnike që e priti një jetë të tërë, duke u shkrirë si qiriri larg tij.
Miftar Spahija, i lodhur dhe i këputur nga travajet e jetës dhe të kombit dhe në një moshë tejet të thyer, u shua në një spital të Njuxhersit, në SHBA, dhe u varros sipas amanetit të lënë në tokën e Arbërit, në Tiranë, më 12 nëntor 2005, i përcjellë nga një kortezh stërmadh miqsh e dashamirës, siç e meritonte.
Prof. Miftar Spahinë e kanë cilësuar “si korife të politikës dhe të diplomacisë shqiptare” (Baleta); ai ka qenë një idealist i vendosur për Shqipërinë etnike, për Kosovën dhe Çamërinë, pse – sipas tij – Kosova asht djepi i kombit të pavarun shqiptar” dhe “Çamëria asht banue gjithmonë prej shqiptarëve”. Më 25 korrik 1993 ai i qe përgjigjur rryeshëm Klintonit, Jelcinit, Miteranit, Mejxherit e Gonxales-it me një skicë të shkurtër historike për deklaratën që i kishin bërë ata kryetarit të Këshillit të Sigurimit se “nuk mbështetnin deklaratat për pavarësi të Kosovës. U thoshte se “nuk do të ketë paqë në zemër të Ballkanit pa një Kosovë të pavarur”. Njëherit i tërhoqi vëmendjen qeverisë shqiptare “që të mos i përtypte fjalët në sofizma, por t’i thoshte çiltas, se shqiptarët duen veç trojet e veta, te kërkuj tjetër”.
Ai ka qenë antikomunist i thantë. “Me doktrinën komuniste, – ka shkruar Miftari, – s’kam asnjë pajtim”. Për të Partia Komuniste Shqiptare qe murtaja e Shqipnisë dhe vorri i Kosovës”. Idetë antikomuniste Miftari i ka dëshmuar tërë jetën me shkrime dhe me vepra.
Sipas parimeve të filozofisë politike, ai pëlqente demokracinë republikane e parlamentare, si forma ma e arsyeshme e qeverisjes, por në rastin e mbretit të shqiptarëve, Ahmet Zogut, – shkruan ai – është ndryshe. “Populli shqiptar duhet ta quej vetën fatbardhë që pati në krye të timonit nji burrë si Ahmet Zogu, i cili krijoi shtetin e njimendët shqiptar, ai diti me lundrue me guxim e me urti ndërmjet ujërave të turbullt të Jugosllavisë, Greqisë e Italisë”.
Miftar Spahija na ka lënë një vepër të gjerë, ku përfshihen punime historike, letrare, gjuhësore, një korrespondencë të pasur, një shumësi artikujsh e disa dorëshkrime ende të pashpaluara. Ndërkaq, unë e kam të vështirë të shprehem se cilën lëmí ka pasur më për zemër ai, historinë, letërsinë apo gjuhësinë. Ai ka botuar tri romane të stërmëdhenj, Hasimja (1990), Arbanët e Curranët (1998) dhe Taf Bardheti (2000) që kapullojnë 2756 f. Këto romane formojnë një të tërë në përmbajtje e në formë e veç vlerave letrare që bartin, ato janë edhe një gurrë e cemtë, ku mund të shuajnë etjen të gjithë ata që merren a duan të merren me historinë, etnologjinë e psikologjinë shoqërore të malësorëve shqiptarë në kapërcyell të shek. XIX, po edhe më parë dhe më pas, megjithëse në vetvete ato nuk janë as histori, as etnologji, as psikologji e mirëfilltë. Në këte vështrim vepra letrare e prof. Miftar Spahisë sikur vjen për të plotësuar, nga këndvështrimi i një vendësi, kërkimet e Nopçës, Durhamit, Hasllëkut etj. si dhe vizionet letrare historike të Pashko Vasës, dom Ndoc Nikajt, Shtjefën Gjeçovit… Sepse në çdo faqe të romaneve të Miftar Spahisë gëlon fryma e Rilindjes Kombëtare dhe e Kanunit të Maleve. Parë në tërësi, vepra letrare e shkrimtarit lumjan është një enciklopedi e vërtetë e jetës, e kulturës shpirtërore dhe e së folmes së malësorëve lumjanë.
E po deshi kush të qëmtojë pasurinë leksikore e frazeologjike të krahinës së Lumës, e siguroj se hambar janë veprat e Miftar Spahisë. Në këte lëmë Miftari ka pasur vetëm një akran, Tahir Kolgjinin. Pa i lexuar romanet e Miftar Spahisë, nuk duhet t’u grahish këmbëve për në tëbanat e lumjanëve, se para teje ka fluturuar atje kjo bletë mashtoke për të thithur nektarin më të vlefshëm që krijuan brezat në visin midis Ujit të Poslishtit e Veleshicës.
E tani t’i kthehemi gjuhës që përdor Miftar Spahija në veprat e veta, sepse ajo është elementi bazë i shprehjes, është mjeti me të cilin merren vesh e komunikojnë njerëzit. I ndjeri prof. Arshi Pipa diku paska thënë: “Shqipja paraqitet në tri forma: në gjuhën kombëtare, ku përfshihen të gjitha dialektet; në gjuhën e përdhosur letrare dhe në gjuhën e Miftar Spahisë”. Dhe ky vlerësim nuk është i pakët, sepse tregon se “gjuha e Miftarit” nuk ishte një formësim i rastësishëm, por një realitet i pranuar, një mjet komunikimi ngritur mbi kritere të caktuara të formuluara nga autori, të prezantuara në veprat e botuara, shpjeguar në bisedën me Hasan Hasanin (1992) dhe në fleshën e tretë të batrilit (romanit) Taf Bardheti. Miftar Spahija qe një puritan i skajshëm që, – sipas meje, – ia pat hipur kalistrup (kaliboç) vetes, sepse vepra e tij mbushur me tepri me neologjizma e krahinizma, me një drejtshkrim tejet fonetik, e ka të vështirë, madje të pamundur, të kënaqë lexuesit e sotëm.
Dijet e shumta në fushën e historisë Miftar Spahija i ka shfrytëzuar për të ndriçuar të kaluarën e kombit dhe për të mbrojtur të drejtat e shqiptarëve para shovinistëve fqinjë dhe imperializmit europian. Idetë e tij historike ai i ka shpaluar në veprat letrare, në letrat dhe memorandumet e shumta, po sidomos në skicën historike “Rreth Kosovës” shkruar në vitin 1993, e cila mbyllet me këte pasazh: “E vetmja zgjidhje për Kosovën e banueme prej shqiptarësh në masën 95% asht pavarësia nga Serbia, sepse as toka as populli i Kosovës nuk kanë qenë e nuk janë sllave”.
Miftar Spahisë i pëlqente ta quante veten “të Thaç”, megjithëse te ky burrë mali qenë të trupzuara vetitë më të spikatura që legjenda ua vesh disa fiseve shqiptare: “trimnia e Hotit, besa e tërvesa e Shalës, krenia e Shoshit…”; si i thaçjan Miftarin duhet ta karakterizonin – simbas legjendës “thanat e thaçat” po, përkundrazi, ky burrë i urtë mbetet shembull i rrallë i njeriut të punës e të veprimit”.
Fjala e mbajtur nga prof Shefqet Hoxha, në sesionin përkujtimor, me rastin e 100-vjetorit të lindjes së prof.Myftar Spahija-Thaçi, me 15 nëntor, në Muzeun Historik Kombëtar

ROZI THEOHARI, “NJË KRENARI PËR SHQIPËRINË DHE SHQIPTARËT, KUDO QË JANË”…

by

Nga Prof. Murat Gecaj/
Para pakë ditëve, kur përmes Internetit u dha lajmi, se kolegia e mikja jonë e dashur dhe e paharruar, Rozi Theohari ishte shumë rëndë nga shëndeti, në një spital të Bostonit (SHBA), ndjeva detyrim miqësor që të ripublikoja shkrimin tim të mëparshëm, me titullin “ Rozi Theohari (Çeku), na flet aq bukur, për “potpuri dardhare””…Aty jam ndalur, posaçërisht, në librin e saj të ri e voluminoz, “Potpuri dardhare-Kujtimet e mia nga fëmijaria dhe jeta e shkollës”(Tiranë, 2014). Atë, ajo ia kishte kushtuar nipit të saj,“gjysëmshqiptarit të vogël, Jan Sommer, me dëshirën, shpresën dhe urimin, që ta mësojë e ta dojë shqipen dhe vendin e origjinës së gjyshes shqiptare”. Pra, edhe përmes këtyre radhëve, mësojmë e kuptojmë qartë, se Rozi ishte jo vetëm krijuese e afirmuar, në publicistikë e botime letrare, por edhe një atdhtare e shquar, me sy e zemër në vendlindje e kudo, në Shqipëri.
Siç dihet, në raste të tilla, pra kur ndahet përgjithnjë nga jeta dikush, secili i afërm, koleg e mik ose i njohur, sjell në kujtesë njohjet dhe, në përgjithësi, lidhjet e kujtimet për të. Kështu mund të themi e flasim, të gjithë ne, për Rozin tonë të paharruar, për të cilën dhimbja e lotët janë përzier sot me ato ndjenja e mbresa për të, nga jeta e përbashkët. Ndërsa për jetëshkrimin e saj mund të lexojmë edhe përmes faqeve të Internetit ose në librat, që ajo ka botuar.
Po, këtu mendova të risjell në kujtesën tonë edhe një shkrim të Shpresa Vranarit, kur në prill 2011, u përuruanë anglisht, libri i Rozi Theoharit, ““Do leave out my right hand” (“ Krahun e djathtë ma lini jashtë”). Artikulli në fjalë mbante titullin “Një mbrëmje poetike e thjeshtë dhe e ngrohtë”.
Përmes tij, atëherë morëm njoftime, si për atë veprimtari të bukur e mbresëlënënëse, por dhe, në vijim të shkrimit, gjejmë të pasqyruara ndjenja e mendime, nga kolegë e miq të Rozit. Ja, me sa dashamirësi është shprehur, ndër të tjera, Hysen Kobellari, nga Korça:
“Shkrimtarja dhe intelektualja e shquar Rozi Theohari është një krenari për Shqipërinë dhe shqiptarët, kudo që janë. Mendoj se veprimtaria, që kanë zhvilluar miqtë e saj, në Lynn, është një model, se si duhet t’i organizojmë veprimtaritë edhe ne, nëpër qytetet tona. Kështu, tregojmë respekt e dashuri për krijuesit tanë, për intelektualët tanë të penës, fjalës, skenës, penelit dhe tingujve …”.
Mendime dashamirëse dhe vlerësuese për Rozin shprehën, rreth atij përurimi, edhe krijues të tjerë, si: Petraq Zoto (Tiranë), Dhimitraq Papando, Fuat Memeli (Boston), Eleonora K.Gjoka (Nju Jork) etj.
…Në mbyllje të këtyre pak radhëve, nderimi e respekti për jetën dhe veprimtarinë e përkushtuar të Rozi Theoharit, po përmendi këtu vetëm se ajo është autore e qindra shkrimeve dhe e afër 20 librave, artistikë e publicistikë. Ndër ta, janë: “Jehona Skënderbegiane”(2006), “Lotët e Rozafës mbi Drin”, “Më shumë se një jetë”(2008), kushtuar bashkëshortit, Viktorit etj. Për ata, ajo ka marrë mjaft Çmime e “Mirënjohje” etj.
Sot, por dhe në ditët që do të vijojnë, familjarë e të afërm, kolegë e miqë të shumtë të saj, po shprehin dhe do të shprehin dhimbjen e tyre, që ajo u nda përgjithnjë nga jeta. Por, njëherazi, janë të bindur që emri, jeta dhe vepra e saj do të mbeten dhe do të kujtohen gjatë.
Tiranë, 14 dhjetor 2014

Aktualiteti dhe ndërgjegjia krijuese “grua “ në Letërsinë shqiptare.

by

(Aspektet psikologjike dhe filozofike të romanit “Djalli që pagova për këshillë” të autores Jeta Vojkollari)/
Nga Agron Shele/
Romani, për nga vetë natyra si zhanër letrar dhe strukturë ndërtimi jep mundësinë dhe krijon hapësirën e duhur për një shprehishmërie shumë më të gjerë, shumë më të thellë, shumë më ngjyrues, shumë më editiv dhe si i tillë ai përcjell mesazhe, parashtron ide dhe sjell modelet e vetë natyrës njerëzore. Në këtë kontekst dhe i nisur nga pikëvështrime të kompleksitetit dhe tematikës që përcjell, ndeshemi me forma dhe konstrukte rrëfimesh nga më të larmishmet, me ngjarje dhe botë karakteriale të pasur, me teatrin e hapur të zhvillimeve në kohë dhe hapësirë gjeografike, me inkluidivitetin psikologjik dhe filozofik, si dhe me percepitimin e mjedisit zhvillues si ndërgjegjie dhe përsosje. Në vija paralele dhe përbrenda gjithë këtyre nocioneve vjen edhe romani “ Djalli që pagova për këshillë” i autores Jeta Vojkollari, i cili që në fillim të beftëson dhe impresionon, të tërehq dhe imponon lexim me një frymë, të bën të kuptosh stilistikën e një proze krejt tjetër , shumë më sugjestionuse, shumë më metafizike, por dhe po kaq shtjelluese për problematikën, reminishencat, ringritjen dhe funksionimin e një shoqërie të tërë. Këndvështrimi dhe përplasja e realiteteve të ndryshme, përgjegjësia dhe ndërgjegjia krijuese ”grua”, mentaliteti dhe idetë e guximshmshe për të nesërmen, përballia e koherencave të krijuara dhe rrëzimi i tabuve gati të përjetësuara, dritëhijet dhe sindroma dhimbje në qelizën bazë familje, larmia dhe referimi i gjithë kësaj shtjelle narrative rreth psiko-analitikës, janë gjetje por dhe sfida që parashtron autorja për zgjidhje. Tematika e librit përafron por dhe baraslargon gjithë kategoritë shoqërore, i konvergjon mjeshtërisht në në pikë të përbashkët tek kryepersonazhja dhe i baraslargon rrugëve të fatit përzgjedhur, rrugëve që më së shumti përmbyten nga dhuna, egërsia, brutaliteti ,vesi, amoraliteti, lakmia, etja e shfrenuar për shkëlqim dhe pasuri, e cila për rrjedhojë ngre dhe pikëpyetje që anatemojnë kaotizmin, fenomenin si produkt të çorinetimit dhe nxitjes së debatit më të nxehtë, për atë ç’ farë po ndodh dhe për atë se ç’ farë duhet bërë. Në paratezë të gjithë trajtimit të kësaj vepre letrare duhet theksuar grafika e ndërtimit strukturor, kompozimi dhe ndërlidhja e hallkave, unisoni plotë dhe harmonia e personazheve, metafizika e tyre si konceptim dhe botëkuptim dhe për më tepër finesa e bisturisë që operon shpirtin e sëmurë të mjedisit jetësor të tërë. Zbërthimi ideo-artistik i romanit “Djalli që pagova për këshillë” nuk mund të konceptohet pa detajimet e elementëve përbërës, idesë bazë fillestare dhe problematikës “plagë shoqërore”, sendërtimit psikologjik dhe konceptualitetit shumëdimesional, përqasje kjo që përkon me suazën dhe iluzionin e intelektuales idealiste, kreative dhe pjesë e patjetërsueshme e lobit inteligjent jashtë atdheut, për një komb sa më të përparuar dhe konsoliduar. Autorja Vojkollari është e shqetësuar, shpesh herë dhe e rrebeluar për atë mënyrë jetese që posedohet nga agravimi patriakal (forma primitive dhe forca e errët e memories dhunë), denancon monstruizitetin e tyre ( tablot e gjalla jetësore të krimeve të ndodhura), intrigon nëpërmjet persoanzheve si qënësi dhe frymim i mbrapshtë i disekuilibrit shoqëror dhe ajo ç’ ka është më e rëndësishme nëpërmjet ideve të saj jep alternativa zgjidhjeje ( modele të shoqërive më të përparuara).
Disa nga aspektet psikologjike dhe filozofike të kësaj vepre që për nga përmasat, shtrishmëria në hapësirë dhe kohë, mesazhi që përcjell dhe tematika që trajton, tematikë e cila përbën dhe radiogramën e plotë të një shoqërie të tërë, të ringirtur dhe ndërthurrur dritëhijeve dhe paskohëve të ndërgjegjies përjetuese por dhe konceptuese :

Aspekti psikologjik i veprës letrare .

Vepra letrare “Djalli që pagova për këshillë”, është një vepër e mirëfilltë social-psikologjike, pasi trajtimi dhe komponentët përbërës deshifrojnë pa reshtur nocionin psiko-analitik të shtresëzimeve dhe kategorive shoqërore, të cilat ashtu të sjellura nga mjedise të ndryshme jetësore konvergjojnë tek kryepersonazhi kompleks, Sabrina. Pështjellimi dhe ndikimet e përditësisë mentalitet e zhveshin Sabrinën nga profesionalizmi dhe e zhysin në një botë të errët, plot intriga, të djallëzuar dhe gati hakmarrëse. Në ç’ do konsultë ajo tjetërsohet dhe barazvlerëson ejmotivet individuale me ato të klientëve, sulmon nga përtej vetëdija cilësitë e tyre më të mira, bie në qerthullin e xhelozive të rëndomta duke u shndërruar në demon. Depërtimi më i thellë përtej minatuturave të ngritura të çon edhe më tej, bëhet më substile dhe thellë në vetëndërgjegjie shtron paratezat e funksionimit të gjithë strukturës së re të rilindur mbi gërmadhat konservatore të së shkuarës. Gjithçka duket se po lulëzon dhimbshëm, fasadash të shnditshme sipërfaqësisht por brendësi muresh të trishtueshme, vrastarë dhe gati apoliptike për modalitetin e ri ku synohet të arrihet. Psikologia përbën gjetjen dhe boshtin përshkues të gjithë psikikës shoqërore shqiptare dhe e parë asnjanësisht dhe nga një model tjetër qytetërus, model nga i cili vjen autorja Vojkollari, kurbëzon dhe pasqyron fatalitetin e familjes shqiptare, shkallë pas shkalle si vetë ndarja e strukturave klasore .

Aspektet karakteriale.

Tomi, pinjoll i ardhur nga familje artistësh, lakmimtar, amoral, arrogant, i pa aftë dhe i etur për lavdi, simbolizues dhe tipizues i karakterit të dobët dhe egoist të individit që kërkon të ngjitë shkallët e piramidës jashtë ç’ do etike shoqërore.
Rakela, aktore e suksesëshme dhe përfaqësuese e një familjeje të klasit lartë, yll që është gjithmonë në ngritje, humane dhe protagoniste, e cila së bashku me Markun, njeriun e shkolluar në universitetin më të mirë amerikan, edhe pse ky i fundit hallakatet në xhelozitë e pakuptimta e rigjen vetveten dhe konsolidojnë një familje të shëndoshë dhe të qëndrueshme.
Fabiana, vajza e ardhur nga një familje ku sindroma e burrit patriakal , shtyllës së shtëpisë në konceptin më konservator, vendos dhe paracakton jetën dhe fatin e të tjerëve pa asnjë të drejtë, dyfytyrëson karakterin e deformuar të burrit lakmimtar dhe të etur pas parasë, aq sa përfundimisht penalizohet për krimet ekonomike të kryera. Ky lloj karakteri ka helmuar jetën e të shoqes vet, e cila vdes në moshë të re, por nuk di të ndalet dhe kërkon të denatyrojë edhe karakterin e së bijës me parime të pakuptimta, parime që e çorientojnë jetën e saj, dhe e futin në qerthullin e problematikës më të madhe të rinisë shqiptare sot.
Luli, një personazh tjetër i romanit, një karakter që përndiqet nga familja e vet për vetë tabunë që ka shkelur, dhe si homoseksual ai duhet të veçohet dhe të vuajë pasojën e mentalitetit ku jeton. Bashkëjetesa me Monen, është thjesht një trill i gënjeshtërt, hedh dritë mbi spekullimin që bëhet për përfitim material dhe për më tepër zbardh detaje nga bota kriminale në Tiranë.
Robina, grua tipizuese e mentalitetit të vërtetë shqiptar, e ardhur nga krahina veriore e Shqipërisë për një jetë më të mirë, por që fataliteti primitiv i Remziut e kryqëzon jetën e saj, e zhyt në mjerim dhe dëshpërim, në dhunë familjare dhe keqtrajtim dhe për më tepër në rrezikun e madh, atë të pasimit të kësaj tradite makabër edhe tek fëmijët e saj. Është qendra sociale ajo që e rikuperon mbrapshtësinë e jetës së saj ose është zgjidhja e saktë e autores për të sugjeruar këtë lloj ndihme në parandalimin dhe keqtrajtimin e gruas në familje.
Moza vjen nga shtresëzimi i klasës së vajzave të dhunuara dhe detyruara për prostuticin, të cilat ashtu të manipuluara dhe mashtruara nga tutorët e tyre shkatërrohen fizikisht dhe psikoligjikisht duke përfunduar jetën e tyre shpesh herë edhe tragjikisht.
Amanda është një tjetër viktimë e përditësisë jetë që afron Tirana, e cila përballet jo vetëm me traumat psikologjike të keqtrajtimit të nënës nga njerku, por provon dhe vetë dhunimin fizik dhe mental. Fundi është i tmerrshëm, si shumë raste të tilla që mbushin kronikat e zeza televizive, pasi e ëma, Sadija, e vret të shoqin dhunues dhe vrasës të njohur me sëpatë dhe përfundon në burg.
Të gjithë këta personazhë përfaqësojnë një botë karakteriale, tipizojnë një familje, shprehin një imazh të jetës shqiptare, e cila e zhveshur nga dogmat dhe perdet e rreme , shpreh natyrshëm krizën e shoqërisë, kriminalizimin e saj, pafuqinë për të parandaluar ekstremitetin dhunë, dhe për më tepër apelon për mbrojtje, dinjitet, respekt dhe të drejta legjitime njerëzore.

Aspekti filozofik.

Këndvështrimi metafizik i romanit është një tjetër objeksion që përshkon por dhe frymon mbarë veprën letrare të autores Vojkollari. Aty ndeshemi me narrativitetin përshkues si frymë bashkohore, ndeshemi me stilistikën e veçantë që e portretizon por dhe e përfaqëson si autore, me ndërthurjen e rrymave psiko-filozofike dhe posedimin e teknikave gati eksperimentale, me harmonizimin e mbarë personazheve dhe numrin e madh karakterial, me tematikën aktuale dhe ideimin e një vepre si pjesë e përhershme e problematikës jetë sociale. Jo pa qëllim në krye të ç’ do pjese, ( romani përbëhet nga 3-pjesë dhe 65 kapituj) autorja ka përzgjedhur postulatet e autorëve të mëdhenj Aldous Huxley ( 1894-1963), Jack Kerouac ( 1922-1969) dhe Ernest Hemingway ( 1899-1961), postulate që shprehin më së miri konceptin filozofik, por dhe unisonin e vetë autores në këto përkufizime ikadeshente, si pjesë e proçesit të natyrës njerëzore, por dhe efekteve apriori të ndërgjegjies shoqërore. Kjo botë është dhimbje dhe dramë jetësore, është pështjellim dhe refleksion i nëndijes më të errët të shpirtit, është çast që fluidizon instiktet e pa arsyeshme dhe për më tepër është sakrifikim i rregullave të pakuptimësisë së po vetë njeriut. Shpërfaqja e një tematike të tillë të trondit, të zhyt ndoshta në skenat e dikurshme mesjetare, ku heretiku në emër të së drejtës apo kauzës së funksionimit të shoqërisë i rrëmbente jetën gijotinash heretikut dhe në mënyrë parabolike dhe kapërcim kohor, sot, i pa morali kërkon të bëjë moralin. Thelbi i mesazhit është më se i qartë, i kuptueshëm dhe asimilueshëm për të gjithë, frenetik për konceptin ves dhe përdhunë dhe moralizues për konceptet humane dhe njerëzore. Nuk mund të mos lësh pa lançuar edhe parashtrimin e ideve të shumta që laburohen, si prognozë e një mendësie tejet produktive, por dhe si pjesë zgjidhjeje e korigjimi të gabimit të shkuar, vetëm e vetëm që kjo e shkuar e hidhur të mos përsëritet dhe që e nesërmja të trokasë ndryshe. Absurditeti, kaotizmi dhe instiktet e pakontrolluara janë simultantet e shoqërive të varfra, të pakonsoliduara, ndërsa idoktrinimi i ri, i frymave asertive, impulseve filozofike pozitive përbëjnë jo vetëm mision por dhe përgjegjësi intelektuale, përgjegjësi që autorja e ka bërë lajmotiv dhe dritëthënie nëpërmjet veprës letrare të vet.
Romani “Djalli që pagova për këshillë” i autores Jeta Vojkollari vjen si shqetësim për tematikën më të nxehtë shqiptare, sikurse është krimi në familje, varfëria ekstreme dhe politikat tejet tw gabuara, vjen si vepër që i bën apel gjithë akseseve shoqërorore për sensibilizim dhe parandalim të fenomeneve më negative, vjen si zë i intelektit grua për mbrojtjen dhe vendosjen e dinjitetit të femrës, vjen si koncept psiko-analitik dhe filozofik për shërimin e kësaj plage me programe dhe ide konkrete sociale, vjen si trajtesë dhe model i ri shtjellimi të ndodhive dhe ngjarjeve reale dhe për më tepër vjen si vepër artistike që i duhet letërsisë shqiptare.

Our Mother Teresa

by

Nga Rozi Theohari/
After I found out the dentist’s office was not far from our house, I ran quickly holding a handkerchief to my cheek. Besides feeling fear and uncertainty, I was confused by another thing: How could I explain my symptoms correctly to the doctor in my broken English? Luckily, everything went smoothly because there was a Russian nurse present. “Decide,” she said to me in her language, after I told her that I knew Russian. “There are two doctors here. One is an American doctor, the other, Dr. Raj, is an Indian, and he is very careful.” This name reminded me of Raj Kapour, a famous Indian artist and his movies. I decided. Of course I will be treated by the Indian. I would tell him how people broke down the cinema doors in Albania to watch Indian movies. I will tell him…Bur I didn’t say a word because a harsher person than doctor Raj you have never met. A more serious and more taciturn person you never will see.
I didn’t talk. When he took off his mask and explained the treatment to me, I saw white and regular teeth which shone brighter because of the contrast with his dark-skinned face. I tried to begin a conversation, but his dismal visage dampened my naturally gregarious nature. Only when the appointment ended and he was calling another patient, did I stay before him and spoke unexpectedly: “ We both have in common Mother Teresa!”
“Why?” he asked raising his brows.
“Because Albania is her birthplace,” I insisted.
“Mother Teresa is an Indian. She is our Mother,” he stated and with a nearly contemptuous gesture he gave me to understand that our conversation was over.
I left. It goes without saying that I was offended by him. After two weeks, on another appointment, I went back to the same dentist with issues of the Albanian-American newspaper “Illyria.” I had selected all the English articles about Mother Teresa. After reading some of them, Dr. Raj took off the mask and said: “Alright, she was born in Albania. I had not known this. I have been away from India since I was four.”
“But you should have known it by now,” I was able to say before he filled up my mouth with cotton.
It is difficult to have a dialogue at the dentist’s clinic.
“Mother Teresa could have been born anywhere in the world. This is not important,” he continued with a decisive tone, “She is an Indian; she is ours. This is what matters!”
I was enraged by his answer but I was not able to speak. “My God, why is that people from small countries have so little voice?” I thought at that moment.
I was still angry when I left the clinic. I was glad that my next appointment was after two months, in late autumn.
As time passed, I almost forgot the Indian doctor. However, I remembered him a few days after Mother Teresa’s death. I made up my mind to call him. How much he loved her, and how passionate he was when he spoke about the saintly Mother. I dialed his telephone and introduced myself to the nurse.
“ Do you want an appointment?” she asked.
“ No, I want to speak with Dr. Raj.”
After a while I heard his voice in the receiver.
“ My sympathy for Mother Teresa,” I said in a very controlled voice.
“ Oh, thank you, thank you very much,” he answered in a low and vibrating voice. Then, after a short pause, as if he was just remembering something, he added, “And you, certainly…accept my condolence!”
“Thank you,” I answered and thought how death-pain unites and connects people.
Two months later, at my next appointment, I was sitting in the waiting room, together with other patients.
“How will the discussion go today?” I thought. In earnest, I recollected that I had published a poem in English dedicated to our Mother Teresa. Naturally, I needed this poem today. In a few minutes I hurried back home, took the newspaper and walking over the frozen snow, I whispered, “At last, I wrote a poem for the Mother, and…you doctor, what did you do?” But when I entered, the room’s warmth, the sweet music, and the indifferent glance of fishes from the aquarium melted my grudge little by little. It seemed too small a matter to resume the argument. On the other side of the window, the nurse was watching with attention the belligerence in my face. No, I didn’t want to show him my poem. I left the newspaper on the table and went into the dentist’s room.
Before being attended to, the Russian nurse entered, “ You have forgotten the newspaper…I was touched by your verses!” she said in Russian…Later she spoke in English: “I didn’t know that Mother Teresa was Albanian!”
The doctor, who knew about the Albanian-American newspaper, took it from her hand. Quietly he started to read the poem. It was a short one, but he focused intently on it for some minutes.
He raised his head and our eyes met. Calmness…No need for speech. Only calmness…
Boston, December 1997