Nga Gëzim Llojdia*/
1.
Shkallina e parë.Silueta e manastirit në ishullin e vogël dhe të bukur me emrin Zvërnec është shfaqur për një kohë rreth shekullit 13-14,nëse s’është i kësaj kohe, mjegulla e kohës i fshinë kufinjtë,le të përcaktohet kjo vepër në qëndrimin tonë stoik ka ardhë më shpejt në jetë në shekullin e 10.
Shkallina e dytë.
Shfaqet ishull i Zvërnecit.Një pyll dhe disa ndërtesa në të verdhë.Përpara kemi një urë druri.Imazhi i saj dhe godina e manastirit enden në botimet turistike,ato kishat dhe manastiret bizantine.Ura mund të jetë mbi 1000m e gjatë, e ngushtë.Drurët e saj vende-vende kanë filluar të kalben.Ura prej druri një atraksion i bukur dhe më i veçanti, pra udha lidhëse që të shpie në ishull është bërë një vit më e vjetruar.Nën këmbët tona kërcisnin e rënkonin nga pesha,dërrasat.Kishin zëvendësuar dërrasa,mirëpo tanimë ajo urë nuk mund të mbajë më. Koha e saj dhe orët e saj kanë firuar,jetëgjatësia s’ka më limit.Të duket se nga çasti në çast,mund të thyhen,ato vetëm rënkojnë, koha,llohërat,zhegu,disa faktorë gjithsesi nëse nuk rindërtohet do të rrëzohet,d.m.th kjo kohë e urës tash e tutje quhet :“koha e fundit. Rrathët e urës prej këtij casi bëhen më të zymta.Ata shtërngonin duart,dhëmbët pas parmakëve,fëmijtë rrugëtonin në manastir.Komuna Qendër dhe institucioni religjioz fetar,që administron manastirin dhe godinat duhet të hedhin sytë tek një urë tjetër. Kjo urë ekzistuese nuk mund të shërbejë më,ngase në motet me erë,shi,kalimi për në ishull mbetet i rrezikuar.A do ta zerë dimri tjetër urën?
Në ishull ndodhet Manastiri:”Fjetja e Shën Mërisë” apo Hyjlindeses një ndërtim tipik bizantin.Ky monument është i stilit të veçantë.Kujtojmë se dikur kamë shkruar: Murgu i fundit nga ky manastir është larguar në vitet ‘67. Pas këtij viti u dogj edhe biblioteka e pasur e manastirit.Ngrehina në këtë ishull e ndërtuar nga dora e mjeshtrave,bekuar në gurët e themelisë,që kishte parë murgjë të lodhur nga lutjet dhe punët e manastirit,pra atë dimër kur u shkrua:”Feja opium për popullin”u pa se c’mund të bëhej me ngrehinën përtej ujërave,ngrehina mbijetoi,por mbeti stallë me banorë:” kuajtë e lodhur” të kooperativës.Pra sic shkuan punët,ngrehina i shpëtoi rrëzimit.D.m.th:” gjumi i vdekjes” gjendej larg.Nuk do të kishte rrëzim,por ’kohë të llangosur,që do të vuante tërësisht këto pasoja të shpërbërjes në një katastrofë të pritshme.
2.
Manastiri tregon një ndërtesë,ose kompleks ndërtesash , i cili përfshin lagjet e brendshme dhe të vendit të punës (s) e monastics,nëse murgj apo murgesha , dhe nëse jetojnë në komunitete apo vetëm ( eremitët ).Manastiri në përgjithësi përfshin një vend të rezervuar për lutje, që mund të jetë një kishëz , kishë apo tempull , dhe mund të shërbejë si një oratori .
Shkallina e tretë:Etimologjia e fjalës : Manastiri vjen nga fjala greke μοναστήριον , neut . i μοναστήριος – monasterios nga μονάζειν – monazein ” për të jetuar e vetme ” [ nga μόνος rrënjë – monos ” i vetëm “( murgjit e krishterë fillimisht të gjithë ishin eremitët ) ; prapashtesë ” – terion ” nënkupton një ” vend për të bërë diçka ” .
Shkallina e katërtë:Nëse themeluesi i jetës manastiriale thuhet në një broshurë Pakomi i cili lindi dhe jetoi në Egjipt gjatë shekullit IV. Ai krijoi komunitetin e parë të njerëzve, që jetonin të veçuar dhe i përkushtoheshin vetëm besimit. Këta njerëz u quajtën murgj dhe jetonin në kuvende, nga ku i largoheshin jetës së përditshme dhe kërkonin në vetmi paqen dhe qetësinë. Ata kishin si detyrë kryesore që ti luteshin zotit së bashku kurse pjesën tjetër të kohës e kalonin duke ju përkushtuar zejeve, shkrimit të librave, kopjimit të traktateve, veprimtarive të tjera, etj.Duke e njohur si praktike qëllimin se çfarë ishin manastiret në literaturë citohet kështu Manastiri është një institucion i veçantë që vepron brenda kishës si organizatë fetare zyrtare. Mirëpo cili ishte objekti dhe përse shërbente ai? Ai përbëhet nga një objekt në formë katërkëndëshi ku në qendër të tij është vendosur kisha, e cila zakonisht mban emrin e një figure të Panteonit Kristian. Kisha rrethohet nga një oborr i gjerë rreth të cilit janë vendosur një kishëz më e vogël, banesat e murgjve, mensa (trapezeria), punishtja, depot, stallat, etj. Manastiret ndërtoheshin në vende të veçuara, dhe të mbrojtura larg qendrave të banuara.
3.
Shkallina e pestë:Ishte llohe dimri,gjithsesi kur u bënë përpjekjet e para nuk mbetet shumë përcaktuese stinë-ardhja .Çfarë po e bren objektin?Qysh në hyrje të tij do të ndeshësh gjurmët e një restaurimi që është kryer në vitin 2003.Sakaq në mëndje,gjurma ka lënë qartazi mënyrën se ky lloj restaurimi.Pllaka guri me një shtresë llaci.Pllakat me ngjyrë,tej orgjinalietit.Ku është ngjyra gri? Një shtresë pllakash majolike,me ngjyrë të kuqe ishte filluar të shtrihej në dyshemenë e pjesës së jashtme të tij, por që ishte braktisur. Ka pasur një ndërhyrje nga DRMK dhe është bërë mirë sepse shtresa e pllakave bashkëkohore do të mbulonte gjurmët e historisë shumë shekullore, që ruan manastiri. Madje ato pllaka mund të hiqen për efekt sepse kanë krijuar një shëmti dhe shenjë të një pune që tregon mungesën e restautorëve. Manastiri ruan bukurin e tij në formën origjinale ashtu sikurse ai u rezistoi kohëve me mjegull dhe shekujve të jetës së tij.
4 kolona kryesore janë të degraduar deri në shkallën e fundit. Duke njohur përbërjen e tyre rreziku që shtohet bëhet edhe më prezent .Ngase ditët kalojnë ,por restaurim i objektit s’duket fare në horizont .Madje kjo bëhet kryesore duke njohur edhe faktin që këto kolona kërkojnë ndëryrhje të menjëhershme sidomos nga specialistët e monumenteve për t’i rikthyer ato në pozicionin e tyre fillestar. Gjurmët e restaurimit të ndërhyrjes rreth 11 vjet më parë shfaqen qartazi si punime të kryera jo me cilësi dhe jashtë parametrave.
Ndërhyrjet që janë kryer nga personeli që aktualisht zotëron pronësinë dhe kryen rituale fetare janë të dhimbshme. Kabllo, që përshkojnë që dalin e hyjnë kudo. Në këtë thesar që ende ruhet i tillë duhet të ndërhyhet me projekt restaurimi.Si pronësi është e kishës por duke qenë një monument kulture ai kërkon një ndërhyrje te specializuar në një kohë të shpejt marrë si shenjë edhe nga vizitueshmëria e madhe e frekuentimit në rituale fetare por më shumë nga vizitat turistike të qindra të huajve që e kanë të regjistruar nëpër guida turistike. Ky monument kërkon ndërhyrjen e shtetit për të nxjerre një fond të nevojshëm për punime restaurues dhe mirëmbajtje objekti. Gjendja e saj tejet e trishtueshme, po shpie drejt rrënimit një ndër monumentet historike fetare me peshë në rajonin e Vlorës.I cilësuar si një ndër perlat religjioze që ende qëndron në këmbë, Manastiri i Zvërnecit, po shket vajtueshëm nën peshën e dhimbjes erozionit mos vënies dorë dhe shpresës që tek shqiptarët vdes e fundit.Nuk ka dhimbje më të madhe për njerëzit që merren me trashëgiminë kulturore kur shikojnë gjendjen në të cilën është katandisur ky objekt monumental.
5.
M. Karrocieri ing,pedagog në “Pavarësia” ka realizuar një projekt për restaurimin e
këtij objekti religjioz në funksionim prej 10 shekujsh. Në problematikën urgjente ai ka konstatuar dobësimin e 4 kolonave të portikut,dobësimi i xhuntimi të llacit lidhës,në 4 zona të tjera,në nëdë rhyrjet, që këshillon ing Karrocieri janë :përforcimi i kolonave të portikut materiali prerë prej shkëmbinj sedimentar,ambient agresiv cikle lagje – tharje kanë cuar në gë rryerje sipërfaqë sore.Dobësimi struktural vetë m i portikut kolapsi i kolonave do të conte në rrëzimin e një pjese të harqeve si dhe i catisë së portikut .Përforcimi i kolonave të portikut – ndërhyrja e dallueshme e rikthyeshme strukturalisht e pranueshme.
6.
1 km nga qyteti i hershë m i Treportit,në ishullin e Zvë rnecit,gjendet monument që ka rëndësi dhe peshë në objektet e kultit dhe të historisë së ndërtimit arkitekturor në rajonin e Vlorës.Gjiri i Nartës në perëndim të qytetit ka një ndër ishujt magjepsës me një bukuri të jashtëzakonshme.
4.
Manastiri “Fjetja e Hyjlindëses”.Shqyrtimi i studiuesit prof.dr. Aleksandër Meksit.Kisha e Shën-Mërisë së Manastirit të Zvërnecit është e tipit “kryq i lirë” me kupolë,shkruan Meksi. Ajo mbart në vetvete dy faza ndërtimi, duke u veçuar në pjesën e vjetër dhe atë të re. E vjetra përbëhet nga Naosi (salla) dhe Narteksi (parasalla). Naosi ka formën e një kryqi të lirë, ku krahët lindore dhe perëndimore janë më të gjatë se krahët jugore dhe veriore. Ai përbëhet nga absida, një protezës gjysmërrethore dhe diakonikoni. Pjesën më të madhe të tij e zë tamburi me kupolën, i cili është ndërtuar me gurë e copa tullash të vendosur me llaç midis tyre. Narteksi është pjesa tjetër e ndërtimit të vjetër që përfaqësohet nga një zgjatim katërkëndor. Ndërsa pjesa më e re e kësaj kishe përbëhet nga ekzonarteksi (Portiku) dhe këmbanorja. Ekzonarteksi është ndërtuar me të njëjtën teknike si pjesa e vjetër e kishës dhe është shtuar më vonë. Fasada e tij përbëhet nga shtatë harkada të mbështetura në gjashtë kolona, të cilat janë ndikim i arkitekture romake në atë bizantine. Në pjesën perëndimore të kishës ndodhet këmbanorja, e cila mund të jetë e të njëjtës kohë ndërtimi me ekzonarteksin.
5.
Në të djathtë të manastirit, ku gjenden varrezat.Aty gjendet Marigoja prej vitit të më rgimit 1932. Ka edhe një gojëdhënë që letra e një të afërmi ka nxitur autoritete e kohës të gjejnë varrin e Marigosë, i cili gjendej brenda manastirit në të djathtë të tij poshtme kishte një kryq hekuri te ngulur ne toke. Ndërkaq duhet që pastrimi i vegjetacionit përreth këtij objekti të bëhet ndoshta edhe 4 herë në vit ,duke njohur faktin e zhvillimit të madh të vegjetacionit në këtë zonë bregdetare. MTKRS duhet të nxjerre fonde për këtë vepër dhe në bashkëpunim me institucionin religjioz që e ka në përdorim do të mund të bëjnë restaurimin në kohë për ti ruajtur thesarët e kësaj trashëgimie kulturore. Manastiri i Zvërnecit aktualisht ka dy funksione të rëndësishme.
Në të këtë objekt kryhen ritual fetaret ndër më të përmendurat është 15 gushti ditëlindjen e Shën Mërisë e cila festohet qysh nga mbrëmja dhe fjetja në territorin e ishullit pas ritualeve të shumta të kishës dhe shoqërimi në mëngjes me degën e dafinës. Funksioni tjetër është turizmi kulturor që tërheq mjaftë vizitorë. Mirëpo ka nevojë për restaurim edhe ura mund të jetë 1km ndërtuar prej druri e cila lidh dy brigjet përmes lagunës në ishull për te manastiri. Duhet përmendur edhe një fakt që shumë organizime shoqatash kanë realizuar projekte për këtë lagunë e pasuri të listuara në trashëgimin kulturore,mirëpo gjurmët që ato kanë lënë edhe këtu në ishull janë vetëm ndonjë epitafë dhe më shumë prej tyre, asgjë.Pas teje ishulli magjik,dafinë e qiparisë.
Ndërtesat religjioze i cek muzgu. Lëmë një lutje:
”Prift -po rrëzohet manastiri!Erdhëm u ngopëm me ajër, madhështin e tij e ishullit pa kufij, po ikim ,a të kthehemi vitin tjetër, lamtumirë …..
*Ms.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve