Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909
Në 25-vjetorin e rënies heroike të Fehmi dhe Xhevë Lladrovcit, Kryetari i Kuvendit të Republikës së Kosovës, Glauk Konjufca, së bashku me deputetë, bëri homazhe dhe vendosi lule pranë varrezave të tyre në Gllanasellë të Drenasit.
Heronjtë Fehmi e Xhevë Lladrovci, bashkëshortë dhe njëkohësisht bashkëluftëtarë në radhët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ranë më 22 shtator të vitit 1998, në betejë me forcat okupatore serbe.
Nga Aurenc Bebja*, Francë – 20 Shtator 2023
“Il Piccolo di Trieste” ka botuar, të premten 3 tetorit 1913, në ballinë, intervistën e Dervish Himës në lidhje me marrëdhëniet e ndërlikuara asokohe ndërmjet Esad Pashës dhe Ismail Qemalit, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Konflikti midis Esad Pashës dhe qeverisë së Vlorës vazhdon ende.
Akuza të rënda ndaj Ismailit në një telegram drejtuar Sir Grey
(Intervista jonë me Dervish Himën)
Udhëheqësi i njohur shqiptar Dervish Hima, i cili është njeriu i besuar i Esad Pashës, mbërriti në Trieste mëngjesin e djeshëm nga Durrësi dhe u largua nga Shqipëria, siç njoftohet dje në telegramin tonë, me një mandat të veçantë : Dervish Hima vazhdoi udhëtimin e tij për në Vjenë mbrëmë, nga ku më pas do të udhëtojë për në Romë.
Një nga redaktorët tanë pati rastin ta intervistonte për ngjarjet më të fundit shqiptare, shumë prej të cilave sqarohen me marrëveshje të reja nga fjalët e figurës autoritare shqiptare.
Dervish Hima shprehu dëshirën për të ndriçuar sadopak opinionin publik mbi kushtet shqiptare dhe u vu në dispozicion tonë në çdo mënyrë. Lexuesit sigurisht që nuk do të humbasin rëndësinë e intervistës. Redaktori ynë, duke e pyetur për situatën në Durrës, Dervish Hima u përgjigj :
— Durrësi tani është një qytet i qetë dhe i gjithë distrikti është i qetë. Esad Pasha gëzon besimin e plotë të popullsisë dhe administron qytetin dhe krahinën në mënyrë të paqortueshme. Edhe në port ka një lëvizje më të madhe, e cila na jep shpresë për të ardhmen.
— Po konflikti me Ismail Qemal Beun, kreun e qeverisë së Vlorës ?
— Nuk është zbutur. Raportet e gazetave për këtë temë janë fantastike. Esad Pasha kërkon reforma serioze nga qeveria e Vlorës, pjesë e së cilës bën pjesë edhe si Ministër i Brendshëm, dhe kërkon që Ismail Qemal Beu të japë llogari për shpenzimet e deritanishme me taksat e paguara nga populli.
— Pra është një çështje administrative ?
— Është më keq. Qeveria e Vlorës ka dështuar në detyrën e saj. Këtu është një kopje e një telegrami që i dërguam dje, sapo mbërritëm në Raguzë, Sir Eduard Grey-t. Na u desh të përdornim një qytet dalmat sepse kablloja telegrafike e Vlorës është ekskluzivisht në shërbim të Ismail Qemal Beut. Ja teksti i telegramit :
“Ne të nënshkruarit e qarkut të Mallakastrës pranë Vlorës, duke parë sistemin administrativ oriental të Ismail Qemal Beut, së bashku me të gjitha qytetet e tjera shqiptare, kemi ngritur zërin, me distriktin tonë të Beratit, për të protestuar kundër këtij sistemi, duke propozuar një administratë perëndimore me zyrtarë kompetentë. Në vend që të pranonte propozimin e popullit, Ismail Qemal Beu mblodhi banditë si Salik Murad (Sali Murati), Husni Toska (Hysni Toska), Bajdo Pristina (Bajdo Prishtina) etj. Me këta njerëz të tmerrshëm u shkatërruan fshatrat tona, na u vranë gratë dhe fëmijët. Fëmijët tanë janë në duart e banditëve. Kërkojmë drejtësi. Ismail Qemal Beu pushton kabllogramin e Vlorës dhe na pengon të dërgojmë ankesat tona te Shkëlqesia Juaj dhe në mbarë Evropën. Erdhëm në Raguzë për të tërhequr vëmendjen tuaj. Paanshmëria angleze është e njohur në mesin tonë.”
Telegrami është firmosur nga Bektash bej Cakrani dhe 25 persona të tjerë fatkeq.
— Sigurisht që është një akuzë e rëndë.
— Fatkeqësisht, kjo është e vërteta. Ju jeni të parët që njihni përmbajtjen e kësaj dërgese, por ne duhet të hedhim pak dritë. Esad Pasha, me të gjithë armiqtë e tij në portat e Shqipërisë, do një administratë të paqortueshme në shtëpi. Për këtë arsye ai u rebelua.
— Dhe cilat janë qëllimet e Esad Pashës ?
— Para së gjithash, mbrojtësi heroik i Shkodrës kërkon të bëjë të ditur se ka braktisur gradën e tij të gjeneralit të divizionit në ushtrinë turke. Ai është shqiptar dhe synon vetëm mirëqenien e Shqipërisë.
— A është e vërtetë që ai donte të shpallej Princ i Shqipërisë ?
— Është një mashtrim. Sa të pavërteta janë thashethemet e gazetave se Esad Pasha kërkon të sjellë një princ turk apo egjiptian. Nuk është absolutisht e vërtetë që Esad Pasha mbështet kandidaturën e Fuad Pashës, princit egjiptian. Në të vërtetë, ai është mbështetësi më i zjarrtë i emërimit të një princi ekspert dhe të aftë evropian dhe beson se është thelbësore që ai të bëhet brenda një kohe sa më të shkurtër të mundshme. Ne do të duhet të arrijmë në këtë gjithsesi.
— Po konflikti me Serbinë ?
— Gjithashtu në këtë drejtim mund t’ju siguroj se Esad Pasha nuk ka nxitur ndonjë incident fatkeq që ka ndodhur në kufirin verior shqiptar. Nuk është as e vërtetë që ajo lëvizje revolucionare të drejtohej nga zyrtarë të huaj, vetëm mizoritë e kryera nga serbët në vendet kufitare që ia caktuan Serbisë nga Konferenca e Londrës shkaktuan britma alarmi tek ato fise që atëherë u ngritën. Dhe aty nuk luftojnë vetëm shqiptarë, ka edhe bullgarë. Serbët nuk i lejuan bullgarët që jetonin atje as të shkonin në shkolla apo të flisnin gjuhën e tyre. Sjellja e zotërinjve të rinj ishte e tillë që justifikonte rebelimin. Për më tepër, Esad Pasha bën gjithçka për të ndaluar gjakderdhjen. Ai i shkroi Qeverisë së Serbisë me keqardhje për konfliktet dhe duke deklaruar se dëshiron që të respektohen rezolutat e Konferencës së Ambasadorëve në Londër në lidhje me caktimin e kufijve veriorë.
— A mund të më thoni diçka tjetër për udhëtimin tuaj ?
Dervish Hima buzëqeshi në mënyrë diplomatike dhe tha se rrugëtimi i tij nuk ka shumë rëndësi. Në vend të kësaj, duket se ai duhet të ketë pak. Ndërkohë, dihet se shqiptarët po këmbëngulin për emërimin e princit të tyre, e vetmja mënyrë për të sjellë paqen e qëndrueshme në atë vend të trazuar.
Prof. Xhelal Zejneli
Kush e harron të kaluarën rrezikon që ajo t’i përsëritet.
(George Santayana (1863-1952), filozof amerikan me prejardhje spanjolle)
* * *
Gjatë Luftës së Parë Ballkanike, më 23 dhe 24 tetor 1912, midis ushtrisë serbe dhe asaj turke u zhvillua beteja e Kumanovës. Sipas disa raporteve që i përmend në librin e vet publicisti vjenez Leo Frojndlih (Leo Freundlich, 1875-1953), pas fitores serbe në këtë betejë, ushtarët turq të vrarë janë varrosur në një gropë të përbashkët.
Kryepeshkopi i Shkupit Lazër Mjeda* raporton në vitin 1912 se në fshatrat e Kumanovës ushtria serbe ka kryer krime të rënda. Shtëpive të fshatarëve shqiptarë ua ka vënë flakën. Ata që kanë tentuar t’i shpëtojnë zjarrit, i kanë vrarë. I njëjti burim thotë se, për të mos harxhuar municion, fëmijët i kanë vrarë me bajoneta.
Korrespondenti i luftës nga Ballkani për gazetën Kievskaya Mysl, Leon Trocki (me prejardhje hebraike) flet për dëshmitë e një ushtari serb i cili thotë: “Shumë fshatrave të rrethinës së Kumanovës, ushtria serbe ua ka vënë flakën. Skena të tilla janë parë përgjatë vijës hekurudhore, deri në Shkup”. The New York Times i boton të dhënat nga raportet austro-hungareze ku thuhet se midis Kumanovës dhe Shkupit ushtria serbe ka vrarë rreth 3.000 civilë shqiptarë.
Shënim: Kryepeshkopi i Shkupit Lazër Mjeda (Mjedë, 6.3.1869 – Shkodër, 8.7.1935) është klerik katolik, themelues i shoqërisë kulturore “Agimi”, mbrojtës i çështjes kombëtare, vëlla i Ndre Mjedës (1866-1937). Gjatë shërbimit në Shkup dhe në Prizren, ishte dëshmitar i krimeve serbe ndaj shqiptarëve. Lidhur me këtë, nëpërmjet një raporti të hollësishëm, e njoftoi Vatikanin. Në gusht të vitit 1920, për veprimtarinë atdhetare, u burgos nga serbët.
* * *
Shkupi ka qenë qendër administrative e Vilajetit të Kosovës. Sipas të dhënave të caktuara, para Luftës së Parë Ballkanike ka pasur rreth 60.000 banorë. Përqindja më e madhe e tyre kanë qenë shqiptarë. Në raportet që i ka botuar në librin e vet publicisti Frojndlih thuhet: “Ushtria serbe, me të hyrë në Shkup, çdo natë ka hedhur në lumin Vardar rreth 20-30 shqiptarë”. Në raportet e publikuara të autorit të sipërthënë thuhet: “Krime më të rënda kanë kryer formacionet paraushtarake, komitët serbë. Ata kanë kryer terror ndaj shqiptarëve. Gjatë natës, grupe ushtarësh të dehur kanë hyrë nëpër shtëpitë e shqiptarëve, kanë plaçkitur dhe kanë vrarë”. Në librin “Golgota shqiptare” të publicistit Frojndlih jepen të dhëna edhe për “shumë raste përdhunimesh të grave dhe të vajzave të mitura”. Ka pasur raste kur çetnikët serbë “i kanë vrarë shqiptarët në rrugë, pa i dhënë kujt përgjegjësi”. Shpeshherë, shqiptarët e vrarë kanë mbetur pa u varrosur për arsye se gjatë dimrit toka ka qenë e ngrirë. Ka ndodhur që kufomat të jenë hedhur në puse. Sipas burimeve të publicistit Frojndlih, 38 puse të rrethinës së Shkupit kanë qenë të mbushura me kufoma shqiptarësh. Kryepeshkopi i Shkupit Lazër Mjeda raporton: “Në një hendek të madh pas kështjellës së qytetit janë hedhur mbi 100 kufoma shqiptarësh të vrarë. Në zonën e quajtur Uji i Tharët ka një grykë e cila është varr masiv i 80 shqiptarëve”. Gazeta vjeneze Reichspost përmend rastin e pacientëve shqiptarë në spitalin e Shkupit. Gjatë vizitë së parë, mjeku kishte parë 132 pacientë. Të nesërmen kishin mbetur vetëm 80 sish. Ditën e tretë ndërkaq, jo më shumë se 30. Pacientëve shqiptarë nuk u kanë dhënë ushqim. Si pasojë, disa prej tyre kanë vdekur urie, ndërsa shumë të tjerë i kanë hedhur të gjallë në Vardar. Dëshmitarët okularë tregojnë se ushtarët dhe paramilitarët serbë i kanë komentuar vrasjet e shqiptarëve dhe plaçkitjet e pasurive të tyre, si të kishte qenë kjo diçka krejt normale. Për t’i plaçkitur fshatrat shqiptare përreth, shumë serbë kanë ardhur edhe prej Shumadie. Disa prej tyre ua kanë marrë shqiptarëve kuajt dhe bagëtinë, disa të tjerë ndërkaq i kanë shkulur edhe dyert dhe dritaret e shtëpive. Në raportin e komisionit ndërkombëtar përmendet deklarata e mësuesit të Shkupit, Vasil Smilev i cili ka parë sesi pranë fshatit Butel trupat serbe kanë masakruar 60 meshkuj dhe femra shqiptare. Për krimin e sipërthënë ai e kishte njoftuar konsullatën ruse. Konsulli austro-hungarez në Shkup, fon Hajmrot (von Heimroth) raporton se krejt Shkupi i ka parë fshatrat që digjen. Vlerësohet se në rajonin e Shkupit janë therur rreth 2.000 shqiptarë.
* * *
Shumë robër lufte dhe të plagosur, ushtria serbe i ka dërguar në Nish. Korrespondenti i luftës Hermenegild Vagner (Hermenegild Wagner) ka raportuar për gazetën londineze Dejli Mejl (Daily Mail), për gazetën vjeneze Reichspost dhe për The New York Times. Gjatë qëndrimit treditor në Nish në nëntor të vitit 1912, ka qenë dëshmitar i veprimeve çnjerëzore ndaj robërve shqiptarë. Instituti i Historisë në Prishtinë thotë se në Nish, shqiptarët i kanë mbajtur në kampe përqendrimi. Duke iu referuar dokumenteve të arkivit serb, historianët e Kosovës tregojnë se më 27 tetor 1912, në llogorin e Nishit janë dërguar 650 shqiptarë, ndërsa më 30 tetor, edhe 700 të tjerë.
* * *
Në tetor të viti 1912, ushtria serbe e sulmon Prishtinën. Raportet flasin se me të hyrë në qytet, ushtria serbe dhe paramilitarët e saj, e fillojnë “gjuetinë” ndaj shqiptarëve. Nga masakrat e kryera, popullata e Prishtinës pothuajse është asgjësuar. Ushtria serbe ka hyrë në Kosovë me „Armatën e tretë“ të komanduar nga gjenerali Bozhidar Jankoviq (1849-1920). Kryepeshkopi Lazër Mjeda dhe publicisti austriak Leo Frojndlih, përgjegjës për krimet ndaj popullsisë civile në Kosovë e konsiderojnë gjeneral Jankoviqin.
Daily Telegraph ka shkruar në atë kohë: “Të gjitha tmerret e historisë nuk janë kurrgjë para mizorive të kryera prej trupave të gjeneral Jankoviqit”. Si kryetar i „Mbrojtjes Popullore“, gjeneral Jankoviqi mori pjesë në luftimet e çetnikëve për Maqedoninë. Vlerësohet se në ditët e para të pushtetit serb, në Prishtinë janë vrarë 5.000 shqiptarë.
Shënim: Vendbanimi apo komuna që ndodhet në kufirin ndërmjet Kosovës dhe Maqedonisë e ka mbajtur emrin e tij.
* * *
Ndaj pushtimit të Ferizait, banorët vendas kanë rezistuar me vendosmëri. Sipas raporteve të caktuara, luftimet për qytetin kanë zgjatur tri ditë. Pasi e kishin marrë qytetin, komandanti serb kishte urdhëruar që banorët e larguar nga qyteti, të kthehen në shtëpi dhe t’i dorëzojnë armët. Me t’u kthyer në shtëpitë e veta, 300-400 vetë ishin masakruan. Pas kësaj ka pasuar shkretimi i fshatrave shqiptare të rrethit të Ferizait. Njësitet ushtarake dhe paramilitare serbe u janë vërsulur shtëpive të pasura të shqiptarëve, kanë plaçkitur dhe kanë vranë sa kanë mundur. Krimet në qytet dhe rrethinë janë shënuar në raportet e konsujve të huaj. Konsulli serb në Shkup thotë se 1.200 shqiptarë janë vrarë gjatë luftimeve. Qyteti iu bashkëngjit Mbretërisë së Serbisë, ndërsa emri i tij u ndërrua dhe u quajt Uroshevac, sipas carit serb Urosh.
* * *
Nga ushtria serbo-malazeze pësoi edhe Gjakova. Gazeta The New York Times shkruan se “në të dyja anët e rrugës shihen njerëz të varur”. Rruga për në Gjakovë i ngjan një “lugine të trekëmbëshave për varje”. Krime të rënda ndaj popullsisë civile në rajonin e Gjakovës kanë kryer formacionet policore-ushtarake malazeze të quajtur Kori i xhandarmërisë mbretërore. Në Gjakovë është zbatuar edhe konvertimi i dhunshëm i shqiptarëve të fesë katolike në fenë ortodokse. Gazeta vjeneze Neue Freie Press (New Free Press) e datës 20 mars 1913 raporton se më 7 mars të viti 1913 kleriku ortodoks serb, me ndihmën e ushtrisë, ka konvertuar dhunshëm në fenë ortodokse rreth 300 katolikë të Gjakovës. Françeskani At Engjëlli (Pater Angelus) ka refuzuar të heqë dorë nga feja e vet. Pasi e kanë torturuar, e kanë vrarë me bajonetë. Instituti i Historisë i Prishtinës thotë se në mars të vitit 1913, në rajonin e Gjakovës, Mali i Zi ka kryqëzuar, d.m.th. ka kthyer në fenë ortodokse mbi 1.700 shqiptarë. Historiani dhe akademiku Zef Mirdita (Prizren, 1936 – Zagreb, 2016) flet për “përndjekjen sistematike të klerit katolik dhe për vrasjen e parisë katolike”. Ai thotë se “gjatë viti 1913, në rajonin e Gjakovës janë konvertuar me dhunë në fenë ortodokse rreth 12.000 shqiptarë katolikë”.
* * *
Pasi ushtria serbe e vuri nën kontroll Prizrenin, mbi popullsinë civile pasuan masat represive. Njësitet ushtarake dhe paramilitare serbe hynë nëpër shtëpi, plaçkitën, ushtruan dhunë dhe vranë njerëz, pavarësisht nga gjinia dhe mosha. Gjatë ditëve të para të administratës ushtarake serbe, rreth 400 njerëz “u zhdukën”. Kufomat ishin lënë të shtrira nëpër rrugë. Sipas deklaratave të dëshmitarëve okularë, ato ditë përreth Prizrenit ka pasur afërsisht 1.500 kufoma shqiptarësh. Gazetarëve të huaj nuk është lejuar të shkojnë në Prizren. Pas veprimeve të ushtrisë serbe dhe të njësiteve paramilitare, Prizreni ishte bërë një prej qyteteve më të shkatërruara të Kosovës. Disa e kishin quajtur “mbretëri e vdekjes”. Përkundër gjithë kësaj, gjeneral Jankoviqi e kishte detyruar parinë e Prizrenit të nënshkruajnë një deklaratë falënderimi që do t’i dërgohej mbretit Petar I Karagjorgjeviq (1844-1921), për “çlirimin” e tyre. Vlerësohet se në rajonin e Prizrenit janë masakruar 5.000 shqiptarë. Trupat serbe nuk kanë mundur të gjejnë kuaj për bartjen e pajisjeve për të shkuar në drejtim të perëndimit. Barrën prej 50-60 kilogramësh ua kanë ngarkuar 200 shqiptarëve. Marshi i natës për në Lumë ka zgjatur shtatë orë.
* * *
Me të parë gjeneral Jankoviqi se fiset shqiptare të Lumës nuk do t’u lejojë trupave serbe të përparojnë kah deti Adriatik, i ka quajtur ata “bastardë të cilët duhet vrarë”. Pas kësaj, u ka urdhëruar trupave serbe të vazhdojnë me një rreptësi të veçantë. Ushtria e ka masakruar popullatën, burrat, gratë dhe fëmijët, pa kursyer kënd. Në rajonin e Lumës ka djegur 27 fshatra. Raportet flasin për mizoritë e papara të ushtrisë serbe, përfshi edhe djegien e grave dhe të fëmijëve, të lidhur për mullari, para syve të etërve. Pas kësaj, rreth 400 meshkuj të Lumës, vullnetarisht u janë dorëzuar autoriteteve serbe. Ata i kanë dërguar në Prizren dhe i kanë vrarë.
Në atë kohë gazeta The Daily Telegraph ka shkruar: “Tmerret e kryera nga gjeneral Jankoviqi, kurrë s’kanë ndodhur në histori”.
* * *
Në Konferencën e Ambasadorëve në Londër (1912-1913) u vendos që Luma të mbetet në Shqipëri. Megjithëkëtë, ushtria serbe nuk tërhiqej. Në shtator 1913, shqiptarët u kundërvihen me armë. Ushtria serbe ndërkaq u hakmor në mënyrë mizore. Raporti i komisionit ndërkombëtar përmend letrën e një ushtari serb i cili e përshkruan ekspeditën ndëshkimore ndaj shqiptarëve të rebeluar, të ndërmarrë kah fundi i shtatorit të viti 1913. Ai shkruan: “Këtu po ndodhin gjëra të tmerrshme. Si është e mundur që njerëzit të jenë kaq barbarë dhe të kryejnë mizori të tilla?! … Luma nuk ekziston më. S’ka gjë tjetër pos kufomave, pluhurit dhe hirit. Në fshatrat me 100, 150, 200 shtëpi nuk ka asnjë njeri, thjesht, asnjë. Grumbullojmë 40-50 të vrarë dhe i shpojmë me bajoneta. Plaçkitim në të katër anët. Oficeri u tha ushtarëve të shkojnë në Prizren për t’i shitur gjërat që i kanë vjedhur”.
Në dhjetor të viti 1913, për masakrën ndaj shqiptarëve në rajonin e Lumës dhe të Dibrës, Fuqive të Mëdha iu dërgua një raport zyrtar. Masakra ishte kryer pasi ishte shpallur amnistia nga autoritetet serbe. Në raport ishin shënuar emrat dhe mbiemrat e personave të vrarë prej aradheve serbe, shpeshherë në mënyrën më barbare: duke i djegur, duke i therur, duke i prerë me bajoneta. Jepet edhe lista me të dhëna të hollësishme e fshatrave të djegura dhe të plaçkitura në zonën e Lumës dhe të Hasit.
* * *
Durrësi është qytet në mes të bregdetit shqiptar. Serbia e pushtoi dhe u përpoq ta bënte port kryesor të saj. Më 6 mars 1913, në zonën e Durrësit, trupat serbe dogjën shumë fshatra. Raportet flasin se në fshatin Zezi, ushtria serbe ka djegur njëzet gra që kanë qenë në shtëpitë e veta. Trupave serbe që e kishin marrë Durrësin u ishte urdhëruar të vazhdojnë ekspeditën edhe pse nuk kanë të siguruar furnizim. Të mbetur pa furnizim, ata janë mbështetur vetëm në plaçkitjen e popullsisë vendase. Plaçkitja ka marrë përmasa të tilla saqë serbët në Durrës, mallrat e plaçkitura i kanë ngarkuar nëpër anije dhe i kanë dërguar në Selanik. Që andej, ngarkesat janë dërguar në Beograd.
* * *
The New York Times shkruan për dëshminë e mjekut të Kryqit të Kuq i cili thotë se gjeneral Jankoviqi në afërsi të Sjenicës ka vrarë 950 shqiptarë dhe turq – njerëz të respektuar. Në raportin e konsullit austriak thuhet se në Lipjan, më 17 nëntor 1913 shumë kufoma shqiptarësh i kanë lënë të shtrira përgjatë vijës hekurudhore.
* * *
Masakër është kryer edhe ndaj popullatës së Gjilanit. Qyteti është djegur dhe është shkatërruar, edhe pse banorët e qyteti nuk ka bërë rezistencë. Ushtria serbe dhe paramilitarët serbë kanë vrarë shqiptarë edhe në Tërstenik, Vërban, Preshevë etj. Pas disfatës në betejën e Bërdicës afër Shkodrës, forcat serbe i kanë masakruar banorët e fshatit Barbullush ku kanë vrarë pleq, gra dhe fëmijë.
* * *
Në zonën e Pejës, deri në qershor të vitit 1913 Mali i Zi ka konvertuar dhunshëm në fenë ortodokse 20 fshatra shqiptare, ndërsa në qytet – rreth 200 vetë. Më 21 shtator 1913, banorët shqiptarë të Gjakovës, të Pejës, të Plavës, të Gucisë dhe të ish-Vilajetit të Kosovës u kanë dërguar një peticion Fuqive të Mëdha. Aty thuhet: “Ushtria serbe dhe malazeze e rregullt, që nga dita e parë e pushtimit të territorit shqiptar, kanë ndërmarrë çdo gjë dhe kanë bërë çmos që popullata, ose ta humbë kombësinë e vet, ose raca shqiptare të shuhet në mënyrë mizore”.
* * *
Një numër burrash dhe grash të Krujës, thjesht janë qëlluar me plumb, ndërsa shumë shtëpi janë djegur. Më 5 janar 1913, komandanti i ushtrisë serbe, kapiten i klasës së parë, A. Petroviq, banorëve të qarkut të pushtuar të Krujës u ka lëshuar një komunikatë: “Po qe se në qytet, në fshat apo në rrethinë vritet vetëm një ushtar serb, qyteti do të rrafshohet me tokën, ndërsa të gjithë meshkujt e moshës mbi pesëmbëdhjetë vjeç do të vriten me bajoneta”. Raportet thonë se serbët në këtë qytet e kanë shkatërruar kishën katolike.
* * *
Raporti i datës 12 mars 1913 flet për krimet e trupave serbe në rrethinën e Tiranës. Me fjalë të tjera, kur ushtria serbe ka mësuar se banorët vendorë u kanë ofruar strehim vullnetarëve shqiptarë, i tërë vendbanimi është djegur. Dhjetë burra dhe dy gra janë ekzekutuar, ndërsa 17 vetë kanë pësuar nga zjarri.
* * *
Instituti i Historisë në Prishtinë, duke iu referuar dokumenteve të diplomacisë serbe thotë se prej tetorit të vitit 1912 deri në gusht të vitit 1914, nga Kosova, nga Sanxhaku dhe nga viset shqiptare në Maqedoni, janë dëbuar me dhunë 281.747 vetë, pa i llogaritur fëmijët deri gjashtë vjeç. Në pronat e shqiptarëve të dëbuar, qeveria serbe ka sjellë mbi 20.000 familje serbe, ndërsa qeveria e Malit të Zi kishte planifikuar të sjellë 5.000 familje.
Pjesa tjetër e rajoneve të pushtuara që kanë kaluar nën administrimin ushtarak serb, në vitet në vijim do t’i nënshtrohet procesit sistematik të kolonizimit dhe të serbizimit. Më 20 shkurt 1914, pushteti serb miratoi Ligjin për reformën agrare dhe për kolonizimin e rajoneve të reja. Pas kësaj, në shumë prona shqiptare u vendosën kolonë serbë, kryesisht nëpunës, ushtarë dhe policë.
Më 27 shkurt 1914, qeveria e Malit të Zi miratoi ligjin për kolonizimin e tokave të pushtuara dhe deri në vitin 1915, kur Mali i Zi është pushtuar, kolonët malazezë vendosen në “Metohi” – në tokat që u ishin marrë shqiptarëve. Qysh në nëntor të vitit 1912 qeveria e Malit të Zi themeloi një komitet i cili ishte i autorizuar që shqiptarëve t’ua njohë pronësinë vetëm po qe se kanë dokumente mbi 50 vjet, të verifikuara në librat kadastrorë (defterhanet) të Stambollit. Ndryshe, pasuritë e paluajtshme të tyre janë evidencuar si pronë shtetërore.
* * *
Socialdemokrati serb Dimitrije Tucoviq (1881-1914) thotë se borgjezia serbe, duke e proklamuar politikën pushtuese ndaj Shqipërisë “për herë të parë nga fytyra e popullit serb e ka hequr vellon e një kombi të ndershëm që lufton për çlirimin e vet”. Ai thotë: “Serbia ka dashur të ketë dalje në det dhe një koloni të sajën, por mbeti pa dalë në det, ndërsa prej kolonisë së paramenduar krijoi një armik të përbetuar”. Në vijim, thotë: “Armiqësia e pafund e popullit shqiptar ndaj Serbisë është arritja e parë e politikës së qeverisë serbe ndaj shqiptarëve”. Arritja tjetër, edhe më e rrezikshme është “shtyrja e Shqipërisë në gjirin e Italisë dhe të Austro-Hungarisë”, dy fuqive të mëdha më të interesuara për Ballkanin Perëndimor. Në nëntor të vitit 1915, njësitë ushtarake austro-hungareze u pritën në Kosovë si çlirimtarë.
Historiani dhe akademiku serb Dimitrije Bogdanoviq (1930-1986), shkrimet e Dimitrije Tucoviqit mbi „mizoritë e ushtrisë serbe ndaj shqiptarëve“ i konsideron si „argumente të propagandës austriake kundër Serbisë“.
* * *
Historiani britanik, profesor i Departamentit të historisë në Columbia University Mark Mazouer (Mark Mazower, Londër, 1958- ), në librin e tij “Ballkani, që nga fundi i Bizantit deri më sot” (The Balkans, From the End of Byzantium to the Present Day), studimit të historisë së Ballkanit i ka kushtuar rëndësi të madhe. Për këtë libër e ka marrë çmimin “Volfson” për histori (The Wofson History Prize). Ai thotë: “Në ish-vilajetet osmane të Kosovës dhe të Manastirit, ushtria pushtuese serbe pa dyshim ka vrarë mijëra civilë. Përkundër pohimeve të pamenduara të disa oficerëve serbë për shfarosjen e shqiptarëve, këto vrasje më tepër janë kryer nga hakmarrja sesa për shkak gjenocidi”.
* * *
Duhet theksuar se kudo që ka shkelur ushtria serbe, ka hasur në qëndresën e armatosur të popullit shqiptar. Qëndresa, sakrificat dhe lufta e shqiptarëve ka vazhduar deri në çlirimin përfundimtar prej kolonialistëve serbomëdhenj.
* * *
Historiografia serbe nuk pranon që Serbia të ketë kryer krime gjatë luftërave ballkanike. Sipas serbëve, të dhënat mbi krimet serbe të asaj periudhe na qenkëshin “të njëanshme, produkt i propagandës austro-hungareze dhe italiane. Për ta vazhduar ekspeditën e vet për në Selanik, Austro-Hungaria ka synuar që territoret shqiptare t’i vërë nën kontrollin e vet. Italia ndërkaq, ka synuar që duke e kontrolluar këtë territor, ta kontrollojë ngushticën e Otrantos, ndërsa detin Adriatik ta shndërrojë në liqen të vet”.
Më 26 gusht 1913 trupat serbe nuk e kanë lejuar Komisionin ndërkombëtar të hetimeve të hyjënë Serbi. Sipas palës serbe dhe asaj greke, anëtari rus i Komisionit ndërkombëtar tëhetimeve, Pavel Nikollajeviç Milukov (Pavel Nikolajevič Milyukov, 1859-1943) dhe ai britanik Henri Noel Brailsford (Henry Noel Brailsford, 1873-1958) qenkëshin bullgarofilë.
Qeveria serbe, shumicën e raporteve për krimet e luftës i ka mohuar zyrtarisht. Asnjë pushtues në histori nuk ka pranuar se gjatë ekspeditave ushtarake ka kryer krime ndaj popullsisë civile.
Për krimet serbe ndaj shqiptarëve në luftërat ballkanike dëshomon edhe Carnegie Endowment for Internationl Peace, Report of the International Commission to Inguire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars (Washington D. C., 1914), faqe 151 e tutje.
* * *
Historianët serbomëdhenj dhe qeveritë serbe që i relativizojnë apo që i mohojnë krimet serbe ndaj shqiptarëve në periudha historike të caktuara, përgënjeshtrohen nga fshati Zajaz i rrethit të Kërçovës. Në Luftën e Dytë Ballkanike (1912-1913) e më vonë, ushtria serbe dhe paramilitarët serbë në shumë qytete dhe fshatra të pjesës veriperëndimore në Maqedoni, ndaj popullsisë civile shqiptare kanë kryer mizori.
Për t’i zbardhur krimet serbe në këto anë, në fshatin Zajaz dhe në vise të tjera të rrethit të Kërçovës u kryen gjurmime dhe kërkime shumëvjeçare të hollësishme dhe profesionale. Gjurmimet u kryen nga ekspertë dhe specialistë. U zbuluan nëntë varre masive me mbetjet mortore të 500 civilëve të vrarë, midis tyre edhe pleq, gra dhe fëmijë. Të gjitha viktimat janë identifikuar me emra e mbiemra. U zbuluan edhe puse me mbetjet mortore të viktimave. Varre masive kishte pasur edhe në oborre shtëpish. Për viktimat e barbarive serbe, në afërsi të fshatit Zajaz të Kërçovës u ndërtua Kompleksi përkujtimor “Nëna Shqiptare”. Aty u rivarrosën me nderime të larta të gjithë të vrarët. Kompleksi monumental me mbi tremijë metra katrorë u hap për vizituesit që duan të bëjnë homazhe, më 28 nëntor 2017, në Ditën e Flamurit, në Ditën e Pavarësisë. Në ceremoninë e hapjes morën pjesë mijëra shqiptarë nga të gjitha trojet. Midis tyre, shumë personalitete të lëmit të politikës, të shkencës, të artit dhe të fesë.
Viktimat e Zajazit dhe të rrethit të Kërçovës, të identifikuara me emër e mbiemër, janë dëshmi e gjallë dhe e pakontestueshme e iracionalizmit serb ndaj shqiptarëve në të gjitha trojet ku kanë shkelur çetnikët.
* * *
Serbia ka kryer krime edhe gjatë luftës çlirimtare të Kosovës në vitet 1998-1999. Ushtria, policia dhe paramilitarët serbë kanë vrarë, kanë ekzekutuar, kanë plagosur, kanë rrëmbyer, kanë burgosur, kanë torturuar, kanë djegur, kanë përdhunuar. Kanë vrarë fëmijë para syve të prindërve, kanë vrarë prindër në sy të fëmijëve. Të vrarë – 1133 fëmijë. Të zhdukur – 1617. I varrosën në varre masive, hodhën kufoma në puse, dogjën kufoma në furra fonderie. Në lumin Danub u gjet nga një peshkatar autofrigoriferi me 86 kufoma. Nën kanosjen e armëve vrastare, rreth një milion shqiptarë u dëbuan prej vatrave të veta. I zhdukën gjurmët e Ukshin Hotit, e nxorën nga treni dhe e ekzekutuan profesor Fehmi Aganin, e ekzekutuan në prag të shtëpisë profesorin dhe poetin Latif Berisha, e ekzekutuan avokatin Bajram Kelmendi bashkë me tre djemtë e tij, i ekzekutuan vëllezërit Bytyçi – Yllin, Agronin, Mehmetin të cilët ishin shtetas amerikanë etj. Mos vallë edhe këto na qenkëshin propagandë austro-hungareze dhe italiane!? Luftën pushtuese, Serbia e humbi.
Kosova, e udhëhequr nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës – ngadhënjeu. Kosova e Adem Jasharit. Për luftëtarin trim, varr nuk ka. Ka një këngë për të.
* * *
Që prej vitit 1878 e këndej, Serbia ndaj shqiptarëve ka kryer gjenocid. Për këtë, ajo duhet të përgjigjet para Gjykatës Ndërkombëtare për krime lufte, për krime kundër njerëzimit dhe për gjenocid.
* * *
Serbi! Ja te është Shqipëria, ja te janë shqiptarët, ja te është shqiptaria. Nuk shkulet dot populli më i vjetër i Ballkanit, ndër më të vjetrit e Evropës – prej një Serbie të mjerë!
Prof. Xhelal Zejneli
Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/
Në këtë Kuvend u vendos formimi i Lidhjes së Dytë të Prizrenit, një organizatë politike kombëtare që do të angazhohej për bashkimin dhe mbrojtjen e trojeve etnike. Në punimet e Kuvendit morën pjesë 45 delegatë të zgjedhur nga Kosova dhe trevat e tjera shqiptare. Organi udhëheqës ishte Komiteti Ekzekutiv, me në krye Musa Shehun.
Kuvendi zgjodhi Komitetin Qendror të Lidhjes, të përbërë nga 7 anëtarë. Kryetar i Lidhjes u zgjodh Rexhep Mitrovica, veprimtar i njohur i çështjes kombëtare. Në Kuvendin e Dytë, që u mbajt më 17-21 janar 1944, Bedri Pejani u zgjodh kryetar i Komitetit Qendror, teksa Rexhep Mitrovica qe kryeministër. Kuvendi miratoi edhe statutin e Lidhjes, i cili u dekretua nga Këshilli i Naltë më 14 mars 1944.
Lidhja e Dytë e Prizrenit do të propagandonte idenë e krijimit të Shqipërisë etnike dhe do të denonconte krimet e kryera nga serbët ndaj shqiptarëve të Kosovës. Bashkëngjitur, notë proteste e Mehdi Frashërit (kryetar i Këshillit të Lartë) drejtuar Gjeneralit Fitztum, rreth arrestimit të shtetasve civilë e fuqive ushtarake nga Komandat e Fuqive Gjermane në tokat e liruara pa dijeninë e qeverisë shqiptare.
Adil FETAHU/
Dokumente
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, sidomos në vitin 1943/44, në trojet shqiptare të cilat ishin ‘’çliruar’’ nga okupimi sllav, por ishin pushtuar nga okupatorë tjerë: italian, bullgar e gjerman, u zhvillua aktivitet i ngjeshur politik dhe ushtarak, me qëllim të çlirimit dhe bashkimit kombëtar. U bënë përpjekje për bashkimin e rrymave dhe forcave të ndryshme politike për t’i dalë zot Atdheut e Kombit. Në këtë frymë janë mbajtur mbledhje të rëndësishme, si: Mbledhja e Mukjes (1-3 gusht 1943); Lidhja e Dytë e Prizrenit (16-20 shtator 1943), Kuvendi Kushtetues Kombëtar i Tiranës (16 tetor deri më 5 nëntor 1943); Konferenca e Bujanit (31 dhjetor 1943 e 1-2 janar 1944). Të gjitha këto kishin për synim çlirimin dhe bashkimin e trojeve shqiptare në një shtet etnik, sado që kishin pikëpamje të ndryshme për arritjen e këtij qëllimi.
Për aspektin politik dhe historik të këtyre tubimeve të rëndësishme shqiptare, është folur e shkruar shumë, madje me plot kontraverza e vlerësime disonante, sidomos për personalitetet më të përkushtuara dhe më të angazhuara kombëtarisht. Unë këtu, në këtë përvjetor (80-vjetorin) e Lidhjes së Dytë të Prizrenit, do të paraqes vetëm aspektin juridik të organizimit të asaj Lidhjeje, sepse prej dispozitave të Statutit shihet karakteri, qëllimi, struktura e organizimit, financimi dhe funksionimi i organizatës.
Ditën e parë të hapjes së Kuvendit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit (16 shtator), ishte miratua propozimi i rendit të ditës prej 6 pikash. Në pikën 5 të rendit të ditës, ishte paraparë përpilimi dhe miratimi i Statutit të organizatës kombëtare ‘Lidhja e Dytë e Prizrenit’. Statuti u miratua në mbledhjen e dytë të Lidhjes, që u mbajt më 21 janar 1944, ndërsa e Dekretoi Këshilli i Naltë i Shtetit Shqiptar, më 14 mars 1944.
Siç shihet, Lidhja e Dytë e Prizrenit nuk ishte një organizatë e thjeshtë politike, por kishte edhe karakter shtetëror, me qenë se Statutin e saj e miratoi Qeveria dhe e dekretoi Këshilli i Naltë Shtetëror, i cili përkohësisht kishte rolin dhe kompetencat e Mbretit të Shqipërisë.
Për lexuesit e interesuar, të cilët nuk kanë pasur rastin të njihen me përmbajtjen e Statutit, këtu më poshtë po e botojmë të plotë tekstin e Statutit, bashkë me Dekretin e Këshillit të Naltë të Shtetit, marrë nga libri i Tahir Zajmit: ‘Lidhja e II-të e Prizrenit dhe lufta heroike e popullit pçr mbrojtjen e Kosovës’, Bruksel 1964). Nuk do bëjmë asnjë korrigjim gjuhësor a drejtshkrimor, përveç ndonjë presje sa për qartësim të fjalive.
S T A T U T I
i Organizatës
‘’LIDHJA E DYTË E PRIZRENIT’’
I.Themelimi
Në bazë të vendimevet, që nxorri kongresi i Prizrenit më 16-19 shtatuer 1943, ku u përfaqësuen tokat e lirueme si edhe të tokat e tjera t’ish mbretnis jugosllave, themelohet organizata ‘LIDHJA E DYTË E PRIZRENIT’.
II.Qëllimi
Kjo organizatë ka për qëllim mbrojtjen e tokave të lirueme si edhe të tokave tjera t’ish Jugosllavis. Si mjet për kët qëllim do të përpiqet të mbledhi dokumenta për Shqiptarësinë e viseve në fjalë dhe t’organizojë popullin fizikisht e moralisht për mbrojtjen e këtij thëzi.
III.Kompetenca toksore
Kompetenca toksore e kësaj organizate shtrihet mbi të gjitha tokat e sipërshenueme, dmth. mbi Kosoven e lirueme, mbi qarkun e Dibres, si edhe mbi viset tjera Shqiptare t’ish Jugosllavis.
Malsinat mbrenda kufijve të 1913-tës që ma parë vareshin prej qyteteve të Gjakovës, Prizrenit dhe Dibrës s’Madhe, me qenë se ekonomikisht dhe gjeopolitikisht janë fare ngushtas të lidhuna me qytetet në fjalë, mund të përfaqësohen në Kuvend vullnetarisht dhe mund të marrin pjesë në organizatën e ‘LIDHJES SË II TË PRIZRENIT’.
IV.Organiyimi, kompetencat dhe funksionimi
Organizimi i Lidhjes së Prizrenit përfshinë:
Kryetari dekretohet prej Këshillit të Naltë mbi proponimin e Kryeministrisë.
Po kjo proçedurë ndiqet edhe për zgjedhjen e antarve të Komitetit Rrethuer. Antarët e komitetit komunal zgjidhen prej Kryepleqsive të katundeve të komunës me seli-qendra e komunës, kurse kryetari caktohet prej Komietit Qendruer në mes t’antarve të zgjedhun si ma sipër.
V
Nënpunëst, në shërbm t’organizatës emënohen prej Komitetit Qendruer mbi proponimin e Komietit përkats.
Në qoftë se nuk gjinden nëpunsa në numër të mjaftueshëm për kryemjen e shërbimeve t’organizatës, me lejen e kryetarit t’administratës së vendit, mund të ngarkohen me detyra përktëse sekretarët Bashkijak ose komunal, kundrejt nji shpërblimi prej arkës s’oranizatës.
VI
Në marrëveshtje me Komandën e përgjithshme të Mbrojtjes kombtare, oganizata merr në shërbim si instruktorë oficerë dhe n/oficerë të cilët mbas gradës, vehen në dispozicion të komiteteve të ndryshme.
Inspektorët pranë Komitetit Qendruer përbajnë Shtabin e Komitetit.
VII
Funksionet e kësaj organizate dhe kompetencat e organeve të saj rregullohen simbas dispozitavet që pasojnë:
Komitetet eprorë kanë të drejtë inspektimi e kontrolli mbi komitetet inferiorë. Hierarkija e komiteteve asht analoge me ato t’auktoriteteve civile të shtetit. Kompetenca toksore e tyne konçidon me atë t’auktoriteteve civile të Shtetit.
VIII
Funksionet e mbrendëshme të Kuvendit dhe zgjedhja e Parisë së tij rregullohen me vendimet e këtij Kuvendi.
IX
Funksionet e mbrendëshme të Komitetit Qendruer e të komiteteve të tjera të varuna prej tij, zgjedhja e antarvet, zëvendës t’atyne, që për arsyena të randa largohen prej Komitetit, themelimi i komiteteve ku ende s’janë themelue, plotësimi i organimit simbas këtij Statuti, rregullohen me vendimet e Komitetit Qendruer.
X
Emnimi, transferimi, gradimi dhe pushimi i nëpunsave të kësaj organizate kryhet me vendimet e Komitetit Qendruer simbas normave ligjore në fuqi për nëpunsat e shtetit. Emnimet diciplinore kundër nëpunsave t’oganizatës zbatohen prej Komitetit Qendruer simbas ligjeve të shtetit mbi procesin e Komitetit Qendruer ose komiteteve të ndryshëm, sipas ligjeve të shëtit.
Në rast se nëpunsat në fjalë kryejnë nji faj që hyn në rrethin e ndëshkimeve penale, me procesverbalin përktës çashtja i referohet gjyqit përkatës për veprim.
XI
Organizata e LIDHJES ii TË PRIZRENIT ka tagër:
XII
T’ardhunat e kësaj organizate, për me u ba ballë shpenzimeve të saj, janë:
XIII. Dispozita të posaçme
Shka nuk parashifet në këtë statut dhe që nuk asht në kundërshtim me dispozitat e tija, me qëllimin dhe misionin e kësaj organizate rregullohet me vendimet e Komitetit Qedruer.
XIV
Marrëdhënjet e ksaj organizate me qeverin kryhen nëpërmjet Kryesisë së Këshillit Minstruer.
XV
Organizata ka vulën e vet, ku shënohen fjalët: ‘’LIDHJA e II E PRIZRENIT’ dhe emni i zyrës. Po ashtu ka edhe shejën (disktinktiven) dhe pullat e veta, ku shënohen fjalët: ‘LIDHJA E II-të E PRIZRENIT’.
XVI
Organizata ka zyrat e veta në qendër ashtu edhe nëpër krahinat ku janë themelue komitetet. Këto gëzojnë përjashtimin nga taksat postare, telegrafike dhe telefonike, simbas ligjës autorizuese.
XVII
Organizata asht person juridik dhe i gëzon të gjitha të drejtat përkatëse ligjore.
XVIII
Vendimet, rregulloret, qarkoret dhe urdhrat e kësaj organizate të daluna prej komiteteve dhe organeve të saj kompetente, dhe në konformitet me këtë statut, kanë fuqi obliguese si për organet e veta edhe anëtarët e vet.
XIX
Kur e lyp nevoja Komiteti Qendruer i organizatës ka tagër me i tërhjekë vërejtjen qeveris mbi sjelljet e nëpunsave të shtetit për të cilët kujton se u nxjerrin pengime aktivitetit t’organizatës.
XX
Mosmarrveshtjet eventuale midis autoriteteve lokale shtetnore dhe kësaj organizate zgjidhen në marrëveshtje midis tyne dhe, në rasë dështimi, në marrëveshtje midis Kryetarit të Këshillit Ministruer dhe të Kryetarit të Komitetit Qendruer.
XXI
Organizata e lartëpërmendun vazhdon deri në kryemjen e plotë t’aprovimit të sajë. Në mbarim të këtij qëllimi organizata syprimohet me dekret të Pushtetit Sovran dhe pasunitë e saj destinohen në favor të shtetit.
XXII
Ky Statut i paraqitet Qeveris për aprovim dhe hyn në fuqi prej ditës së shpalljes të Dekretit aprovues.
Prizren, më 21 Kallnuer 1944
Vërtetohet se asht nji me origjinalin,
Kryetari i KQ i L.II-të TË PRIZRENIT
Bederi Peja, d.v.
SHTETI SHQIPTAR
KËSHILLI I NALTË
Mbi aprovimin e bamun me shkresën Nr.324 datë 14.II.1944 të Kryeministrisë,
Si ndigjoj dhe pëlqeu vendimin Nr.96 datë 12.II.1944 të të Kishillit Ministruer,
DEKRETON
Aprovimin e Statutit t’Organizatës ‘’LIDHJA E II-të E PROIZRENIT’’, dhe urdhnon zbatimin e tij.
Tiranë,më 14 Mars 1944 K R Y E T A R I
Mehdi Frashëri, d.v.
K R Y E M I N I S T R I
A N T A R Ë: Rexhep Mitrovica, d.v
P.Anton Arapi, d.v.
Lef Nosi, d.v.
* * *
Statuti (neni 11) në një mënyrë përcakton edhe Programin e Lidhjes së Dytë të Prizrenit, duke përcaktuar: organizimin, masivizimin, rolin dhe detyrat e segmenteve të ndryshme të Lidhjes, zhvillimin e propagandës (përmes gazetës e mjeteve tjera), mobilizimin, stërvitjen dhe aktivizimin e forcave luftarake të popullsisë, mbledhjen e të dhënave për viset shqiptare, për t’i prezantuar në Konferencën e Paqes; çlirimin, bashkimin, pavarësinë; etj.
Shtrirja territoriale e luftës për çlirim e bashkim, përfshinte vetëm viset e banuara me shqiptarë në ish-Jugosllavi, pa pretendime ndaj territoreve tjera të shteteve fqinje (dispozita e nenit 2 dhe 3).
Organizimi, organet, zgjedhja, funksionet, raportet hierarkike të niveleve të ndryshme (të qendrës, të rretheve, qarqeve, komunave, bashkësive, katundeve) janë përcaktuar hollësisht në dispozitat e neneve: 4, 7, 8, 9, 10). Në nenin 12 janë përcaktuar burimet e financimit të aktivitetit të Organizatës, duke marrë përqindje të caktuar nga taksat e shtetit dhe të hyrat vjetore të bashkive dhe komunave.
Në nenet 5, 6, e 11, janë përcaktuar raportet e organizatës me organet e shtetit të nivelit qendror dhe atij lokal (ndihma me nëpunës të shtetit, me instruktorë e oficerë profesionalë nga ushtria dhe xhandarmeria e shtetit). Emërimi, gradimi, pushimi nga puna, përgjegjësia disiplinore dhe penale e nëpunësve të organizatës bëhet sipas mënyrës dhe procedurës së caktuar me ligjet e shtetit (neni 10). Në nenin 19 është paraparë mospengimi i aktivitetit të organizatës nga nëpunësit e qeverisë (lokale a qendrore), e në rast të ndonjë mosmarrëveshje eventuale, zgjidhja bëhet midis autoriteteve të shtetit dhe atyre të Organizatës (neni 20).
Përcaktimi në nenin 17, që Statuti i organizatës hyn në fuqi pasi ta miratojë Qeveria dhe ta dekretojë Këshilli i Naltë i Shtetit, organizatës i jep karakterin e një organizate shtetërore. Në nenin 21 është përcaktuar karakteri i përkohshëm i organizatës, që nënkupton se ajo do të veprojë vetëm deri në çlirimin, bashkimin, konsolidimin dhe stabilizimin e organeve të viseve të çliruara. Kur organizata ta ketë arritur qëllimin e saj, ajo do të suprimohet me dekret të Pushtetit Sovran, kurse pasuria e saj i cedohet shtetit.
Shikuar nga të gjitha aspektet dhe krahasuar me Kararnamën dhe Vendimet Plotësuese të Lidhjes së Prizrenit (të vitit 1878), Statuti i Lidhjes së II-të të Prizrenit është shumë më i avancuar, më i detajuar, më demokratik, më bashkëpunues me Shtetin Shqiptar, dhe nuk ka asnjë konotacion fetar as urrejtje shoviniste, as pretendime territoriale të tokave të hueja, përveçse çlirimit e bashkimit të viseve shqiptare të cilat kanë qenë të okupuara nga Jugosllavia. Ajo organizatë veproi prej gjysmës së shtatorit 1943 deri në gjysmën e nëntorit 1944, kur pushtetin e muarën komunistët edhe në Jugosllavi edhe në Shqipëri, të cilët vranë, masakruan e pushkatuan dhjetra mijëra nacionalistë-patriotë shqiptarë të Kosovës dhe viseve tjera, po edhe të Shqipërisë londineze. Përpjekjet dhe luftimet e çetave nacionaliste vazhduan edhe në vitin 1945 e diku-diku deri në vitin 1947.
Historia duhet t’i vlerësojë realisht qëllimet, veprimet dhe sukseset e Lidhjes, në dritën e fakteve e dokumenteve, në kontekst të kushteve e rrethanave të kohës; as me gjuhën e glorifikimit as të mohimit të meritave e sakrificave të veprimtarëve e patriotëve të rreshtuar në atë Organizatë.
Lidhja e Dytë e Prizrenit aktivitetin e saj e kishte përcaktuar e shtrirë në hapësirën e viseve shqiptare të okupuara nga ish-Jugosllavia, prandaj në Statut nuk bëhet fjalë për Çamërinë, e cila gjithashtu ishte (dhe është) tokë shqiptare e okupuar nga Greqia.
Adil FETAHU