Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

AKTI DIPLOMATIK I VITIT 1451 I DALUR NGA KANCELARIA E SKENDERBUT- JO AUTOGRAF – SI BURIM I RËNDËSISHËM PËR DIPLOMACINË E SKENDERBEUT

by

Ilustrimi 1 dokumenti i leshuar nga kancelaria e Skenderbeut, 8 gusht 1451
Ilustrimi 2 ana verso e dokumentit se bashku me daten, vendodhjen aktuale dhe filigranes

Nga kjo kohë na janë ruajtur katër akte diplomatike, një në origjinal, akti diplomatik i dalur nga kancelaria e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, por që nuk është autograf, që nuk është shkruar nga dora e tij, por e shkruar nga scribes të kacelarisë së tij diplomatike, për fisnikërinë e qytetit të Sienës dhe tre dokumentet tjera të përshkruara nga origjinali. – Akti diplomatik e ka shkruar sciribesi i Gjergj Kastriotit Skenderbeut, i cili gjatë hartimit të tij ka përdorur njëkohësisht gjuhët italiane e latine, duk e vështirësuar deridiku zbërthimin paleografik e diplomatik të aktit nga viti 1451. – Ky kat diplomatik për herë të parë është botuar nga Enrico Bulleti në vitin 1940, por me gabime e lëshime serioze. E kanë botuar edhe studiuesit shqiptar të cilët e kanë kopjuar tejshkronjëzmin e E. Bulletit duke filluar nga Kristo Frashëri e deri te i fundit Aurel Plasari, me të gjitha gabimet lëshimet dhe interpretimet e gabuara. – Poashtu thkesojmë se asnjë nga editorët e deritanishëm të këti ati diplomatik nuk kanë tejshkronjëzuar anën verso të aktit diplomatik nga viti 1451, dhe nuk e kanë përkthtyer asnjëher tekstin që shkruhet aty!

Dokumenti ruhet në signaturën: Archivio di Stato di Siena, Concistoro, vol. 1969, nr. 16.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

Lënda burimore-dokumentare e pabotuar ose pjesërisht e botuar për ngjarje shumë të rëndësishme historike, personalitete të famshme të mesjetës dhe për familjet patronomike shqiptare nga periudha mesjetare, dhe në përgjithësi për mesjetën shqiptare, gjendet në shumë arkiva evropiane, por në sasi të konsiderueshme sidomos në arkivat italiane, ku për fat të mirë na janë ruajtur në disa raste edhe akte/dokumente origjinale, që për fat të keq, të tilla origjinale nuk gjenden në Shqipëri, për shkak të pushimit qindravjeqar osman.

Menjëher pas fitores madhështore ndaj Sulltan Muratit të II-të, në vitin 1450, Gjergj Kastrioti Skenderbeu përmes kanaleve diplomatike, diplomatëve të kohës, njerëzve të ditur shqiptar dhe me autoritet ndërkombëtar, kryesisht prelatëve kishtar, që në fillim të vitit 1451 filloi një aktivitet të dendur, duke njoftuar pothuajse të gjitha republikat, komunat, sundimtarët dhe princërit e Europës për këtë fitore, dhe njëkohësisht duke ju kërkuar mbështetje finaciare, ushtarake dhe tjetër, për betejat e ardhëshme me turqit, ku mbrohej jo vetëm Shqipëria, por edhe Europa. 

Nga kjo kohë na janë ruajtur katër akte diplomatike, një në origjinal, akti diplomatik i dalur nga kancelaria e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, por që nuk është autograf, që nuk është shkruar nga dora e tij, por e shkruar nga scribes të kacelarisë së tij diplomatike, për fisnikërinë e qytetit të Sienës dhe tre dokumentet tjera të përshkruara nga origjinali.

Akti diplomatik i 8 gushtit 1451 për herë të parë është botuar nga italiani Enrico Bulleti. Edhepse një specialist dhe paleograf i njohur, ai nuk ka arritur të bëj një editim profesional, korrekt në lartësi shkencore, sepse gjatë tejshkronjëzimit ka bërë gabime të shumta. Një pjesë e gabimeve janë për shkak se ai nuk e ka njohur toponiminë e mikrotoponiminë shqiptare si dhe as emrat e fisnikëve shqipëtar dhe shkaku tjetër është sepse nuk ka arritur të zbërthjes si duhet shkrimin e sciribesit  të Gjergj Kastriotit Skenderbeut, i cili gjatë hartimit të aktit diplomatik, ka përdorur gjuhët italiane dhe latine, duk e vështirësuar deridiku zbërthimin paleografik e diplomatik të aktit nga viti 1451.

Të gjithë studiuesit e tjerë që kanë botuar këtë dokument, e kanë kopjuar atë nga E. Bulleti, me tërë gabimet dhe lëshimet e bëra kur është botuar për herë të parë në vitin 1940. 

Gabimet janë të natyrave të ndryshme, duke filluar që nga shënimi i gabuar i signaturës / vendodhjes së dokumentit, shiko ilustrimin nr. 2 që botojmë ne, për të saktësuar dhe hequr këtë dilemë një herë e mirë, pastaj shkurtesat për E. Bulletin kanë qenë problematike (sikur edhe për të gjithë editorët shqiptar, duke filluar nga Kristo Frashëri e deri te i fundit Aurel Plasari, që siq thame e kanë kopjuar tejshkronjëzmin e E. Bulletit, ngase nuk kanë qenë në gjendje vetë të lexojnë faksimilet e dokumentit, për shkak të mos-përgaditjes porfesionale në fushat e palografisë latine dhe të diplomatikës), sepse ai lexon fjalët tjetër për tjetër, psh. shkurtesat për fjalët “Significove,” duhet të lexohet: Significatis; pastaj: “commo,” duhet të lexohet: comitis; pastaj fjala:“comm” duhe të lexohet: comune; e shumë të tjera. Gjatë tejshkonjëzimit E. Bulletit i kanë shpëtuar disa fjalë pa i lexuar fare, (natyrisht edhe editorëve shqiptarë ju ka ndodhur kjo gjë) si psh. fjala: “domino” në rreshtin e dytë; pastaj fjala: “morti,” në rreshtin e katër, për të vijuar me fjalën: “presente” në rreshtin e tetë, dy herë dhe po në këtë resht mungon leximi i fjalës: “quanto”… etj.

Poashtu thkesojmë se asnjë nga editorët e deritanishëm të këti ati diplomatik nuk kanë tejshkronjëzuar anën verso të aktit diplomatik nga viti 1451, dhe nuk e kanë përkthtyer asnjëher tekstin që shkruhet aty!

Një çështje mjaft e diskutuar në historigrafinë Skenderbegiane është edhe emri personit që e sjell aktin diplomatik në kancelarinë e fisnikërisë së Sienës me 13 shtator 1451, abbatit /kapelanit/ Lazër. Emri i tij është tërësisht shqiptar: Lazër dhe nuk ka të bëj fare me ato që shkruhen nga disa autorë shqiptar. Abbati Lazët, është prelat kishtar i besimit të krishterë /katolik/ perëndimor e jo i ritit lindor. 

Duket sjellur në vëmendje se më shumë se një herë studiues të huaj dhe të gjithë studiuesit, historianit dhe të tjerët shqiptar që kanë shkruar për këtë akt diplomatik, kanë theksuar prerazi se është akt diplomatik autograf i Gjergj Kastriotit Skenderbeut, gjë që është pohim i gabuar, jo i skatë dhe krejtësisht jo real. Na janë ruajtur akte të ngjajshme po në origjinal, që kanë dalur nga kancelaria e Gj. K. Skenderbeut për kancelarit perëndimore dhe të vendeve fqnje, janë krejtësisht identike përsa i prëket dorës së scribesit, pra është forma e njëtë paleografike, diplomatike me elemnte tjera. Gabime të tilla dhe jokompetente janë për shkak të mosnjohjes së paleografisë latine dhe diplomatikës së kohës nga ana e atyre që shkruajnë për gjëra të tilla që kërkojnë përgaditje të lartë profesionale, seriozitet të lartë shkencorë dhe përgjegjësi për ato që shkruajnë. Gabime të tilla më së shumti bëjnë ata që shkruajnë për gjëra të tilla dhe nuk janë fare profesionistë, nga fushat e medivistikës mesjtera shqiptare dhe europiane.

Ne në vijim sjellim dokumentin e tejshkronjëzuar në sipas origjinalit, duke e shoqëruar edhe me faksimile përkatëse cilësore si dhe me përkthim në gjuhën shqipe.

Tejshkronjëzimi i origjinalit

Magnifici nobiles et prudentes viri, post debitam recommendationem.

Significatis domino comitis comune quisto anno passato lo Imperatore Turchio con quartocento milia turchi si anno tenuto obisdiati una Tera la quale se clama Croya delle petrinecie de Albania et nolanno potuta pillar et factove grande bactaglia che di Cristiani intra pilliati et morti so’ in numero di sexantamilia. Et pertanto vuy commo fideli christiani et commune de grande auctoritate siati pregati et requesti da parte de lo omnipotente Dio et da nostra parte pregati stricta mente che per defensione nostra et dequista Terra de Croya degiati da quale che subsidio si commo parera et placera a vuy. Et super de zip digitati da fede et credenza ad Abbate Lazaro cappellano nostro presente portatore de la presente quanto a la propria nostra persona.

Scripta ad Croya die VIII mensis Augusti XIIII Indictione.

Vestre in omnibus beneplacitis Georgius Castrioti Dominus Albanie.

Presentata die XIII settembrio.

Nel recto: Magnificis nobilibus et prud │

entissimis viris Communis │

Civitatis Senarum Amicis │

carisimis.

Përkthimi në gjuhën shqipe

Fisnikë të madhërishëm dhe burra të urtë, pas përshëndetjeve që ju detyrohemi ju vë në dijeni se si vitin e kaluar perandori turk me katërqind mijë turq e mbajtën të rrethuar një vend që quhet Krujë (Croya), që i përket Shqipërisë, dhe nuk mundën ta marrin dhe u bë një betejë e madhe nga e cila të krishterë, midis robërve dhe të vrarëve, ishin gjashtëmbëdhjetëmijë. Prandaj juve, si të krishterë besnikë dhe komunë me autoritet të madh, jeni të lutur dhe të detyruar nga ana e Zotit të plotëfuqishëm dhe nga ana jonë të lutur nxehtësisht që për mbrojtjen tonë dhe të këtij vendi të Krujës denjoheni të jepni aq ndihmë sa tu duket me vend dhe sa tu pëlqejë juve. Dhe për këtë, denjohuni ti kini besë dhe besim abatit Lazër, kapelanit tonë, sjellësit të pranishëm të kësaj letre, si të ishte vetë personi ynë.

Shkruar në Krujë ditën e 8-të të muajit gusht, indikacioni XIV. 

Pas përshëndetjeve që ju detyrohemi. 

Gjergj Kastrioti, zoti i Shqipërisë.

Në rekto/ana e pasme e aktit diplomatik/:

Fisnikë të madhërishëm dhe burra të urtë, tëKomunës së Qytetit të dashur dhe miqësor të Sienës

Signatura/vendodhja e dokumentit dhe teksti origjinal

Në këtë akt diplomatik ka 15 rreshta tekst të shkruara nga dy duar të ndryshme. Në rreshtin e parët, lartë në fillim, vitin 1451 dhe poshtë, rreshtin e fundit e ka shkruar e njëjta dorë, dmth. scribesi i Komunës së Sienës, pasiqë ka pranuar aktin diplomatik më 13 shtator 1451. Dallimi vërehet edhe nga boja e pendës që ka përdorur scribesi. Pjesa tjetër e tekstit, 13 rreshta janë shkruar nga një dorë tjetër, përkatësisht dora e scribes-it të kancelarisë së Gjergj Kastritoit Skenderbeut. Boja e përdorur është e zezë. Shkrimi është humanistik kursiv gotik, me shkurtesa që praktikohehsin për kohën dhe ishin normale. Leximi paleografik i tekstit nuk është i vështirë për paleografët profesionistë, përkundër shkurtesave të shumta.

Në verso, janë shënuar 5 rreshta. Teksti është i shkruar në vertikalisht, dmth., këta të 5 rreshtat, janë shkruar nga e njëjta dorë e scribes-it që ka shkruar edhe aktin diplomatik e Gjergj Kastriotit Skenderbeut.

Akti diplomatik origjinal, në të majtë lartë, ka një vulë të Arkivit të qytetit të Sienës, e cila është e kohëve moderne dhe ka bojë të zezë. 

Me laps plumbi, në verso, paksa nga e majta, lartë është shënuar signatura/vend-ndodhja e dokumentit me një shkrim të kohëve të sotme: Consistoro 1969, nr. 16, dhe krejtë në të djathë, lartë, po me laps plumbi  është shënuar data: 8 agosto 1451.

Vula dhe dimensionet e aktit diplomatik origjinal

Akti diplomatik është i dëmtuar në të dy këndet poshtë, majtas e djathtas, ku ka qenë vula prej dyllit të kuq. Vula tani nuk ekziston, vërehen vetëm gjurmët e vulës. Nga koha apo përdorimet e pakujdesshme ajo është thyer dhe ka humbur, siq ndodh zakonisht me këtë lloj vulash. Sipas gjurmëve të vulës në letër, dimensionet e vulës kanë qenë:

Horizontalisht= 4.2cm

Vertikalisht = 4.5cm

Është e dukshme që letra është prerë nga një tërsi më e madhe /mund të jetë prerë nga një tabak/, që kishte dimensione tjera. Prerja është jo e rregullt, kështu që kemi dimensione jo të rregullta, që dallojnë nga lartë poshtë. Dokumenti origjinal ka këto dimensine:

Lartë:

Horizntalisht = 22.3cm

Vertikalisht = 15.4 cm

Poshtë:

Horizontalisht = 21. 3cm

Vertikalisht = 15.4 cm

Është fakt i njohur se dimensionet e letrës gjatë procesit të prodhimit nuk janë absolute, por ndryshojnë për shkak se gjatë tharjes dhe përpunimit të shtresave të saj me ngjitës, ato mund të lëvizin, përkatësisht të tkurren deri në 3 cm nga dimensioni normal. Te prodhimi arab i letrës, janë të njohura nëntë dimensione të vogla nga 14 x 21.3 cm deri te prodhimi “gjigand” i ashtuquajturi “Tumara” ose i “Bagdadit” që kishte dimensione maksimale 73.3 x 109.9 cm. Dimensionet e letrës në Evropë gjatë shekujve nuk kanë ndryshime të tilla ekstreme. Ato janë kryesisht brenda kufijve “normal” dhe deri në shek. XVIII, nuk kishte dimensione më të vogla se 23 x 35 cm dhe jo më të mëdha se 50 x 74 cm. Si ilustrim po përmendim rastin e prodhimit të letrës në Borgo Polese, paralagje e Bolonjës në Itali, ku na janë ruajtur katër lloje dimensionesh të letrës që ka përdorur shtypshkronja e njohur “Merlani” deri në fund të shek. XV. Këto dimensione na janë ruajtur në një pllakë mermeri gri, në të cilën janë gdhendur katër katërkëndësha ku në çdonjërën janë të shënuara këto dimensione së bashku me emrin përkatës të dimensionit: a) Imperial (perandorak) 50 x 74 cm; b) Realle (mbretëror) 44, 5 x 61,5 cm; Mecane (i mesëm) 34,5 x 51,5 cm dhe Recute (i voglë) 31,5 x 45 cm. Specialistët mendojnë se dimensioni Mecane (i mesëm) është më i lashti dhe në dimensionet e tjera Realle (mbretëror) dhe Recute (i vogël) ndeshim “vetëm” në vitin 1310 për herë të parë. Ndërsa dimensioni Imperial (perandorak) ndeshet në vitin 1379, por në përdorim shumë të kufizuar, dimensioni i Mecane (i mesëm) për herë të parë dëshmohet në vitin 1390. 

Për ne shqiptarët ka rëndësi Venediku, ku dimensionet e letrës ishin ato të lashtat edhe në fund të shekullit XV, dhe fillim të shekullit XVI, ato ishin 32 x 44 cm me shenjën filigranes në këndet e djathta të letrës. Në këtë kuadër, theksojmë p.sh. në Francë, me 18 shtator të vitit 1741, janë të rregjistuara në “Conseil d’Etat” 53 lloje dimensionesh, 25,7 x 35,8 cm minimali dhe 67 x 98,8 cm maksimali. Edhe për vendet e tjera europiane prodhuese të letrës, kemi pothuajse dimensione të njëjta pa ndryshime të theksuara.

Akti diplomatik origjinal dhe shenjat ujit – filigranes

Letra e aktit diplomatik ka qenë e thyer dhe e palosur, fillimisht në mes, e pastaj edhe dy herë majtas e djathtas. Letra është e thjeshtë, gjysëm kartoni, e trashë. Në anën e majtë, lartë, në letër është shenja e filigranes/ujit, e cila vërehet qartë dhe është prodhim venedikas nga viti 1450. Te një përfundim i tillë kemi ardhur duke krahasuar dokumente tjera të kësaj periudhe dhe nga katalogjet e specialzuiura për filigranes që janë botuar kohëve të fundit.

Filigranes është figurë, grafemë apo shenjë e dallueshme në letër, që duket qartë vetëm kur pas letrës vendosim një burim drite. Quhet shenjë uji sepse shenja në letër duket sikur ajo pjesë të jetë e lagur nga uji. Shenja krijohet me anë të fijeve të metalit të cilat ngjiten në letër dhe në momentin kur shtypet letra konturet e shenjës (gjurmës, fotografisë, gravurës, grafemës) dalin më të holla për shkak të shtypjes më të madhe që krijohet nga fija e metalit.

Për herë të parë filigranes janë përdorur në Bolonjë në vitin 1282, dhe qëllimi ishte që të letra e prodhuar aty të mos ngatërrohej me letrën e prodhuar gjetkë. Që nga paraqitja e parë e filigranes në vitin 1282, përdorimi i tyre është i pandërprerë si kur prodhimi i letrës bëhej në mënyrë manuale ashtu edhe me aplikimin e teknologjisë shkencore moderne.

Studimet e filigranes janë të ndara në tre kategori sipas specifikave të ngushta: a) sipas kriterit regjional, b) sipas ikonografisë së filigranes dhe c) sipas kronologjisë. 

a) Sipas kriterit të parë, atij regjional, elementi më i rëndësishëm është historia e prodhimit të letrës në vende të ndryshme, duke studiuar specifikat e veçanta të çdo vendi veç e veç si dhe elementet e përbashkëta me vende të ndryshe. Rezultate inkurajuese janë arritur veçanërisht në: Zvicrër, Itali, Francë, Poloni, Belgjikë, Holandë, Gjermani, Austri, Rusi, Hungari, Kroaci, etj. 

b) Sipas kriterit të dytë, atij ikonografik, del që studimi i filigranes është i pamundur nëse nuk analizohen dhe studiohen shenjat e veçanta në letër, p.sh. figurat e ndryshme të kafshëve, shpezëve, por edhe ato abstrakte dhe të tjera të veçanta, p.sh, çelsi, numrat, grafemat, etj. 

c) Kriteri i tretë, ai i kronologjisë, ka rëndësi parësore, sepse përmes tij mund të përcaktohet viti i futjes në përdorim të një shenje – filigranes të veçantë, duke gjetur pastaj, vendin, por edhe duke zbërthyer ikonën dalluese. Elementi i kronologjisë, përdoret shumë shpesh te datimi dhe përcaktimi i elementeve të tjera tek inkunabulat duke saktësuar vitin e botimit, përkatësisht të prodhimit të letrës, pastaj vendin e prodhimit ose edhe prodhuesin konkret, deri te i cili arrijmë përmes ikonës së caktuar, të cilën ai prodhues e ka përdorur në vitin e caktuar, gjatë prodhimit të letrës, si shenjë mbrojtëse për punën e tij dhe në anën tjetër si dëshmi cilësie dhe profesionalizmi.

Për studimin e filigranes në inkunabula është me rëndësi studimi i Heitz-it (1902-1903), i cili sjell shenja nga inkunabulat origjinale që ruhen në Strasburg si dhe nga ato që ruhen në Bazel (1904), duke aplikuar metodën kritike krahasuese dhe në duke ballafaquar të gjitha filigranes e njohura deri në atë kohë, qofshin ato në manuscripte, dokumenta apo inkunbaula të ngjajshme. Fjala filigranes në gjuhë të ndryshme ka këto kuptime: Watermark, angl.; Wasserzeichen, gjerm.; le filigrane, fren.; filigrani, ital.; filigranos, span.; vodjanoj znak, rus.; vodoznačka, çek.; vodeni znak, kroat.; znaki wodne, pol.; shenjat e ujit, shqip, etj).

Portreti i Skëndërbeut, në Muzeun e Fermos, dëshmi për miqësinë diplomatike me Italinë

by

Përgatiti: Eneida Jaçaj/

Portreti i heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti Skëndërbeu, është zbuluar në Muzeun e qytetit të Fermos, në Itali. Portreti, i cili i përket një periudhe 471 vjeçare, i është dhuruar Muzeut të Fermos, nga një prift në vitin 1550. Ajo që të bën përshtypje në këtë portret ndryshe nga çka e kemi parë, është se hunda me kurriz të dalë nuk paraqitet e tillë; Skëndërbeu paraqitet në një moshë shumë të re, me mollëza të dala, dhe mendohet sipas studiuesve, që i përket periudhës së Rilindjes Europiane, pasi nuk ka autor, dhe kjo është tipike e kësaj periudhe. Zbulimi i këtij portreti tregon qartë marrëdhëniet e ngushta miqësore të prijësit të Arbrit, udhërrëfyesit, strategut legjendar, Skëndërbeut, me Italinë.

Pas krijimit të shtetit të Arbërit, në 1448, Skëndërbeu ishte i pari që vendosi marrëdhëniet diplomatike me Perëndimin. Heroi legjendar forcoi marrëdhëniet miqësore me Vatikanin dhe Mbretërinë e Napolit, gjë që e ndihmoi me ushtri dhe financa. Pra, nuk është e rastit, zbulimi i një portreti të tillë. Përpos këtij portreti në Muzeun e Fermos, ekziston në një muze tjetër edhe një portret i Skendërbeut me rroba kombëtare të zonës fushore të Shqipërisë së Mesme, i cili ndodhet 500 kilometra larg Fermos. Portreti i heroit tonë legjendar, prijësit të Arbrit, është zbuluar nga studiuesi i mirënjohur, z.Mark Palnikaj, i cili shkoi për një vizitë studimore në Bibliotekën Komunale “Romolo Spezioli”. Studiuesi Mark Palnikaj është mjaft i apasionuar me figurën e Skëndërbeut. Siç dihet, ai është autor i librit “Skënderbeu, letërkëmbimet me sulltanët”, i mbështetur në dokumente të zbuluara nga vetë ai, nga Arkivi i Bibliotekës Kombëtare të Napolit dhe nga Arkivi Sekret i Vatikanit.

Një portret akoma më i hershëm i prijësit të Arbrit është ai i vitit 1466, kur Skëndërbeu vizitoi qytetin e Lagunovës në Itali, ndërsa Gentile Bellini e pikturoi atë me urdhër të autoriteteve venedikase. Fakte të tjera që na bëjnë të ndihemi krenarë për heroin tonë kombëtar, i cili luftoi për të ruajtur tokat e Arbrit për 25 vjet, është se emrin e tij e mbajnë sheshe të shumta në kryeqytetet më të rëndësishëm të botës, duke filluar që nga Tirana, Prishtina, Zyrihu, Parisi, Roma, Çikago, Shkupi, etj. Gjithashtu, buste dhe shtatore të Gjergj Kastriotit Skënderbeu ndodhen në Londër, Spanjë, Buones Aires, Nju York, Kanada, Kosovë, Tiranë.

Në arkivat e Vatikanit gjenden dokumente shumë të vjetra 600 vjeçare për historinë e Shqipërisë dhe marrëdhëniet miqësore diplomatike të Skëndërbeut me Venedikun dhe Mbretërinë e Napolit. Heroi ynë legjendar, Skëndërbeu, një luftëtar trim dhe shumë i avancuar për kohën, në betejat e tij të suksesshme kundër osmanëve kishte për qëllim çlirimin e tokave shqiptare dhe për të penguar shtrirjen e Perandorisë Osmane drejt Europës. Perandoria Osmane kërkonte të tregonte epërsi dhe forcë, duke kontrolluar tokat ku shtrihej Perandoria Bizantine. Synimi i saj kryesor dhe frika më e madhe e saj ishte Venediku, pasi kishte dhe flotën dhe detin.

Europa pati një interes të madh të ruante marrëdhënie të mira me Skëndërbeun, me këtë trim, i cili 25 vite nga jeta e tij ia kushtoi luftës kundër osmanëve. Bëhet fjalë për shekullin e XV-të. Europa e shikonte Skëndërbeun si një barrierë të fuqishme që pengonte shtrirjen e ushtrive osmane drejt Perëndimit. Kur ushtritë osmane filluan të pushtonin zotërimet venedikase në More (Peleponez), pati një afrim dhe bashkëpunim më të madh ndërmjet Skënderbeut dhe Venedikut, për fuqizimin e luftës antiosmane. Papët e Romës, Skënderbeun e cilësuan si “Mbrojtës të krishterimit” dhe i dhanë titullin “Kapiten i përgjithshëm i Selisë së Shenjtë”.

Në marrëdhëniet e mira diplomatike me shtetet italiane, një vend të veçantë kishin ato me Mbretërinë e Napolit. Skënderbeu, në vitin 1451, lidhi traktate me mbretin Alfonsi V të Napolit për të bashkëpunuar në luftën antiosmane. Skëndërbeu mori ndihma ushtarake nga Napoli, në 1455, në betejën e Beratit. Pas vdekjes së Alfonsit të V (1458), lidhjet me Italinë u dobësuan. Marrëdhëniet me Italinë nisën të riforcoheshin kur Skënderbeu ndërhyri në luftën civile që kishte shpërthyer atje dhe i dha ndihmë ushtarake mbretit Ferdinand.

Skënderbeu organizoi sulme të njëpasnjëshme dhe çliroi një varg qytetesh e qendrash të fortifikuara, si Tranin, Sant Anzhelon, San Xhovani Rotondon etj. Në shenjë mirënjohjeje për ndihmën e vyer, mbreti Ferdinand i dhuroi si prona heroit shqiptar, San Azxhelon e San Xhovani Rotondon dhe i caktoi atij një pension vjetor prej 1200 dukatesh. Fakte të tjera historike që dëshmojnë miqësinë me Italinë është se, një nga shpatat e Skënderbeut, i është dhuruar nga Papa në Krishtlindjet e vitit 1466 dhe është me trup të drejtë, e gjatë 85.5 centimetra dhe e gjerë 5.7, peshon 1.3 kg.

Dy herë Papa Piu II kërkoi të vinte në Shqipëri me qëllim kurorëzimin mbret të Skënderbeut. Pra, strategun legjendar, trimin që i njihte mirë taktikat e luftës, diplomatën e mençur, i cili e cilësonte veten pasardhës të Piros së Epirit, Europa e donte dhe kishte interes të madh të mbante marrëdhënie të mira, pasi e shihnin si luftëtarin simbol kundër shtrirjes së Perandorisë Osmane drejt saj dhe më gjerë.

SI DHE KUR BASHKËSIA ISLAME E KOSOVËS U BË PJESË E KOMUNITETIT MYSLIMAN SHQIPTAR

by

Elez Osmani/

Pas pushtimit nga shtetet e Bllokut fashist (prill 1941), Jugosllavia e Vjetër u shpërbë dhe u copëtua, po ashtu edhe trevat shqiptare që ishin nën sundimin e saj. Pjesa më e madhe  e Kosovës, si dhe trevat veriperëndimore të Plavës, Gucisë, Rozhajës, Tutinit, Ulqinit, Tuzit, trevat lindore etnike shqiptare dhe pikërisht Tetova, Gostivari, Dibra, Kërçova e Struga u përfshinë në Zonën Italiane të pushtimit. Në bazë të Dekretit nr. 264 të Mëkëmbësit të mbretit, dt. 12 gusht 1941, këto territore iu rikthyen Shqipërisë. Kështu, me shtetin amë u bashkua një territor me një sipërfaqe prej 11.780 km katrorë me një popullsi prej 820.000 banorësh. Ndërsa pjesa tjetër e territorit të Kosovës u vu nën pushtimin bullgar dhe gjerman.  

Kosova nën administrimin italian u nda në tri rajone administrative (prefektura): Prishtinë, Prizren dhe Pejë. Të gjithë banorët e Kosovës së pushtuar nga Italia, në bazë të dekreteve tetor 1941 dhe shkurt 1942, u bënë shtetas të Shqipërisë. Kjo gjendje zgjati deri në mbrëmjen e 8 shtatorit 1943, kur Italia kapitulloi.

Gjatë sundimit të tyre, italianët paraqiteshin si kujdestarë të secilës prej feve të shqiptarëve, dhe Islami për arsye të epërsisë numerike, në drejtimin italian të kulteve në Shqipëri, trajtohej, me një konsideratë oportune. Duke respektuar përpjesëtimet numerike, angazhimi më i madh i politikës fetare italiane në Shqipëri synonte, pra, të kënaqeshin kërkesat e përfaqësuesve myslimanë, të cilëve u referoheshin nga pikëpamja ideore më se dy të tretat e popullsisë shqiptare, dhe, pas krijimit të Shqipërisë së Madhe, pothuaj 80% e saj. Me fjalë të tjera, myslimanët shqiptarë gradoheshin në rangun e ruajtësve të ekuilibrave fetare shqiptare.

Kështu, ndryshimet e mëdha, të shkaktuara nga rrethanat politike shoqërore ndër shqiptarë, ndikuan edhe organizimi i ri fetar, ndaj në qershor 1941 bëhet një riorganizim i Komunitetit Mysliman Shqiptar, duke zëvendësuar Këshillin e Përgjithshëm të Bashkësisë, organizëm i Shqipërisë së “vogël”, me një Këshill të Ylemave, pesë anëtarët e të cilit u emëruan që të gjithë nga qeveria e asaj kohe.

Myslimanët shqiptarë i shfrytëzuan me zgjuarsi kushtet e krijuara nga zhvillimi i luftës, sidomos ndryshimin e kufijve – forcuan lidhjet me myslimanët shqiptarë të Kosovës, të trojeve shqiptare të Malit të Zi, të trojeve shqiptare të Maqedonisë si dhe të popullsisë çame. Vajtje-ardhjet, bashkëpunimi i tyre, i forcoi tepër lidhjet dhe ndihmoi në ngritjen e ndërgjegjes kombëtare në ato zona. Një pjesë e literaturës islame në gjuhën shqipe, e panjohur më parë nga popullsia e zonave të pushtuara nga ish-Jugosllavia dhe Greqia, filloi të hynte në ato troje dhe të luante një rol të rëndësishëm në pikëpamje fetare.

Kjo ishte një mënyrë për të krijuar një hapësirë për të përfaqësuar myslimanët e territoreve të tjera, që deri në ato kohë ndodheshin jashtë kufijve të Shqipërisë londineze, territore, të cilat, me situatën e krijuar, iu bashkuan atdheut mëmë. 

Meqenëse me Bashkësinë Islame në Kosovë udhëhiqte Ulema Mexhlisi me seli në Shkup (organizim në kuadër të Jugosllavisë), paria islame në Kosovë, duke iu përgjigjur rrethanave të reja, dhe me ndihmën e Tahir Kolgjinit riorganizohet.Ai në një shkrim të botuar te Koh Jonë ndër te tjera shkruan”

“….Pikë së pari iu drejtova të ndiemit Hafiz Abdullah Telaku nga Prizreni që ishte kryetar i imameve zyrtarë dhe njeri sa i dijshëm,aq edhe atdhetar, te cilin e kam pas njoftun qysh në  vje tin 1922.Bisedoj me te dhe ia shpjegoj çeshtjen. Më pranoi pikpamjen pa nji pa dy..Vendosem bashkë që ti thërrasim imamët zyrtar të vendeve të lirueme në nji kongres të klerit mysliman në Prizren dhe në këtë kongres, mbasi të diskutohej çështja, të demarshohet pranë autoriteteve në Tiranë…Data e kongresit u shënua fundi i nantdorit 1941 tue u shenue edhe vendi i mbledhjes. Gjithsejt ishin 52 imamë zyrtarë…Shkrova me daktilo pesdhejtë e dy letra,tue i ftuem imamët qi të paraqitën në Kongres.

Dhe kështu, për këtë qëllim, u mbajtë   Kongresi në nëntor, në të cilin morën vendimet e duhura për t’i integruar e për t’i bërë pjesë përbërëse të Komunitet Mysliman të Shqipërisë edhe strukturat e Bashkësisë Islame të Kosovë. 

Në procesverbalin e mbajtur nga punimet e Kongresit të Prizrenit, thuhet:

“Mbas bisedimesh të zhvilluara, si program punimi u arrit në vija të përgjithshme: 

1)Ky kongres ka për qëllim kryesor me i ardhe në ndihmë sa më mirë “Bashkimit Kombëtar”;

  2)Kongresi si interpret i popullit musliman kosovar, dëshiron me ndjekë qëllimin për me pasë, sa të jetë e mundur, të perfeksionueshëm një organizimin fetar për realizimin e parimeve të nalta islame;

  3)Përderisa të stabilizohet gjendja juridike e vendeve të çlirueme, kongresi e mendon të nevojshme që administrimi fetar në këtë vend të dirizhohet prej një Myftiu të Përgjithshëm dhe i përbërë prej 4 anëtarëve të zgjedhun nga ky kongres, me qendër funksionimi Prizrenin. 

Këshilli në fjalë ka për kompetencë me zgjedhë sekretarin e përgjithshëm të Këshillit të Naltë të Sheriatit…

Në harmonizim me përmbajtjen e këtij programi, prej shtatë pikash, të gjitha kompetencat e “Ulema Mexhlis-it” si dhe ato të Drejtorisë së Vakfeve të Shkupit, i mveshen Këshillit të Naltë të Sheriatit në Prizren. 

Nga të dhënë që disponojmë në Kongresin e parisë islame të Kosovës në Prizren morën pjesë: 1) Hafiz Abdullah Hizri; 2) Asim Lusha; 3) Hasan Islami; 4) Hafiz Qemali (kundër); 5) Hafiz Vejseli; 6) Hasan Sulejmani; 7) lmer Mustafa; 8) Ahmet Latifi; 9) Mehmet Ademi. 10) Sulejman Jakupi; 11) Qemal Hamiti; 12) Rexhep Bajrami; 13) Rexhep Arifi; 14) Fetah Haxhi Abdullahu; 15) Beqir Bajrami; 16) Mehmet Haxhi Hasani; 17) Bajram Shabani; 18) Bahtjar Neziri; 19) Salih Ramadani; 20) Xhemal Limani; 21) Faik Sherifi; 22) Hafiz Sadik Shporta; 23) Qemal Emini; 24) Qamil Hurshiti; 25) Beqir Hizri; 26) Sulejman Esati; 27) Abdyl Ahmeti; 28) Ejub Bajrami; 29) Maliq Sulejmani. Ndersa Tahir Kolgjini, më 10.02 1986 në Revistën  “Koha  Jonë”ftvgyfggyhuji  thekson se: U paraqitën pesëdhjet e nji,pasi nji prej tyre paska pas kenë i semute. Dhe në daten, kohën dhe vendin e caktuem u hap Kongrsi i Klerit Mysliman i vendve të lirueme.Kongresisn e kryesoi Hafiz Abdullah Telaku”

Kongresi mori vendim që, strukturat e Ulema Mexhlist tani e tutje t’i quante Këshilli i Naltë i Sheriatit me qendër në Prizren, si dhe emëroi strukturën e re drejtuese në krye me Hfz. Ali Krajën.  

“Ne të nënshkruemit, pjesëtarë të Kongresit të Klerit Musliman të Kosovës, në konformitet me programin e punimeve, redaktue me datë 22. XI. 1941, si përfaqësues të popullit musliman të Kosovës për me dirizhue veprimet e “Ulema Mexhlis-it”, me cilësinë si Këshillë i Naltë i Sheriatit, me qendër në Prizren dhe me kompetencat që akordojnë ligjet në fuqi, me unanimitet votash emërojmë personat e poshtëshënuar: 

1) Z.Hafiz Ali Kraja nga Shkodra, Myfti të Përgjithshëm;

2) Z. Haxhi Iljazi, nga Prishtina, anëtar; 

3) Z. Hasan Islami, nga Gjakova, anëtar;

4)Z. Hafiz Sulejmani, nga Tetova, anëtar;

5)Z. Abdullah Hizri, nga Prizreni, anëtar.

Me qëllim të funksionimit sa më efikas Kongresi për çdo anëtar të Këshillit i cili për çfarëdo arsye mund të mungonte në mbledhjet e Këshillit emërohen anëtarët rezervë-zëvendësues për secilin prej tyre. Me këtë rast, Kongresi emëron kryetarin e tij të përkohshëm, z. Hafiz Abdulla Hizrin (Telakun). Kështu që nga viti 1941 Kryesia ë Këshillit të Ylemave të Komunitetit Mysliman më seli në Tiranë ushtronte pushtetin e vet gati në tërë hapësirën shqiptare. Më rregullat e reja administrative fetare u formuan edhe kryemyftinitë, myftinitë, nënmyftinitë dhe imamët  e xhematit.

Kryetari i ri i myslimanëve shqiptarë, në cilësinë e kryetarit të Këshillit të Ulemave, ishte, nga 16 qershori i vitit 1942, Hafiz Sherif Langu, atdhetar që kishte marrë pjesë më 28 nëntor 1912 në ngritjen e Flamurit më rastin ë Shpalljes së Pavarësisë.

Më 16 tetor 1943 mblidhet Kuvendi Kombëtar. Ftohet të marrin pjesë kryetari i Këshillit të Ulemave dhe kryemyftinjtë: 

l) Muharrem Mullaj – kryemyfti i Tiranë, 

2) Hafiz Sabri Bushati –  kryemyfti i Shkodër; 

3) Hasan Islami- kryemyfti i Prizren,(lexo Dukagjinit)

4) Rexhep Remziu – kryemyfti i Prishtinë..

Ftesa këtyre u ishte bërë nga Ibrahim Biçaku.

Gjatë kësaj përudhe u bë edhe riemërimi i imamëve të xhematëve. Të gjitha dekretet e emërimit për nëpunësit fetarë islam lëshoheshin nga kryeqendra në Tiranë. Ata veprimtarinë fetare e gërshetuan më çështjen kombëtare shqiptare. Kjo shihet nga dokumentacioni i shumtë i kësaj kohë ku, pos tjerash, thuhej: “Imamët do të qëndrojnë kurdoherë në krye të detyrës që u është ngarkuar dhe njëkohësisht do të japin vaiz fetar dhe atdhetar”.

Të gjithë hoxhallarët dhe nëpunësit fetarë, shtetëror dhe fetarë që mund të ushtronin detyrat e veta, ishin të obliguar të posedonin dekretin e emërimit të Kryesisë të Këshillit të Ylemave të Komunitetit Mysliman në Tiranë, Para çdo dekretimi, kandidati ishte i obliguar të betohej në besnikëri ndaj fesë dhe atdheut 

Teksti i betimit ishte i njëjtë për të gjithë dhe ai kishte përmbajtje fetare dhe kombëtare mjaft domethënëse. 

“Betohem në emën të Perëndisë se do të jam besnik i shtetit Shqiptar, i Statutit, i Atdheut e se do të kryej detyrën t’eme me ndërgjegje të pastër Kombëtare, tue ruejt besnikrinë e urdhnavet fetare dhe tue respektue plotësisht statutin e gjithë Rregulloret e Komunitetit.”

Dhënia e betimit para organeve kompetente atë kohë bëhej sipas nenit 26 të Statutit të Komunitetit Mysliman dhe atë duhej ta kryenin-jepnin të gjithë nëpunësit fetarë, përfshirë këtu edhe imamët dhe myezinët.

Per organizimin dhe ideshmërinë e këtij integrimi mësojmë nga një shpjegim që e bën Tahir Kolgjini: 

Ai i shkruante Mustafa Krujës.

“Në Egjipt në “Revak el Etrak” ne konviktin e studenteve turq (lexo europianë ) të “Al Az-harit”, në Kajro, ndodhet hafiz Teufik Islami, nga Gjakova, llagapi i tij asht Xhehenemi. Në Kosovë ia njohë vëllain Hasan efendi Xhehnemi. Të dy janë nga të diplomuem në t’Ezherit. Hafiz Teufikun nuk e njoh drejtpërdrejt. Mirëpo e di që asht dijetar dhe orator, ndër njerëzit e penës e hoxhallarët e shekullit. Myfti Salihu e njeh. Ndonji here qenkan takuar me te. Ky djal i ri e me vlera asht kandidat qe ne të ardhmen të bahet kryetar i Bashkësisë Muslimane. 

Miku jem gjakovar, Beqir Maloku,qe gjendet në Izmir- nuk ka lidhje me Kristë Malokun-do t’i shkruej që të lidhet me ju..Edhe unë po të rekomandoj. Duhet ta shfrytëzojmë ndikimin e tij në Deçan. Edhe për Shqipninë e vjetër, edhe për Kosovën, ka shumë punë me ba. Njihu me te, që ta njohesh personalitetin dhe mandej, mendimet e bindjet e tua, t’i bajnë edhe atij dobi…  Nëse dëshiron t’i bash fjalë, për mua, para se të mberrijsh ne kryeministri, asht mirë që ti flasish për një kongres që u mblodh në Prizren, i përbamë prej pesëdhjetë klerikësh. Boshti qi lëvizi kët Kongres të njohun isha unë. Madje, edhe kur të pata vizitue në Kryeministri të dhash do spjegime… Qëllimi jem ish “Laicisme”,as qeveria te mos lidhet mbas fesë e as feja mbas qeverisë. Do me thanë, autonomia e fesë, sidomos për të ardhshmen në Kosovë, ishte nji gja shume e rendesishme “ 

Ndërsa në autobiografinë e tij, Tahir Kolgjini e shtjellon edhe me shume  këtë ngjarje:

“Ishte Nandori 1941. Shkova në Prizren-Gjakovë-Krumë dhe në ket rasë mora kontakte me klerin e Prizrenit dhe të Gjakovës. Dakord me ‘ta… dhe në marrëveshje me Hafëz Abdullah Telakun dhe me disa të tjerë, provokova mbledhjen e klerit mysliman të vendeve të lirueme dhe si erdhën të gjithë, me cillësinë t’eme si sekretar i këtij kongresi, mbajta nji bisedë mbi randësinë e çashtjes dhe u lshue nji vendim, i cilli, iu njoftue Tiranës se, elementi mysliman i vendeve të lirueme, do të vazhdojë në zbatimin e dispozitave të autonomisë fetare, pa marrun parasysh pjesën e legjislaturës shqiptare, qi vjen ndesh me to. Ky njoftim, iu ba Mbëkambësisë, Ministrisë së Drejtësisë, Kryeministrisë dhe Ministrisë së Mbrendshme.

Kur këthej në Kukës, gjej nji telegram të Ministrit të Mbrendshëm, qi thotë: -Kryetar’ i asaj Bashkije, të mos largohet nga qendra pa lejen e kësaj ministrije.

– Si duket, Komisari i Naltë për vendet e lirueme, Fejzi Alizoti, më kishte raportue randë. Zemrohem dhe kërkoj leje. N’ato ditë, kishte ardhun në fuqi Mustafa Kruja, i cilli, përveç kryeministrinë, kishte marrun përsipër dhe dikasterin e mbrendshëm.

 -Shkoj në Tiranë. Vizitoj dhe uroj Mustafa Krujën. Pyetja e parë, qi më bani, qe: “Ç’asht Kongresi i Klerit Mysliman në Prizren?” Ia shpjegova; U bind dhe m’u përgjegj: “Keni të drejtë!”…

Kush ishte Tahir Kolgjini

Ky ka lënë një autobiografi të titulluar “Jetëshkrimi i em shkurtimisht…” ku pos tjerash thekson:

-“Kam lemë në Lamshejtë të Lusnës më 24 Prill 1903. Jam i biri i Ali, Osman, Hasan, Sulë, Idris, Sulë, Bajram, Shahin Kolgjinit. Nana e eme, asht Qamile Kolgjini, e bija e Sadik Totës nga katundi Vilë po i Lumës.

Kam pasë vazhdue dy vjet mësimet në shkollën fillore të katundit Lusën, tue pasun si mësues nji farë mulla Ademin nga katundet e Shkupit. N’ato vjet, me ndërmjetësimin e të ndiemit Sulejman Laçit nga katundi Bardhoc i Lumës, Stambolli, kishte hapun shkolla fillore turkisht në katundet Lusën, Imisht, Vilë, Kalisë, Kolesjan, Bicaj, Shtiqën, Topojan e tjera të Lumës. Ende janë gjallë disa njerëz, që kanë pasë ndjekun këto shkolla, si Muharrem Bajraktari në Belgjikë e Aziz Isak Azizi në Ferizaj”.

Në fillim të vjetit 1913, dy javë ma para se ushtrija serbe, të pushkatonte shtatëdhet’e pesë vetë nga katundi Lusën Familja e Tahirit emigron në Turqi, por edhe atje nuk gjenë rehati. ” Mbas gjashtë muejsh, kur Luma, me përjashtimin e disa katundeve, i ngeli Shqipnisë, em atë, me përjashtimin tem, pjestarët e familjes krejtsisht i këthej për Shqipni. “

Ndersa Tahiri vazhdon mësimet në Stamboll: “Mbrenda dy vjetve, mbarova shkollën fillore të quejtun “Sultan Mahmut”. Mandej, baba, më regjistroi në Medresen Darulhilafetulaliyye. Në ket institut, vazhdova mësimet deri në vjeshtën 1924 dhe pastaj  u ktheheva në vendlindje.”

Prej vitit 1925 deri me 1932 kryen detyra te ndryshme arsimore, pedagogjike , shoqërore – politike dhe juridike gjithandej nëpër Shqipëri. Për të vazhduar kështu edhe me ardhjen e italianeve, siç shprehet edhe vet:

“Me 7 Prill 1939, shkarkuen italianët. Me 13 Prill 1939 erdh Konti Çiano në Tiranë dhe disi deklaroi se, Shqipnija, do t’ishte e pavarun, vetëm se kunorën mbretnore, ushtrinë dhe xhandarmërinë do t’i kishte të përbashkëta me Italinë. “Kur s’asht pula, hahet sorra”…

Mbas shkatrrimit të Jugosllavisë, me 15 Prill 1941, shkova në Prizren dhe mora në dorzim Bashkinë e qytetit, për të kthyem formalitetet në shqip, ku vazhdova si kryetar deri në fund të Tetorit t’atij vjeti dhe mandej ktheva në bashkinë e Kuksit…

Masandej Ministrija e Mbrendshme, me transferoi si prefekt i klasit të parë në Prishtinë.

Në Prishtinë, bana shërbim deri në vjeshtën e vjetit 1943. Erdhën gjermanët në Shqipni. Xhafer Deva, qi ishte ministër i mbrendshëm, më ngarkoi me detyrën e Drejtorit të Përgjithshëm të Policisë. E pranova…”

Tahiri si antikomunist

Autori i këtij shkrimi, si gazetar i Programit Dokumentar – Fejtonistik, në Televizionin e Prishtinës,  gjatë viteve 1980-89, ka takuar bashkëbisedues të ndryshëm të cilët e njihnin Tahir Kolgjinin dhe flisnin me simpati për punën dhe personalitetin të tij, si antikomunist dhe anti sllavist. Bile thoshin se ai ishte shumë i afërt për të biseduar me popullin dhe e njihte shumë mirë mentalitetin dhe hallet e tyre. 

Komunistëve dhe serbëve të ardhur- kolonistëve, të cilët u kishin marrë fshatarëve tokën shtëpitë, pyjet etj., me bekimin e Mbretërisë Serbe, u kishte shpallur luftë të hapur, thoshin ata. Këtë segment të veprimtarisë se tij e përmend edhe Fadl Hoxha në ditarin e tij të luftës “Kur pranvera vonohet”, fq.122-123, ku shkruan: 

“  13 Prill 1943 

Qysh dje Velku na tregoi se në Dobranjë gjenden dy mësues shqiptarë, simpatizues të LNÇ…Mësuesit na informuan gjerë e gjatë se si ishte situata  në Prishtinë, në Lipjan e në vende të tjera përreth Prishtinës. Treguan se si prefekti, Tahir Kolgjini, me atë demagogjinë e vetë djallëzore, me dua e sure dhe me Kuran në dorë, i ka shtie burrat e Kosovës që të betohen se do të luftojnë kundër partizanëve; se mban lidhje direkte me të gjitha kapobandat e vullnetarëve dhe i paguan mire; se këto banda janë të armatosura me pushkë dhe automatikë dhe kanë kontroll të plotë gadi në të gjitha fshatrat. Politika e Tahir e Kolgjinit ka për qëllim të asgjësoj LNÇ dhe te bëjë presion kundër të gjithë kolonistëve me qëllim që të largohen nga Kosova.

Kapobandave e vullnetarëve u ka premtuar tokën e kolonstëve, kurse shqiptarëve u thotë se italianët janë kundër asaj që kolonistët të dëbohen nga Kosova. Prandaj ata edhe  kundër dëshirës së italianëve , duhet të bëjnë presion mbi kolonistët, ndërsa serbëve vendës duhet shtuar zullumin dhe të shtërngohen qe t’ua japin bereqetin bejlerëve dhe agallarëve…..Njerit prej mësuesve që  mu duk më i vendosur, ia ngarkova për detyrë që ta vrasë Tahir Kolgjinin. I thash se po ia japim dy partizanë me vete qe t’ua bëjë te mundshme të kontaktojnë me Tahir Kolgjinin.

U prenë të dy, duke belbëzuar, zunë të më bindnin se, gjoja kjo punë është e pamundur, meqë prefekti ruhet prej një mori njerëzish”…

Me ardhjen e komunistëve ne Shqipëri Tahiri në Gusht 1944, largohet nga Tirana për në Shkodër. Më 24 Nëntor 1944 bashkë me kapedanin e Mirditës, Gjon Marka Gjonin, pas një udhëtimi te gjatë e të mundimshëm mbërrin në Vjenë, duke kalua nëpër vende të ndryshme në Jugosllavi.

“Me 3 Prill 1945, jam nisun nga Viena me tetë shokë, tue kalue Brenerin  me 19 Prill 1945.

Kam shkue në Milano.  Me kamiona amerikanë, u nisëm për Romë.

Në Romë, si u regjistruem në kampin “Cine Citta”, na nisën për “Santa Maria Di Leuca”  dhe në vjeshtën e vjetit 1945 ne shqiptarëve na çuen në  “Ex Casa Balila” në Reggio Emilia. Këtu kemi qëndrue shum vjet dhe mandej ata, qi ishin  regjistrue me emigrue për Turki, u nisën për Napoli.

Me 27 Qershuer 1948, me vaporin “Istanbul”  jemi nisun njimijë shqiptarë dhe me 30 Qershuer 1948, kemi mbërrijtun n’Istanbul.”

Tahir Kolgjini në Turqi fillon jetën e re, natyrisht me vështirësitë më të mëdha që e përcjellin çdo emigrant. Në një letër dërguar Mustafa Krujës i përmend disa nga vuajtjete tij. 

Por ky nuk ndalet se punuari për çështjen kombëtare dhe atë shkencore .Ai nga Stambolli ka botuar libra dhe shumë artikuj të karakterit historiko-kombëtar..

Tahiri edhe në emigracion ishte i percjellë nga UDB-j. Ja një shënim i shkurtër nga UDB-ja për Tahir Kolgjinin:  ”…Familja i ka mbetur në rrethin e Kukësit… Me të ardhur në Turqi, martohet përsëri. Gruaja e tij, këtu në Turqi është floktare dhe e ka punëtorinë e vet. Është simpatizant i Bllokut dhe shpeshherë ka marrë ndihma nga kryetari i Bllokut, Shevqet Verlaci. Ndërkohë, nga viti 1948 deri më 1952, ka marrë pjesë dy here në konferenca të mbajtura në Romë, si përfaqësues-simpatizant i Bllokut në Turqi. Në Jugosllavi e ka kushëririn, Rifat Kolgjinin, nga Luma, me të cilin ka letër këmbim. Ky gjendet tek ne si emigrant…”

Nipi i tij, Dr Mithat Gashi, i cili jeton dhe punon në Nju Jork , kur po e përgatitnim këtë shkrim, na tha se kemi arritur ta kompletojmë deri diku, por jo të tërën, publicistikën e tij dhe së shpejti do ta botojë, shtëpia botuese “Logos A” në Shkupit, që nënkupton një komplet prej disa veprave 

Betim

Nr. 1. Faksimil    procesverbalit të betimit të kryemyftiut të Prizrenit Hasan Islami

  Nju Jork, 2023

NË KUJTESË TË 88 VJETORIT TË LINDJES TË PJETËR ARBNORIT- MANDELËS SHQIPTAR… (1935-18 janar-2023)

by

NGA NDUE  BACAJ  

Pjetër Arbnori ka lindur në qytetin e Durrësit me 18 janar të vitit 1935 nga prindërit Shkodran Gjystina e Filip Toma. Pjetër Arbnori në moshë të re, por ideale të mëdha në zemër e mendje arrin të mbarojë shkëlqyeshëm (me medalje) shkollën e mesme, por pa ju dhënë e drejta për momentin të vazhdojë të lartën. Gjithsesi vitet kaluan dhe Pjetër Arbnori arrin të përfundojë në kohë rekord (me korespondencë) dhe shkëlqyeshëm fakultetin e Filologjisë në Tiranë. Në vitin 1960 emrohet mësues letërsie, por zemra dhe shpirti i këtij mësuesi ishin të lënduara nga diktatura komuniste që çdo ditë dënonte, persekutonte, pushkatonte e burgoste shqiptarë nga më fisnikët e patriotët. Pjetër Arbnori me shokët e tij antikomunistë krijuan në ilegalitet një organizatë social–demokrate, programin e së cilës e kishte përgatitur ky vetë, si dhe ndihmonte shokët e tij në shpërndarjen e trakteve antikomuniste. Në pranverën e vitit 1961 arrestohet dhe pas dy vite hetuesi dhe gjygje e dënojnë me vdekje, dënim që ia kthejnë në 25 vite burg, por që edhe në atë ferr dënohet edhe me 10 vite të tjera, pasi edhe në burgje propogandonte lirinë e demokracinë. Pjetër Arbnori qëndroi në burgjet komuniste 28 vite rresht, duke u ndeshur si dragoi me kulçedrën e kuqe, e cila nuk mundi as ta mposhtnin e as ta hanë, përkundrazi kulçedra u rrëzua dhe dragoi Pjetër Arbnori mbijetoi, duke prekur nga afër ëndrrat e lirisë e demokracisë për të cilat u sakrifikua gjatë.  Megjithse në kushte të vështira në burgje filloi të shkruajë e përgadisë ato libra që i realizoi në demokraci, dhe që janë një pasuri e madhe, letrare, historike e mbi të gjitha humane, pasi tregojnë vlerat e një shpirti që ndonëse vuan vetë, nuk dëshiron të vuajnë të tjerët, madje librat nuk japin mesazhin e urrejtjes as për ata aktor e regjizorë që bënë të vuajnë Pjetër Arbnori e mijëra shqiptarë të tjerë, por përkundrazi japin mesazhin e paqes, tolerancës e mëshirës… Disa nga 14 librat e tij të shkruara (novela, romane, studime e intervista e tjerë) nga viti 1992 e deri kur ndërroi jetë janë: “Kur dynden Vikingët”, “Mugujt e Mesjetës”, “Bukuroshja me Hijen”, “E Bardha dhe e Zeza”, “E panjohura – Vdekja e Gebelsit”, “Shtëpia e mbetur përgjysëm”, “Vorbulla”, “Letër nga Burgu”, “Nga jeta në burgjet komuniste”, “Brajtoni një vetëtimë e largët”, “Lufta për të mbetur njeri” etj…Vlen të cilësohet se në vitin 1989 Pjetër Arbnori pasi ishte liruar nga burgu, si armik i regjimit dërgohet të punojë në punë të rëndomta, por nuk përkulet përsëri. Pa kaluar veçse një vit nga burgu i vogël i Burrelit në atë të madhin Shqipëri socialiste, si një ylber shumë ngjyrësh lart në qiell, por që pa vonuar do të uleshin në tokë, për t’i prekur e shijuar vet zoti Arbnori dhe Shqiptarët. Natyrisht ndër të parët që e kuptuan këtë ishte ky Pishtar drit–shumë i lirisë e demokracisë. Me 14 janar 1990 mori pjesë në demonstratën antikomuniste për rrëzimin e bustit të Stalinit. Me 12 dhjetor 1990 në Tiranë në emër të Shkodrës, Pjetër Arbnori, në tribunën themeluese të PDSH u dorzon zotërinjve Sali Berishës dhe Azem Hajdarit mesazhin e Shkodrës demokratike.  Të nesërmen me 13 dhjetor hidhet në erë busti i diktatorit Enver Hoxha në Shkodër. Me 3 janar 1991 në mitingun e Shkodrës Pjetër Arbnori shpall krijimin e Partisë Demokratike të Shkodrës, por këtë fat e kishte edhe Malësia e Madhe me 21 janar në mitingun e Bajzës… Nga viti 1991 e vazhdimisht ishte antar i kryesisë së PDSH. 5 herë rresht ishte deputet e Kuvendit Popullor i zgjedhur direkt nga populli (1991-2005). Në vitet 1991-1996 është zgjedhur Kryetar i Parlamentit Shqiptar, ku do të mbahet mend gjatë për drejtimin e tij ligjor, edhe mbi të gjitha për tolerancën dhe shpirtmadhësinë e treguar ndaj komunistëve (me emrin e ndryshuar në socilist) apo bijve të tyre deputetë, të cilët kishin qenë aktorët dhe autorët e tragjedisë të vetë Arbnorit dhe Shqiptarëve. Nga viti 2000 ka qenë kryetar i forumit të Drejtave të Njeriut kundër dhunës policore, si dhe që nga viti 2004 është zgjedhur edhe President i Institutit të kërkimeve politike “De Gasperi”. Veprimtaria e Demokratit të orëve të para Pjetër Arbnori u vlerësua kombëtarisht e ndërkombëtarisht, sa ishte gjallë dhe pas vdekjes. U dekorua me titullin Adademik, nga Akademia Ndërkombëtare e Nju Jorkut, nga Instituti Biografik Amerikan, nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë me titullin “Pishtar i Demokracisë”, nga Asambleja parlamentare e vendeve frëngjishtfolëse ju dha titulli “Oficer i madh i urdhërit të Plejadës”. Presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova i ka dhënë medalionin e argjendtë “Nënë Tereza”, dhe prerjen e artë Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Papa Gjonpali II i jep Medaljen e Argjendë të Familjes. Bashkia Vau Dejës titullin “Qytetar Nderi”, Bashkia e Shkodrës “Krenaria e Shkodrës”, Qendrës Ndërkombëtare të Kulturës i jepet emri i Pjetër Arbnorit. Përsëri Shkodra me datën 7 korrik me rastin e përvjetorit të parë të vdekjes i jep Titullin e lartë “Qytetar Nderi” i Shkodrës e deri “së fundi” “Nderi i Kombit” etj. 

Pjetër Arbnori është shquar jo vetëm si shkrimtar, demokrat e politikan, por edhe si përkthyes i shumë librave nga Anglishtja, Frangjishtja e tjerë. Gjithashtu emri dhe vepra e Pjetër Arbnorit i ka kaluar kufijtë e Shqipërisë dhe Europës, duke u quajtur “Mandela” i Shqipërisë, Ballkanit e më gjërë, dhe si rezultat është takuar me shumë personalitete të Botës të atyre kohëve, si me Papa Gjonpalin e II, Presidentin Amerikan Bill Klinton, Nënë Terezën, Presidentin dhe desidentin çek antikomunistin Vaclav Havel, me kryeministrin e Turqisë Demirel, me  kryeministrin e Greqisë Micotaqis, me Presidentin e Senatit Francez Rene Monri, me Mbretin e Spanjës Huan Karlos, me Presidentin e Gjermanisë Herzog, me politikanin e famshëm Izraelit Shimon Perez, me Kryetarin e Autoritetit Palestinez Jaser Arafat, me Presidentin e Kosovës Ibrahim Rugova, e tjera personalitete politike, shtetërore si dhe nga fusha të tjera të artit e kulturës e tjerë. Përmasat e këtij burri të mençur e patriot sa vinin e rriteshin. Në vitin e zi 1997 Pjetër Arbnori ishte ndër të paktit Demokrat apo politikan të djathtë që e kishte rrugën të hapur në të gjitha skajet e Shqipërisë. Në gusht të këtij viti, Pjetër Arbnori vendosi të vesakrifikohet, duke hyrë në një grevë urie vetëm për të mbrojtur të drejtat e Opozitës të atëhershme (PD dhe aleatëve të djathtë) me akses fjalën e lirë në masmediat televizive të kontrolluara dhunshëm nga shteti socialist. Një personalitet si Pjetër Arbnori alarmoi botën demokratike e cila detyroi komunistët e rinj të bëjnë lëshime.  Pjetër Arbnori edhe pas kësaj punoi natë e ditë për alternativat e Partisë Demokratike, të elektoratit që i besoi votat, si dhe në krijimin e imazhit të mirë në kancelaritë e Europës së Bashkuar, Amerikës e më gjërë. Mjerisht politika shqiptare kishte fare pak Pjetër Arbnorë. Në zgjedhjet e tre korrikut të vitit 2005 Pishtari i pashuar i Demokracisë Shqiptare, vjen kandidat për deputet në zonën nr.1 të Malësisë së Madhe. Këtu mendohej një fitore e padiskutueshme, pasi Malësia e Madhe dhe Pjetër Arbnori ishin dy simbole lirie e demokracie, që historia e persekutimit të diktaturës komuniste nuk i kishte mposhtur ndër dekada lufte e përpjekjesh e jo më do t’i thyente në pluralizëm e demokraci… Unë gjatë fushatës elektorale pata fatin të isha zëdhënësi i shtabit të fushatës dhe i Pjetër Arbnorit, ku gjatë kesaj kohe bëra dhjetra deklerata e shkrime në medie të shkruara e vizive që nga ato lokale e deri në ato kombëtare…  Fatkqesisht në atë kohë në Degen e PD-së Malësi e Madhe kishte filluar “shitblerja” e disa “demokratve” si dhe inatet dhe përçarja, me “justifikimin”; PËR INAT TË SIME VJEHRE SHKOJ E FLEJË ME MULLIXHINË. Këta “demokratë”ditën bënin sikur ishin me PD-në dhe Pjetër Arbnorin, ndërsa natën spiunonin, raportonin, shiteshin e bliheshin dhe punonin për Partinë Socialiste dhe alternativen e saj… Mjerisht Malësia e Madhe pasi kishte qëndruar 60 viteve në luftë (me komunizmin), dorëzohet në paqe, madje duke tradhtuar vehten dhe bashkësimbolin e saj Pjetër Arbnori. Kjo humbje është borxhi më i madh që Malësia i ka Demokracisë e simbolit të saj zotit Arbnori, i cili natyrisht këtë humbje (jo të tij si deputet), por të bastionit të Demokracisë Malësisë Madhe e kishte peng në zemër dhe e mori me vete edhe kur ndërroi jetë me 8 korrik 2006… 

LUFTA ITALO-GREKE 1940-1941 DHE BATALIONET SHQIPTARE NË TË

by

Parathënie

Pas pushtimit të Shqipërisë nga ushtria italiane në Prill 1939, Shtabi Madhor Italian nuk e shkriu ushtrinë e vogël shqiptare dhe e futi nën komandën e tij. Ushtria italiane filloi nga kufiri shqiptar mësymjen kundër Greqisë më 28 Tetor 1940 duke patur në përbërje edhe gashtë batalione shqiptare. Në Greqi ishte qeveria naziste e Joni Metaksait (www.metaxas-project.com) dhe ushtria italiane nuk sulmoi pa dijeninë e komandës gjermane. Për ushtrinë greke, bombardimi ajror, përgjimi dhe zbërthimi i shifrës italiane, furnizimi me armatime, municione, ushqime, mjekime, veshje e logjistikë kryheshin nga ushtria britanike. Komanda britanike në Kajro e dinte edhe sa pak i ngrohtë ishte çaji që pinin ushtarët italianë në ballin e luftës. Ndërkohë që ndodhnin luftimet, qeveria greke i internoi të gjithë burrat arvanitë muslimanë në Hijos e Mitilini, dy ishuj në kufi me Turqinë; një gjenocid i papërmendur.

Prandaj përparimi i pakët i ushtrisë italiane në Greqi ngeci që në mes të Nëndorit dhe më pas pati vetëm tërheqje me luftë. Ushtria greke pushtoi Korçën më 22 Nëndor 1940 dhe pushtimi prej saj i jugut të Shqipërisë u shtri deri në Shkurt 1941 kur balli i luftës njatej nga Pogradeci në Himarë. Ushtria pushtuese greke mbante 14 Divizione përballë 28 Divizioneve të ushtrisë italiane. Ndërkohë ajo kishte dy Divizione në kufirin greko-jugosllav dhe katër Divizione përgjatë kufirit greko-bullgar. 

Skalioni i dytë në Greqi përbëhej nga 62’000 trupa të perandorisë britanike. Urdhri i komandës britanike ishte që njëkohësisht ushtria jugosllave nga veriu dhe ajo greke nga jugu të sulmonin ushtrinë italiane në Shqipëri, ta pushtonin dhe ashtu ta ndanin atë mes vedi. Ditën që u vu në zbatim ay plan, ushtria gjermane nisur nga Bullgaria mësyu Jugosllavinë Nr. 2 dhe Greqinë. Jugosllavia Nr. 2 u pushtua në datat 6-18 Prill 1941 dhe me atë rast u fik. Ushtria gjermane pushtoi Greqinë në 6-30 Prill 1941 dhe 14 divizionet në Shqipërinë jugore të mbetur pa ndihmën britanike u dorëzuan duke u lutur pa luftë. Ushtria perandorake britanike humbi 11840 ushtarë dhe ajo gjermane 5000 ushtarë gjatë pushtimit të Greqisë.  (— Saimir Lolja) 

USHTRIA SHQIPTARE NUK BAHËT MISH PËR TOP

(Nga libri: Lek Përvizi, Gjenerali, Sh. B. Fishta, 2011.)

Në luftën italo-greke, komanda italiane përfshiu pa paralajmërim e pa pyetun disa trupa shqiptare. Lufta italo-greke u provokue dhe u ndërmor prej vetë Musolinit, të cilit i ishte mbushë mendja se po ecte mbi gjurmët e Romës për me rikrijue një perandori të re romake.

Shkaku i luftës ishte krejt banal, gjoja vrasja e bariut shqiptar çam Daut Hoxha. I qenë a i pa qenë, u vra a s’u vra kush, nuk dihet, por ky emën apo njeri u shpik e u përdor si “casus belli” (shkak lufte). Italia me atë pretekst i shpalli luftë Greqisë, gjoja në mbrojtje të interesave të Shqipnisë vasale e saj. Dhe me marifet të madh ia ngarkoi shpalljen e luftës qeverisë kukull shqiptare. Ndërsa faktikisht gjithçka ishte përgatitë e planifikue nga vetë Musolini që më 28 tetor 1940 të pushtonte Greqinë me mendimin se do ta pushtonte lehtë. Ana qesharake ishte se ushtarëve italianë u kishin krijue përfytyrimin e vajzave të Athinës që i prisnin me padurim pipinot bukurosha dhe për të cilat sikur po shkohej për një vizitë turistike plot dëfrime.  

Kështu ushtria shqiptare u gjend e përfshime në rang batalionesh si pjesë e divizioneve italiane. Babës iu dha komanda e një regjimenti ku ishte përfshi batalioni “Tomorri” në sektorin e Korçës me komandant major Spiro Moisiun i cili ishte edhe mik i tij. Ndonjë batalion tjetër shqiptar ishte përfshi në regjimente të tjerë në pika të ndryshme të frontit. Babës i qëlloi fronti i krahinës së Korçës, në zonën e Bilishtit e të Ersekës. Duhet theksue se Ministria e Fashizmit kishte krijue milicinë fashiste këmishëzezë me mercenarë, të cilët nuk kishin të banin fare me ushtrinë efektive shqiptare. Ajo ishte në kundërvënie me të sa që edhe ushtarët e thjeshtë të ushtrisë efektive nuk i përfillnin e as i nderonin oficerët e asaj milicie fashistë. Një batalion i tillë me milicë “Gramozi” nën komandën e majorit kreshnik Frrok Doda ishte pjesë e një regjimenti fashist të këmishave të zeza, ku komanda ushtarake shqiptare nuk kishte të drejtë ndikimi.  

Para Prillit 1939, qeveria shqiptare nuk mori ndonjë masë mbrojtëse ndonëse e dinte mire se Italia fashiste do sulmonte. Qeveria greke e kryeministrit fashist Metaksa ishte përgatitë me ndihmën britanike me i ba ballë sulmit italian qysh kur u pushtua Shqipnia dhe e kishte përqendruar ushtrinë gjatë kufijvë të Shqipnisë. Më 28 Tetor 1940 trupat italiane kaluen kufinin grek duke përparua disa kilometra e pushtue disa fshatna kufitare. Kështu dhe regjimenti i babës hyni në një fshat të braktisun nga shumica e banorëve burra, që ishte në rrugën e Folorinës. Im atë vendosi komandën në një shtëpi të një kapiteni grek, ku thirri disa pleq të fshatit duke i sqarue se ai ishte oficer shqiptar dhe se ajo luftë nuk ishte e tyne, por e pushtuesit fashist italian. Pra të mos kishin frikë e merak, se ai nuk do të lejonte asnjë shkelje nga ana e trupave që komandonte. Banesën  do ta përdorte si komandë, dhe ashtu siç e kishte gjetë do ta linte, pa prekun asgja në të kur të largohej. 

I kishte porositë banorët që ta njoftonin për çdo sjellje të keqe nga ana e ushtarëve. Fshatarët kishin mbetë të befasuem nga sjellja burrnore e fisnike të këtij komandanti shqiptar. Njëkohësish im atë kishte lëshue një urdhën dite që për çdo shkelje e mbrapështinë në dam të popullsisë së atij fshati nga ana e ushtarëve nën komandën e tij, do të merrte masa disiplinore të rrebta. Kështu për ato pak ditë që qëndroi aty, nuk ndodhi ndonjë incident. Kur erdhi puna me u largue prej kundërsulmit të ushtrisë greke, ai i mblodhi përsëri pleqt e fshatit dhe ua dorëzoi banesën ashtu siç e kishte gjetë, e gjithçka tjetër që ishte përdorë nga ushtria e tij. Kjo ngjarje mbeti ne mendjen e banorëve, e për sa jetuen ata që e kishin përjetue, flisnin me admirim për atë oficer shqiptar qe ishte tregue aq i naltë e fisnik në mbrojtje të banorëve të atij fshati.    

Për Shqipninë nuk u fol asgja por për Greqinë opinioni ndërkombëtar kishte marrë qëndrim ndaj sulmit të Italisë mbi Greqinë. Pati disa reagime në favor të saj. Anglia kishte ndërhyrë tashmë me ndihma në armatime e trupa. Aviacioni anglez filloi të bombardojë skelat e Italisë duke i shkaktue dame në flotën ushtarake te saj të përqendrueme në skelën e qytetit detar të Tarantos. Mbreti i Greqisë, ndryshe nga Mbreti Zog, nëpërmjet kryeministrit Metaksa kishte shpallë mobilizimin e përgjithshëm për moshat 14 – 70 vjeç të rroknin armët. Disfata e ushtrisë fashiste mori përpjesëtime të mëdha dhe u keqësue edhe nga mbajtja e keqe e kohës me shi e stuhi.  

Për të përballue atë dështim ushtarak, komanda e naltë italiane vendosi të sakrifikojë njësitet shqiptare në mbrojtje të tërheqjes së ushtrisë së saj. Duke e njohun karakterin e fortë e temperamentin impulsiv të kolonelit Prenk Pervizi si dhe ndikimin që ai kishte mbi trupat shqiptare, qoftë të vetat ose edhe të tjerat, komanda italiane e ngarkoi papritmas me detyrë me shkue në Tiranë për disa çeshtje dokumentesh. Ai u detyrue ta kryente atë punë, ku njëkohësisht do të shkonte me pa si shkonin punët e shpisë e familjës në Laç. Ditën e tretë që ishte në Tiranë  vjen një nip i tij në shërbim të major Spiro Mosisut i dërguem prej tij dhe i kërkonte të kthehej urgjentisht në front sepse italianët po merrnin disa masa të këqia ndaj shqiptarve. Rrugës, i nipi, rreshter Nikoll Pali, i tregoi se si komanda italiane kishte caktue në mbrojtje të tërheqjes batalionin e milicisë fashiste “Gramozi” të Frrok Dodës, i cili pothuejse po rrethohej pa shpëtim prej grekëve. Sa ishte dukun makina e tim etit, komanda shqiptare me major Moisiun i kishin  dalë para dhe menjëherë im atë kishte pyet:   

       –   Çfar ka ndodhun Spiro?  

       –  Shumë keq asht puna, zoti Kolonel. Batalioni i Frrok Dodës asht rrezik t ‘asgjësohet. Në mungesën tuej, komanda italiane e ka caktue në vijën e parë të frontit, për me mbrojtë tërheqjen e ushtrisë se saj, në një pozicion fare te papërshtatshëm e pa shpëtim. 

        – Si mor këto qena po dashkan të na përdorin si mish për top? Kishte shpërthye im atë. Prandaj me kanë largue, pse nuk do ta kisha lejue atë punë kurrë ! Horrat !  

Ndërkaq Major Spiro dhe shtabi shqiptar dolën në një pikë vrojtimi ku im atë mundi me kuptue se fjalët e majorit ishin me vend. Batalionin “Gramozi” e kishin caktue  në  një pozicion të tillë si gropore, prej ku nuk mund të dilte ma. Fronti ishte në mbyllje e sipër. Babën e kishin zanë nervat dhe ashtu siç ishte i xhindosun kishte shkue drejt e në komandën italiane, ku nuk kishte lanë gja pa thanë në prani të vetë gjeneralit Soddu,  Kryekomandant i ushtrisë. Ndër të tjera duke  iu shpreh  me forcë: “Shqiptarët nuk bahen mish për top”! 

Sa u kthye prej andej, i dha urdhën shoferit Kol Prela të përgatisë makinën, një Fiat 1100, dhe kapitenit Prenk Marka Përzefi që ta shoqnonte. Gjallë a dek do të shkonte me i takue ato djem nanash. Major Moisiu me oficerët e tjerë iu lutën mos me e ba atë çmenduni, me rrezikue edhe veten, kur po shihej se fronti tashma po mbyllej. S’kishte burrë nane me e ndalue. Makina u nis dhe pas pak kaloi në zonën e luftimeve.   

Komanda italiane kishte dalë e gjitha përjashta.  E una pazzia ! Il colonello è impazzito. Kjo asht çmenduni! Koloneli ka falisë! Ndërkaq artileria greke filloi të gjuej me artileri. Predhat binin sa para mbrapa. Shoferi që njihej si nga ma të mirët kalonte me shpejtësi rrugë pa rrugë e me dredha. Në këtë përshpejtim, ai nuk e kishte dallue një gropë të shkatueme nga predhat dhe ra mbi të papritun me një kundërgoditje të fortë që ua përplasi të treve kokat mbi tavan. Makina vazhdoi vrapin, por nga mbrapa u ndigjuen disa britma. Nga forca e inercisë koka e kapitenit kishte ça mbulesën prej llamarine të makinës dhe ai kishte mbetë me kaptinën jashtë saj. Kola e dredhoi makinën pas disa pemëve. Kapiteni shpëtoi me disa gërvishtje prej helmetës që e kishte hapë tavanin me një vrimë ma të madhe se koka e tij. Im atë ishte plagos pakëz në ball e rridhte gjak. Incidenti kaloi edhe ata mbrritën te batalioni. Frrok Doda me gjithë të tjerët mbetën të çuditun. Një takim dramatik!  

            – Jo kështu or Prenk, si  me rrezikue jetën? Ne të mbaruem se të mbaruem jemi! I kishte folë Frrok Doda, me të cilin ishin miq të vjetër. Frroku ishte një degë e Gjomarkajve. 

            – Po kjo nuk ash luftë e jonë, or Frrok! Ah qenat! Prandaj më nisën në Tiranë. Nuk do ta kisha lejue kurrë këtë punë! … Frrok, duhet ta kishit braktisë menjëherë këtë vend të papërshtatshëm.           

           Si do të shkonte puna?  Me u dorëzue grekëve s’bahej fjalë. Ishin të gjithë mirditorë e nuk mund të çonin turp në shtëpitë e tyne. Do të përpiqeshin me ça rrethimin. Kjo e gjitha. Çaste tepër tronditëse. Ato djem të ri gjendeshin para vdekjes të pa shmangshme. Një vdekje  heroike, për nderin e shqiptarit. Im atë nuk kishte këmbëngul më shumë me major Frrok Dodën, për mos me e fye e randue. U ndanë pa mundun me përmbajte emocionin. Im at u përqafue me Frrokun dhe me oficerët e tjerë. Ndërkaq  nga rreshtat e ushtarëve ngriheshin zana: –  Prenk Pervizi, t’i thoni Mirditës, se nuk e turpnojmë e nuk çojmë marre në shpitë tona !  

Një ndarje e dhimbshme. Tregonte shoferi Kol Prela se aty kishte pa duke qa burra trima e komandantë të shquem. Kapiten Prenk Mark Përzefi, që njihej si një njëri trim me bre hekur me dhambë, qante si fëmijë për fatin e zi që priste ato djelm nanash. Kur makina u nis në rrugën e kthimit, për çudi të çudive, grekët nuk gjuejten fare. E kjo i çuditi të tre burrat, por dhe komandën italiane që e kishin ndjek me dylbi atë aksion tepër të rrezikshëm, ku guximi i kalonte caqet deri në çmenduri.             

Im atë bashkoi shtabin shqiptar dhe i porositi që tash e tutje të mos zbatonin asnjë urdhën të komandës italiane pa e vu në dijeni atë. Në rast se ai nuk do të ishte aty, të merrnin urdhnat nga major Spiro Moisiu.  Aty u vendos që kur të fillonte ofensiva e mëtejshme greke dhe tërheqja e ushtrisë italiane, batalioni “Tomorri” do të tërhiqej menjëherë pa rrezikue sikur jetën e një ushtari duke zanë një pozicion mbrojtës të sigurt, që u caktuen që ma përpara.  Pas atij vendimi, im atë u drejtue në komandën italiane e në mbledhjen që ajo bani u shpreh se asnjë vendim i asaj komande në drejtim të njësive shqiptare nuk do të bahej pa dijeninë e aprovimin e tij. Dhe u kishte tërheqë vërejtjen se si kishin caktue njësitin shqiptar në një pozicion fare të papërshtatshëm dhe pa kriter strategjik. Për këtë punë e njoftoi Spiro Moisiun dhe oficerët e tjerë. E kështu u vendos që batalioni do të braktiste vijën e frontit, ku ishte caktue, sa të fillonte ofensiva greke dhe tërheqja e ushtrisë italiane.  

Ndërkaq, kur ra nata, matanë frontit, nisi sulmi i ushtrisë greke që u ndesh me batalionin e rrethuem.  Luftimi vazhdoi gjithë natën. Shqiptarët të zanun ngusht, luftuen me tërbim duke u përpjekë me ça rrethimin, e mbetën të vramë pothuajse të gjithë. A shpëtoj a s’shpëtoj ndonjë prej tyne nuk u muer vesh. Asnjë sish nuk mund të pranonte të dorëzohej me armë në dorë që do të thoshte një turp i madh për familjen, fisin e Mirditën. Një sakrificë heroike që do të mbetej ne kujtesën e mirditorve e që do të trashëgohej brez pas brezi me gojdhana e kangë heroike. Mbi batalionin “Tomorri”, kishte ra një hije e zezë mortore. Asnjë ushtar e oficer nuk e njohu gjumin atë natë. Të gjithë kishin dalë nga llogoret për të ndjekun atë ngjarje dramatike. Im atë  me major Spiron dhe oficerët e tjerë qëndruen përjashta në kambë gjithë kohën deri kur heshtën krismat e armëve, që shënonin fundin e asaj tragjedie të madhe. Lotët rridhnin të papërmbajtun mbi faqet e atyne burrave. Një trishtim i madh i cili zgjati disa ditë.  

           Sa filloi ofensiva e mëtejshme  greke dhe tërheqja e trupave italiane, batalioni “Tomorri” e braktisi vijën e parë të frontit ku e kishin caktue dhe u tërhoq duke luftue drejt pozicionit që ishte caktue mbi një kodër. Në këtë orvajtje një ushtar mbeti i plagosun në kambë nja pesëdhjetë metra mbrapa. Ishte nga fisi i Margjonit të Skurajt të Kurbinit. Aty doli rreshter Nikoll Pal Gjini, nip i babës, i cili u lëshue me shpëtue bashkfshatarin e tij nën mbrojtjen e zjarrit të shokëve. Ai arriti ta marri në kurriz dhe si i fuqishëm që ishte iu ngjit përpjetës dhe e shpëtoi. Fakti ishte se dy fiset ishin në anmiqsi, por në atë rast Nikolla tregoi një burrni e trimni të pashoqe për të cilin veprim fitoi simpatinë e admirimin e të gjithëve. Nikollën, major Spiro e mbante gjithmonë pranë vetes, jo vetëm sepse ishte nip i komandantit, por dhe si një i ri trim e besnik.  

Pasojat e këtij veprimi të batalionit ishin shumë të randa për ushtrinë italiane. Grekët duke mos gjetun një qëndresë mbrojtëse në vijën e parë të frontit u sulën mbi ushtrinë italiane me tërbim duke e detyrue të tërhiqej në shregull e me humbje të mëdha. Kjo i hapi rrugë pushtimit të Korçës nga ana tyne. Disfata shkaktoi çoroditje në radhë të ushtrisë e të komandës italiane. Ajo deshi të marrë masa drastike por duke mos guxue ndaj Prenk Pervizit, për t’evitue çdo incident, deshtën me nxierrë para gjyqit ushtarak major Spiro Mosiun, si komandant i batalionit. Në atë mbledhje, ishte ngrit im atë i cili kishte folë shprehimisht: – Në qoftë se do të bahet gjyq, në të  do të përfshihet e gjithë komanda shqiptare bashkë me mue!  

Para atij qëndrimi, komanda italiane u tërhoq, duke pasë frikë mos shkaktoheshin trazime të tjera. Ata e dinin mirë se influenca dhe autoriteti i Prenk Pervizit mbi ushtrinë shqiptare si dhe në mbarë vendin ishte mjaft  e madhe. Kështu që e mbyllën atë punë dhe vendosën heqjen e ushtrisë shqiptare nga fronti. Babën e izoluen në malet e Pukës me shtabin e tij dhe një pjesë të ushtrisë. Batalionin “Tomorri” e caktuen në Laç të Kurbinit, jo larg prej shpisë sonë, në një fushë afër kishës së Shën Mëhillit. 

Gjithë sa u tha ma sipër na e tregonte vetë major Moisiu që frekuentonte gati çdo ditë shpinë tonë, dhe nga protagonistët e tjerë, duke fillue  nga ushtarët e deri tek oficerët që kishin qenë të përfshimë në atë ngjarje. Kapiteni Preng Mark Perzefi dhe shoferi Kol Prela, na tregonin se si i shpëtuan atij aksioni tepër të guximshëm e të rrezikshëm që kishin përballue, dhe për çaste e fundit kur u ndanë nga ato bij të rrebtë të Mirditës, qe nuk e kishni vdekjën në hesap, për nderin e familjeve dhe të Mirditës. Se si kapiten Frrok Doda ishte takue burrnisht me Prenk Pervizin dhe burrnisht ishte nda e përfalë. Çaste sublime të krenarisë e  shpirtit të sakrificës për traditat e virtytet  burrnore të shqiptarve.  Çaste dramatike  të paharrueshme. Por mbi të gjitha përmendej se si im atë ishte shprehun në komandën italiane para gjeneralit Soddu dhe gjeneralëve e kolonelëve të tjerë kur u kishte thanë -Shqiptarët nuk bahen mish për top !  

Pasi dola nga spitali e erdha në Laç, batalionin “Tomorri” e kishin  transferue në Shijak apo gjetkë. Pas një muej im atë më mori në Tiranë për kontrolle të mëtejshme mjeksore, sepse sipas ndonjë mjeku sëmundja që kisha kalue unë mund të bëhej shkak për tuberkoloz. Gjithashtu kisha nevojë të mbushnja nja dy dhambë e baba më kishte çue te dentisti i njohun armen Markarian, i cili erdhi e më mori me pajton. Sa arritëm para Kryegjyshatës së Bektashive, aty në trotuarin po vinte drejt nesh major Spiro Moisiu, vetëm. Im atë e ndaloi menjëherë karrocën, zbriti dhe të dy oficerët u përshëndetet e u përqafuen. Unë e dëgjoja bisedën e tyre.  

         – Po ku ke humbun Spiro, pse nuk më ke njoftue ku të kanë caktue? Po i thoshte ime atë. Majori i tregoi se ishte në Shijak dhe kishte marrë nga Komanda Italiane një urdhën transferimi për në Malin e Zi, ku duhet të nisej së shpejti. Po bëhesha gati me të njoftue, por ja që u takuem. 

– Ah qenat, duen që të vritesh atje! Por sa të jemë unë gjallë ajo punë nuk bahet! Askush nuk më ka njoftue për këtë punë, por rri rehat sepse ti atje nuk shkon. Nuk do ta lejojmë kurrë! Iu përgjigj im atë, krejt i nevrikosur për sa mori vesh. 

Pastaj ato të dy folën me za ma të ulët, por unë arrita me kapë shprehjet e tyne për gjendjen e mjerueme ku ishin katandisë e se çfar mund të bahej. Duhej ba diçka. Pastaj u përqafuen e u ndanë duke nderue ushtarakisht. Nuk e përmbanin dot emocionin, sa që kur baba u kthye, sytë e tij shkëlqenin. Spiro Moisiu qëndroi gaditu deri sa karroca u nis. Im atë u ul pranë meje gjithë i vrejtun duke murmurue ndër dhambë, qen bir qenat !       

Ai shkoi drejt e në Komandën e Naltë Italiane ku ishte shprehë shumë randë. Si asht e mundun që njësitet shqiptare të transferohen andej e këndej pa dijeni të Komandës Shqiptare. E sa për transferimin e major Spiro Moisiut në Mal të Zi as që mund të bahej fjalë pa aprovimin e tij. Kështu e kemi pas marrëveshjen se ushtria shqiptare do të mbetej e pavarun dhe pasive, duke ruejtë strukturat dhe komandat e veta. Batalioni i Spiros nuk u çue në Mal të Zi, por u hoq edhe nga Shijaku dhe u çue në Lushnje, larg nga ndikimi që kishte im atë në veri dhe në ushtri. Kështu ishin shpërnda dhe njësitet e tjera si kokrra misri. Italianët ruheshin nga shkaktimi i ndonjë incidenti me ushtrinë shqiptaren dhe kryesisht nuk guxonin të preknin e cenonin babën. Këtu mbyllet gjithçka kishte lidhje me luftën italo-greke. 

Marrë nga libri: Lek Përvizi, Gjenerali, Sh. B. Fishta, 2011.