Teza # 3

“Çamët u larguan vetë”

Kur viktima akuzohet për arratisjen nga vrasësi.

Një nga pretendimet më të përhapura në narrativën zyrtare greke është se çamët nuk u dëbuan, por u larguan vetë gjatë Luftës së Dytë Botërore, për shkak të “konflikteve” dhe “klimës së pasigurisë”.

Kjo është më shumë se një shtrembërim i historisë – është një akt i dytë dhune mbi viktimën: përveç se i masakruar dhe i dëbuar, ai shpallet fajtor për vetë përzënien e tij.

Por kjo tezë është jo vetëm historikisht e rreme, por edhe moralisht çnjerëzore.

Masakra dhe dëbimi – e vërteta historike

Në verën e vitit 1944, forcat nacionaliste greke të EDES-it, të komanduara nga gjenerali Napolon Zerva, ndërmorën një fushatë sistematike spastrimi etnik në rrethinat e Filatit, Paramithisë, Margëlliçit, Gumenicës dhe kudo në Çamëri të banuara nga shqiptarët myslimanë të Çamërisë.

* Sipas raporteve britanike të misionit ushtarak në Epir (Field Report, 1945), masakrat ndaj popullsisë civile ishin të koordinuara dhe me urdhër: “Fshatrat u dogjën, civilët u masakruan, gratë u përdhunuan. Dëbimi i çamëve nuk ishte reagim i popullit, por një veprim ushtarak i organizuar.”

* Raporti i UNRRA-s (Agjencia Ndërkombëtare për Ndihmat e Kombeve të Bashkuara) evidenton se: “Rreth 28.000 shqiptarë myslimanë janë dëbuar me forcë drejt territorit shqiptar, në gjendje të mjerueshme.”

* Ndërsa në dhjetor 1945, shqiptarët çamë të mbijetuar formuan në Shqipëri Komitetin Antifashist të shqiptarëve të Çamërisë, i cili në kërkesat zyrtare drejtuar misioneve aleate kërkonte:

– Kthimin në trojet e tyre

– Dënimin e autorëve të masakrave

– Kthimin e pronave dhe të drejtave të tyre si shtetas grek.

Nëse çamët “kishin ikur vetë”, pse do të organizoheshin politikisht për t’u kthyer menjëherë pas luftës?

Largimi nën dhunë është dëbim dhe përbën krim ndërkombëtar

* Në të drejtën ndërkombëtare, çdo zhvendosje e detyruar e një popullsie për shkak të dhunës, përkatësisë etnike ose fetare konsiderohet krim kundër njerëzimit (Statuti i Romës, Konventa e Gjenevës).

* Të thuash “u larguan vetë” është një ndryshim qëllimshëm i termit për të mohuar krimin dhe për të fshirë përgjegjësinë e autorëve.

Përdorimi i kësaj teze justifikoi konfiskimin e pronave

* Pas dëbimit, shteti grek shpalli pronat e çamëve “të braktisura” dhe i konfiskoi përmes ligjeve të posaçme.

* Në fakt, pronarët ishin gjallë dhe kërkuan kthim, por nuk u lejuan të rikthehen dhe u trajtuan si “armiq të shtetit”.

* Gjyqi në Janinë në vitin 1945–1946, ku u dënuan në mungesë 1,930 çamë, ishte mjeti për ta bllokuar ligjërisht çdo kthim apo kompensim.

Teza e mohimit: shpifje për të shuar kujtesën

Pretendimi se “çamët u larguan me dëshirë” është një strategji e mirëfilltë e mohimit të krimeve, e ndërtuar për të shmangur çdo përgjegjësi morale dhe ligjore nga autoritetet greke. Kjo tezë u përhap që në vitet 1950 dhe më pas u përdor:

* Për të justifikuar konfiskimin e pronave çame

* Për të penguar rikthimin e tyre

* Për të shuar çdo ndjenjë faji në shoqërinë greke

* Për të krijuar një narrativë zyrtare që fshin historinë reale

E vërteta është: Çamët nuk ikën vetë. U përzunë. U masakruan. U vranë në oborret e shtëpive të veta duke i lënë pa varre.

Historia njërëzore nuk njeh asnjë ikje masive nëse mbi të nuk kryhen akte ç’njerëzore me qëllim spastrimin etnik ose nëse nuk ka katastrofa natyrore. Në Çamëri ndodhi spastrim etnik i mirëmenduar prej shumë dekadash dhe i realizuar në fund të luftës së dytë botërore.

Alket VELIU

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 30 Korrik 2025

“The Horn Book Magazine” ka botuar, me 2 maj 1928, në faqet n°22 – 29, rrëfimin asokohe të Elizabeth Cleveland Miller (punonjëse e mirëqenies së fëmijëve dhe autore librash për fëmijë në Shtetet e Bashkuara) mbi punën e saj me Kryqin e Kuq në Shqipëri, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Zbulimi im i Shqipërisë

Nga Elizabeth Cleveland Miller

(Znj. Miller shkroi “Children of the Mountain Eagle”, një libër i jashtëzakonshëm i botuar nga Doubleday, Doran, në vjeshtën e vitit 1927.)

Si të gjitha përvojat e këndshme, të rëndësishme dhe të paçmueshme, Shqipëria më ndodhi krejt rastësisht. Në verën e vitit 1919, isha me pushime në Paris nga puna ime me Ushtrinë e Pushtimit dhe hasa rastësisht kreun e Njësisë së Kryqit të Kuq Shqiptar, i cili, çuditërisht, ishte një mik i vjetër i imi në Amerikë. Trupat e luftës së shpejti do të largoheshin nga Gjermania dhe e ndjeva veten të gatshme për angazhim në çdo cep të botës, kështu që disa muaj më vonë u gëzova shumë kur mora një telegram që më kërkonte të vija në Shkodër, Shqipëri, dhe të bëja punë për mirëqenien e fëmijëve. Isha trajnuar dhe me përvojë në punën me fëmijët dhe kisha punuar me ta për gati dhjetë vjet në Nju Jork, kështu që isha e lumtur që u ktheva përsëri në këtë lloj gjëje dhe veçanërisht e lumtur që shkova në një cep të largët dhe të panjohur të tokës.

Në vjeshtën e vitit 1919, zbarkova në qytetin e Shkodrës dhe në më pak se njëzet e katër orë kuptova se sa me fat isha. I dua gjërat primitive, unike dhe të paprekura, dhe ja ku ishte Shqipëria veriore mezi e dalë nga kthetrat e Turqisë, e cila e kishte izoluar për shekuj me radhë nga ndikimet evropiane.

Isha kthyer qindra vjet prapa në kohë. Vështirë se shihje ndonjë kostum evropian në rrugë. Shtëpitë e lyera me gëlqere dhe kopshtet me mure të larta ishin piktoreske orientale dhe askush nuk përdorte shtretër, karrige apo edhe tavolina, në kuptimin tonë të fjalës. “Qyteti i vjetër” i Shkodrës ishte i mbushur me dyqane të vogla të errëta, ku burrat rrinin këmbëkryq duke bërë gjërat që shisnin. Dita e tregut ishte një shkëlqim ngjyrash dhe rrugët e sheshet ishin të mbushura me njerëz të veshur me kostume të njëqind fiseve dhe fshatrave të ndryshme. Aty ishin malet djerrë dhe madhështorë që rrethonin qytetin dhe liqenin, gjilpërat e holla të minareve dhe kambana e një katedraleje të kryesuar nga një kryepeshkop, selia e të cilit ishte vendosur që në ditët e hershme të Kishës.

Këtu më ulën dhe më thanë të vazhdoja dhe të bëja çfarë të doja. Unë bëra një “sondazh”. Gjeta shkollat – dhe kishte shkolla ! – plot me radhë të rregullta me fëmijë të pastër dhe të lumtur. A ishin këta fëmijët që unë kisha ardhur për të ndihmuar ? Unë nuk doja ta besoja. Ku ishin ata që kishin vërtet nevojë ? I gjeta. Disa ishin në rrugë me lecka të mbushura me parazitë, duke lypur ; disa jetonin si kafshë në baraka gjysmë të rrënuara buzë qytetit ; disa mbaheshin në shtëpitë e tyre të mjerueshme sepse këmbët zbathur, rrobat e grisura dhe sëmundjet e lëkurës nuk lejoheshin në shkolla, dhe nuk kishte agjenci vendase në një vend të prapambetur për t’i ndihmuar këta fëmijë të riktheheshin në shëndet dhe jetë normale. Dhe disa prej tyre po ndiqnin shtigjet për në Shkodër nga fshatrat e tyre të djegura dhe të rrënuara në kufirin serb. Sepse lufta nuk mbaron kurrë në Ballkan. Serbia, Italia dhe Greqia po gllabëronin skajet e Shqipërisë gjatë gjithë kohës që isha atje.

Të gjithë këta fëmijë ishin të uritur, të reckosur, të infektuar me parazitë dhe… të bukur. Tiparet dhe trupi i tyre ishin jashtëzakonisht të mirë, duke i dalluar jo nga një racë fshatare, por nga një racë malsore – një racë që, për breza me radhë, i kishte sfiduar pushtuesit dhe i kishte ruajtur kodrat e tyre të pamposhtura për veten dhe fëmijët e tyre.

Gjërat në Ballkan ecin ngadalë. Njerëzit premtojnë dhe nuk i përmbushin detyrat. U deshën gati gjashtë javë para se të gjeja dhe të pajisja një vend të vogël ku këta fëmijë mund të mblidheshin së bashku çdo ditë.

Nuk do ta harroj kurrë hapjen e këtij “Kopshti të Fëmijëve”, siç e quaja në fillim. Pjesa tjetër e njësisë ishte mjekësore dhe unë isha vetëm në punë, përveç ndihmës vendase. Ditën e parë kishim pesëdhjetë fëmijë, të të gjitha gjinive, madhësive dhe moshave ; pastaj të dielën e parë, çdo prift në Shkodër mori urdhër të predikonte kundër nesh nga vetë Kryepeshkopi, i cili mendonte se kisha ardhur për të protestanizuar Shqipërinë ; dhe të nesërmen kishim pesëdhjetë fëmijë të tjerë dhe portat tona u rrethuan për javë të tëra.

Ishte komike dhe tragjike njëherësh. Vështirësitë thjesht nuk ishin të pakapërcyeshme. Vendi ku planifikoja të vishja, ushqeja, kuroja – përmes farmacisë aty pranë – dhe në përgjithësi të civilizoja me punë dhe argëtim një grup tre herë më të madh ishte qesharake ; nuk kishte fare hidraulik, e megjithatë çdo fëmijë duhej të lahej sapo hynte ; asnjë ndihmës i trajnuar, e megjithatë kuzhinieri, shërbëtorja dhe asistenti duhej të fillonin të funksiononin menjëherë ; asnjë përkthyes i mirëfilltë, e megjithatë unë duhej ta kuptoja dhe ta bëja veten të kuptueshme. Kisha një vajzë pesëmbëdhjetëvjeçare që fliste një grimcë gjermanishteje pak më pak “pidgin” se imja. Është zbavitëse të kujtoj këto vështirësi tani, por gjithçka ishte tmerrësisht serioze atëherë.

Megjithatë, gradualisht kjo gjë mori formë dhe fillova të kuptoja se çfarë po bënim. Po i merrnim fëmijët e rraskapitur të qytetit dhe po i shndërronim në qenie të shëndetshme, të pastra dhe të lumtura – të cilët i përkisnin – ku ? shkollave të tyre amtare.

Në një punë të tillë është shumë e lehtë të joshësh fëmijët nga shkollat e tyre amtare, dhe unë kisha qenë shumë e kujdesshme për të refuzuar fëmijët që ishin ose duhej të kishin qenë të pranishëm në shkollat e tyre. Tani, larg shterrimit të këtyre institucioneve amtare, isha në gjendje t’i ushqej ato, dhe bëra rregullime për të “diplomuar” disa nga fëmijët e mi në sistemin e qytetit. E quaja shtëpinë time “Shtëpia e Pastrimit për Fëmijë” dhe, sapo ndonjë fëmijë “normalizohej” ne e regjistronim në shkollat e qytetit dhe e mbanim nën vëzhgim, dhe shpesh vazhdonim ta ndihmonim me ushqim dhe veshmbathje. Kështu, ne mund të pranonim anëtarë të rinj nga turma në portat tona dhe ta shtrinim ndihmën tonë mbi një numër gjithnjë e më të madh të këtyre fëmijëve të varfër. Për më tepër, ndjeva se me këtë proces të vazhdueshëm rimëkëmbjeje po bënim për fëmijët e qytetit atë që vetë qyteti, përmes varfërisë dhe prapambetjes, nuk ishte në gjendje ta bënte, dhe për këtë arsye ne po justifikonim ekzistencën tonë si një institucion shoqëror.

Kështu që luftuam me trimëri dhe gëzim në ndërtesat tona të mbipopulluara për gjashtë muaj, pastaj gjithçka ndodhi menjëherë. Turma refugjatësh mbërritën nga lufta kufitare dhe një ultimatum erdhi nga Parisi : njësia mjekësore do të tërhiqej së shpejti, ndërsa puna ime do të vazhdonte nën drejtimin e Kryqit të Kuq për të Rinj.

Çfarë ndodhi ? Ëndrrat e mia u bënë realitet. Trashëgova përkthyesin më të mirë në njësi ; më dhanë leje të merrja me qira një shtëpi madhështore prej guri me kopshte dhe toka të bollshme, ku më dhanë liri të plotë për ta organizuar dhe mobiluar atë ; dhe, më në fund, asistentja ime e premtuar prej kohësh mbërriti nga Parisi dhe e përmbushi me plot fjalën misionin e saj.

Fëmijët tanë u pranuan në pothuajse trefishin e numrit të tyre të mëparshëm. Kur njësia u largua, kishim një infermiere të caktuar për ne, dhe ne vetëm. Një person i vlefshëm për të mbajtur llogaritë tona. Ne organizuam një shkollë verore madhështore me lojëra, klube dhe klasa, dhe në vjeshtë, regjistruam rreth 100 nga fëmijët tanë të “shëruar” në shkollat e qytetit. Pastaj i mbushëm më shumë se sa vendet bosh që linin dhe gjërat gumëzhinin në Shtëpinë e Fëmijëve. Pjesëmarrja jonë e përditshme ishte rreth treqind dhe unë dhe asistentja ime punonim me ta ; infermierja bënte shërime të mrekullueshme të kokës së lënduar dhe lëkurës së infektuar ; dhe vetë fëmijët lulëzonin mrekullisht, kërcenin dhe këndonin dhe punonin dhe luanin, dhe transformoheshin para syve tanë.

Shumica dërrmuese e fëmijëve tanë vinin nga një duzinë fisesh të ndryshme të maleve veriore, disa bij e bija të krerëve dhe luftëtarëve të famshëm, të gjithë viktima të urisë, varfërisë, hakmarrjes ose luftës. Ata rridhnin nga gjaku më i pastër dhe më krenar i një race të lashtë, dhe ndërsa zotëroja gjuhën, fillova të kuptoja lashtësinë patriarkale në të cilën ishin rritur.

Kur pata mundësinë, shkova në këmbë në zemër të maleve në veri dhe në lindje të Shkodrës. Atje pashë jetën e pabesueshme primitive nga e cila vinin fëmijët e mi. Atje përjetova atë shprehje tepër të bukur të shpirtit të tyre vendas – mikpritjen malsore, dhe vëzhgova sjelljet dhe ceremonitë që ishin të ndërthurura në aktet më të zakonshme të jetës. Atje pashë shpirtin njerëzor duke pohuar humanitetin e tij në mes të një mjedisi të papërpunuar në ekstrem – po, madje edhe shtazor.

Injoranca, bestytnia, mosbesimi ? Po, në mënyrë të pashmangshme ; por përkrah këtyre elementëve lulëzojnë në mënyrë madhështore besimi i mirë, besnikëria dhe ai guxim i palëkundur që i njeh sprovat dhe vdekjen si pjesë integrale të jetës.

Po gjakmarrja ? A do të habiteni nëse ju them se gjakmarrja bëhet nga ligji, nderi dhe besnikëria ? Një besnikëri e gabuar, sigurisht, por megjithë këtë – besnikëri. Ai nuk është një frikacak që vret me qetësi, duke e ditur se jeta e tij do të sakrifikohet për aktin e tij, ose më keq, atë të të birit. Jo, ai është një njeri që e vlerëson këtë gjë të çuditshme, “nderin”, më shumë se jetën – që e rendit të paprekshmen mbi ushqimin, pijen dhe frymëmarrjen e thjeshtë.

Nuk kam lënë vend për të treguar rreth librit tim dhe si është zhvilluar. Nuk evoluoi fare, sepse kur nisa ta shkruaja, gjithçka ishte aty. Përvoja të tilla janë rrënjë të mjaftueshme për çdo libër ; dhe jam e lumtur që fëmijët këtu që lexojnë për Borën dhe Marashin do të dinë diçka për jetën në ato vende të larta të paprekura ku jetesa e varfër nuk pengon ekzistencën e pasur të shpirtit.

Studim nga Rafael Floqi

Dhimitri i Farit, një grek me origjinë nga kolonia helene në ishullin Far (sot Hvar në Kroaci), mbajti qëndrime të dyfishta gjatë konflikteve të mëdha të Ilirisë me Romën. Fillimisht i nënshtruar mbretit ilir Agron, ai sundonte Farin nga një fortesë strategjike mbi një liman të mbrojtur. Pas vdekjes së Agronit në vitin 231 p.e.s., dhe marrjes së pushtetit nga mbretëresha regjente Teuta, Dhimitri nisi të luante lojë të dyfishtë për përfitime vetjake.

Tradhtia ndaj Teutës dhe dorëzimi i Korkyrës

Në vitin 229 p.e.s., Teuta, duke ndjekur ambiciet e zgjerimit të Ilirisë, vuri në rrethim ishullin Korkyra (sot Korfuzin), që më pas ra në duart e saj dhe Dhimitri u vendos aty si komandant. Në vitin 229 p.e.s., duke vazhduar zgjerimin e pushtetit ilir që kishte filluar Agroni, Teuta sulmoi sistematikisht Isën, polisin e Korkyrës dhe Epidamnit. Lisi, Apollonia dhe Korkyra Nigra u kërcënuan të gjitha. Në një betejë detare pranë ishullit të Paksit, flota ilire, padyshim e komanduar nga Dhimitri, mundi aleatët Akejt dhe Etolianë. Si rezultat, Korkyrasit u detyruan të pranonin një garnizon ilir në qytetin e tyre, i cili u vu nën komandën e Dhimitrit.

Kur romakët ishin në rrugë për të çliruar Korkyrën gjatë Luftës së Parë Ilire, Dhimitri ndjeu se ishte shpifur nga Teuta. Nga frika e zemërimit të saj, ai e tradhtoi atë dhe ua dorëzoi Korkyrën romakëve. Duke kaluar në anën romake, ai tani veproi si udhërrëfyesi i tyre për fushatën e tyre në Iliri. Me ndihmën e Dhimitrit, Roma arriti një fitore të shpejtë, Teuta iku në Rhizon në Dalmaci (Rizani modern, Mali i Zi) dhe ai u vu në krye të pjesës më të madhe të Mbretërisë Ardiane, si klient i Romës. Demetri u shpërblye me sundimin e vendlindjes së tij, ishullit të Farosit, dhe një pjese të tokës pranë tij, por kjo ishte vetëm e përkohshme. Romakët aneksuan pushtimet jugore të Teutës dhe pas luftës, për shkak të njërit prej kushteve të vendosura nga Roma, anijet luftarake ilire në jug të Lisit u ndaluan shprehimisht. 

Aventurier dhe pirat – kundër Romës dhe Ilirisë

Pas përfundimit të luftës së parë ilire, Dhimitri martohet me Triteutën, gruan e parë të Agronit dhe nënën e mbretit të mitur Pinesi. Me kalimin e kohës, ai fillon të forcojë pozitën e vet dhe të sfidojë autoritetin romak. Në vitin 220 p.e.s., në shkelje të marrëveshjes me Romën që ndalonte lundrimet luftarake në jug të Lisusit, ai nis ekspedita piraterie me 90 anije bashkë me ilirin tjetër, Skerdiladin vëllain e Agronit. Sulmuan qytete greke në Peloponez dhe më tej Dhimitri vazhdoi në Egje ku plaçkiti ishujt Cikladë dhe detyroi disa të paguajnë tribut. U ndoq nga flotat rodase dhe u strehua në Kenkrea afër Korinthit.

Pas ngjitjes në fron, Dhimitri u martua me Triteutën, nënën e mbretit të mitur Pinnes, duke vendosur kështu një autoritet të fortë mbi Ardianët. Në vitin e tij të parë, ai mbajti një profil të ulët në çështjet ndërshtetërore, duke luajtur me narrativën se ai po ruante interesat romake në rajon.

Megjithatë, kur Roma ishte e zënë me luftën kundër Galëve, Dhimitri i Faros u angazhua në veprime të pavarura në lindje, duke injoruar pozicionin e tij të supozuar të nënshtrimit ndaj Romës. Udhëheqësi i Ardianët krijoi një aleancë me Maqedoninë, një shtet që tashmë ishte projektuar nga Republika Romake si një armik i ardhshëm. Nga kjo aleancë, monarku Ardian përfitoi zotërimin e rajonit strategjik të Dasaretëve Në të njëjtën kohë, Dhimitri i bindi Atintatët të shkëputeshin nga protektorati romak dhe të bashkoheshin me mbrojtjen e tij.

Në vitin 223, Dhimitri i Faros udhëhoqi një kontingjent prej 1,600 ushtarësh kundër Kleomenit III të Spartës në Peloponez, si pjesë e aleatëve të Maqedonisë. Një vit më vonë, kjo forcë ilire luajti një rol të rëndësishëm në fitoren e Antigon Dosonit në betejën e Sellasias. Në fillim të vitit 220, Dhimitri, së bashku me gjeneralin ilir Skerdilaidin, lundruan në jug të Lissus me rreth 90 anije (lembi). Kjo forcë u përpoq pa sukses të pushtonte Pilosin përmes detit. Pas Pilosit, Skerdilaidi u nda nga ndërmarrja e bashkimit dhe u kthye në veri. Ndërkohë, Dhimitri me 50 anijet e tij i vazhdoi bastisjet e tij deri në Ciklade.

Argumente për Luftë

Në vitin 221, Republika Romake e ktheu vëmendjen në lindje, konkretisht në Adriatikun verilindor. Gjatë viteve 221-220, Romakët luftuan të ashtuquajturën Luftë të Istrias. Ky angazhim i shkurtër rezultoi në zgjerimin e kontrollit të Romës mbi Gjirin e Venedikut dhe në brendësi nga gadishulli i Istrias në Alpet Juliane.

Në retrospektivë, Lufta Istriane e Romës ishte një vazhdim i natyrshëm i luftës në Galinë Cisalpine dhe një prelud i përshtatshëm për Luftën e Dytë Ilire. Me shumë mundësi, bazuar në këtë retrospektivë, Apiani akuzoi Dhimitrin e Farosit për bashkëpunim me Istrianët në bastisjen e anijeve romake të grurit në Adriatik. Akuza, me shumë gjasa jo e vërtetë, mbeti pjesë e rrëfimit romak mbi fajtorin e Dhimitrit. Megjithatë, Dhimitri në fakt lundroi në jug të Lissus në vitin 220 dhe kjo ishte në shkelje të traktatit midis Romës dhe shtetit Ardian; një traktat i vendosur pas Luftës së Parë Ilire.

Deri në vitin 219, romakët me sa duket e kishin qetësuar Galinë Cisalpine. Republika krijoi dy koloni të rëndësishme përgjatë luginës së Po, Kremonën dhe Placentinë, për të mbajtur nën kontroll galët e mundur. E lirë nga ky kufi, Roma vendosi të bënte luftë me Dhimitrin me forcë të plotë. Ashtu si në luftën dhjetë vjet më parë kundër Teutës, romakët nuk i bënë asnjë deklaratë zyrtare lufte Dhimitrit dhe Ardianëve. Megjithatë, ndryshe nga Teuta, Dhimitrisi i Farit mësoi paraprakisht për afrimin romak dhe bëri përgatitjet e duhura.

Një rrëfim për dy qytete

Dhimitri përdori vetëm taktika vonuese kundër romakëve, i vetëdijshëm se nuk mund t’i përballonte ata në betejë të hapur. Në vend të kësaj, ai i priti romakët në vendet ku armiku duhej të angazhohej në taktika rrethimi. Dhimitri shpresonte që armët romake do të dështonin në manovrat rrethuese. Si i tillë, monarku i Ardianëve hoqi dorë nga pjesa më e madhe e territorit dhe e përqendroi mbrojtjen e tij vetëm në dy vende të forta: Dimalin dhe qytetin e tij të lindjes, Farosin.

Dimali ishte një qytet i fortifikuar rëndë i vendosur në një kodër të pjerrët në Shqipërinë jug-qendrore. Ai konsiderohej i pathyeshëm nga vendasit. Gjithashtu, ajo zinte një pozicion strategjik që kontrollonte rrugën përgjatë kullotave të deleve të fushës së Myzeqesë deri në fund të lumenjve Shkumbin dhe Seman. Shkurt, qyteti kishte furnizimet e nevojshme për t’i rezistuar një rrethimi të gjatë.

Nga ana tjetër, Fari ndodhej në ekstremin verior të domenit Ardian. Qyteti u themelua gjatë të ashtuquajturës valë e dytë e kolonizimit helen, gjatë viteve 385-384 p.e.s. Si qyteti kryesor ashtu edhe i gjithë ishulli mbanin të njëjtin emër. Qyteti ku Dhimitri organizoi mbrojtjen korrespondon me Stari Gradin modern të ishullit Hvar, Kroaci.

Në pranverën e vitit 219, konsulli romak Lucius Aemilius Paulus (nuk duhet ngatërruar me emrin e tij dhe “Macedonicus”) zbarkoi në brigjet e Ilirisë jugore. Nuk e dimë madhësinë aktuale të ushtrisë së tij, por është e arsyeshme të supozojmë se ai mbështetej në një forcë jo më të vogël se ajo e përdorur kundër Teutës; konkretisht 20,000 këmbësorë, 2,000 kalorës dhe 200 anije ishte madhësia e ushtrisë së Paulusit. Me të zbarkuar, Paulus vendosi menjëherë të merrte Dimalin, pasi mendonte se duke mposhtur postin më të fortë të ilirëve, do të dekurajonte rezistencën e tyre. Strategjia e tij funksionoi shkëlqyeshëm; brenda një jave rrethimi, romakët e nënshtruan Dimalin. Është interesante se romakët nuk e shkatërruan vendbanimin. Me sa duket, ata kishin ndërmend ta përdornin atë si bazë për zgjerimin e ardhshëm në lindje, në kurriz të Maqedonisë.

Pas rënies së Dimalit

Pas rënies së Dimalit, komunitete të tjera rajonale iu afruan romakëve dhe premtuan besnikëri. Me protektoratin romak dhe Ilirinë jugore nën kontroll, e gjithë forca romake niset për në Faros, vendi i vetëm i mbetur i rezistencës. Kalaja e Farosit ishte fortifikuar fort. Një numër i madh ushtarësh të aftë ishin vendosur brenda mureve të saj, pa asnjë nga pajisjet e nevojshme të luftës. Dhimitrii kishte grumbulluar furnizime ushqimore dhe kështu e kishte përgatitur qytetin për një rrethim të gjatë.

Duke dashur të shmangte një rrethim të zgjatur, konsulli romak përdori një taktikë të ndryshme. Prandaj, marina romake iu afrua ishullit gjatë natës dhe, e mbuluar nga errësira, zbarkoi shumicën e trupave në zona të fshehura, të pyllëzuara përgjatë korridorit. Vetë konsulli, të nesërmen në mëngjes, me forcat e mbetura në bordin e vetëm njëzet anijeve lundroi hapur drejt portit të Farosit. Me këtë afrim, romakët kishin ndërmend ta tërhiqnin armikun jashtë mureve të qytetit, duke i shpërqendruar ata nga forcat e tjera të fshehura që ishin gati të binin mbi ta pas daljes.

Kalaja e Krotinës shtrihet mbi një kodër to bukur, pjesërisht te pyllëzuar të malësisë se Shpiragut ,shkruan arkeologu, Burhan Dautaj te Iliria e vitit 1972. Kodra e Kalasë është edhe me e larta (kuota 444 m.) në vargun kodrinor, që fillon për rreze faqes perëndimore to Shpiragut dhe shtrihet ne krah to majte to rrugës automobilistike Berat-Roskovec, derisa zbutet ne fushat përreth Liqeneve artificiale to Kurjanit. Duke pare rendësin e madhe qe paraqesin mbeturinat antike to qytetit ilir të Krotinës, gjate viteve 1963-1964 u ndërmorën gërmime të rregullta arkeologjike, të cilat u përqendruan kryesisht mbi kreshtën e akropolit. Zbulimi me i rëndësishëm i këtyre dy vjetëve është ai i vulave të fragmentuara qe përmbajnë emrin e qytetit ilir Dimal. Vulat janë vendosur mbi faqet e sheshta të tjegullave helenistike. Ato me plotësimet qe i bëjnë njëra-tjetrës na japin emrin ®IMAAAITAN. Ky është i pari burim epigrafik qe bën fjale për emrin e qytetit ilir Dimal, i cili ka luajtur një rol me rëndësi ne ngjarjet historike to Iliris6 se Jugut ne shek. III-II para erës sonë.

Beteja e Farosit

Manovra romake ishte e suksesshme dhe Polibi na tregon se si u zhvillua beteja më pas. “Dhimitri, duke parë anijet dhe duke përbuzur numrin e tyre të vogël, u nis me shpejtësi nga qyteti drejt portit për të penguar zbarkimin e armikut. Me t’i hasur, lufta u bë shumë e dhunshme dhe gjithnjë e më shumë trupa vazhdonin të dilnin nga qyteti për të ndihmuar, derisa më në fund i gjithë garnizoni u derdh për të marrë pjesë në betejë. Forca romake që kishte zbarkuar natën, tani mbërriti në kohën e duhur, pasi kishte marshuar nëpër një rrugë të fshehtë dhe kishte zënë një kodër të pjerrët midis qytetit dhe portit, i kishte izoluar nga qyteti trupat që kishin lundruar, duke parë se çfarë kishte ndodhur, hoqi dorë nga kundërshtimi i zbarkimit dhe duke mbledhur forcat e tij dhe duke i brohoritur ato, duke filluar me qëllimin për të luftuar një betejë të ashpër me ata në kodër. Ilirët u hodhën në shumë trazira dhe konfuzion. Në fund, të shtypur si përpara ashtu edhe prapa, trupat e Dhimitrit u kthyen dhe ikën, disa ia mbathën në qytet, por numri më i madh u shpërnda në ishull në të gjithë vendin”. II. XVIII. XII Pasojat

Me faranët e pushtuar nga romakët, Dhimitri iku nga fushëbeteja. Ai mori një varkë të vogël të vendosur në një vend të fshehtë dhe me të u largua. Në Ambraki, ai iu bashkua shpurës së mbretit maqedonas Filip V si i dëbuar politik dhe u bë një nga këshilltarët e tij kryesorë.

Pas pushtimit të Farosit, romakët plaçkitën të gjithë kështjellën dhe më pas, ndryshe nga Dimali, e shkatërruan atë plotësisht. Pastaj, Republika i dërgoi një notë zyrtare Filipit V duke i kërkuar atij Dhimitrin, armikun kryesor të Romës në Luftën e Dytë Ilire. Megjithatë, Filipi, i vetëdijshëm për sjelljen armiqësore të Romës ndaj Maqedonisë, refuzoi t’i përgjigjej kërkesës romake.

Pas fitores ndaj Dhimitrit të Farosit, romakët nuk lëvizën më tej kundër armikut, i cili teknikisht ishte mbretëria Ardiane. Në vend të kësaj, Republika zbatoi të njëjtat masa të rëna dakord pas Luftës së Parë Ilire, duke u mbështetur në të njëjtat aleanca të lirshme në rajon. Megjithëse fitimtarë, Romakët përsëri preferuan të qëndronin larg një përfshirjeje të drejtpërdrejtë në çështjet lindore.

Lucius Aemilius Paulus u vlerësua me një triumf për fitoren e tij në Luftën e Dytë Ilire. Tre vjet më vonë, ai ishte midis atyre që u vranë në masakrën e Kanës nga kartagjenasit.

Ndërkohë, me ndihmën e përfaqësuesit maqedonas Taurion, anijet e tij u tërhoqën përmes isthmit të Korinthit, me qëllim që të luftonin Aetolët. Por, ndërhyrja e tij në këtë front ishte e vonuar dhe e padobishme. Këto veprime dhe shkelje të traktateve e nxitën Romën të shpallë Luftën e Dytë Ilire.

Shtytës i luftës kundër Romës

Në Maqedoni, Dhimitri u bë një nga këshilltarët më të ngushtë të Filipit V. Pasi dëgjoi për disfatën e romakëve nga Hannibali në Trasimene në vitin 217 p.e.s., Dhimitri e këshilloi Filipin të pajtohej me Aetolët dhe të përqendrohej në ekspansion drejt Italisë. Ai shpresonte të hakmerrej ndaj Romës dhe të rimerrte zotërimet e tij në Iliri.

Ky ndikim i tij shihet qartë në marrëveshjen e aleancës midis Filipit dhe Hannibalit në vitin 215 p.e.s., ku kërkohej që Roma të dorëzonte qytete si Korkyra, Apolonia, Epidamni, Fari, Dimali dhe territore të tjera, dhe t’ia kthente “Dhimitrit të Farit miqtë që ndodheshin nën sundimin romak”.

Shkatërrues i karakterit të Filipit

Historiani grek Polibi e fajëson ndikimin e Dhimitrit për ndryshimin e karakterit të mbretit Filip, nga një sundimtar i moderuar në një despot tiranik. Ai përmend një incident në qytetin e Mesenës më 215 p.e.s., ku pas një masakre, Dhimitri e këshilloi Filipin të mos braktiste fortesën, por ta mbante me çdo kusht. Megjithatë, Filipi ndoqi këshillën më të matur të Aratit dhe u largua. Sipas Polibit, ky ishte momenti i fillimit të rënies morale të Filipit. 

Në kontrast me Aratin, që paraqitej si një burrë shteti i drejtë dhe i përmbajtur, Dhimitri ishte përshkruar nga Polibi si nxitës i intrigave dhe egoist i paskrupullt, i shtyrë nga urrejtja ndaj Romës dhe etja për pushtet personal.

Fund tragjik i një tradhtari

Në vitin 214 p.e.s., Dhimitri vdes duke u përpjekur të pushtojë Mesenën – një akt që Filipi kishte hezituar ta ndërmerrte më parë, por që këtë herë vendosi ta realizojë. Kështu mbyllet jeta e një figure të dyshimtë greke që nga brenda strukturave ilire dhe më pas maqedonase, tradhtoi një mbretëreshë dhe përzjeu fatet e rajonit me ambicie të rrezikshme.

Dhimitri i Farit mbetet një nga figurat më të errëta dhe kundërthënëse të historisë së Ilirisë. I lindur në një qytet me ndikim grek, ai hyri në oborrin mbretëror të Teutës jo si armik, por si aleat, si këshilltar dhe shërbyes i mbretëreshës ilire. Por në vend që t’i qëndronte besnik mbrojtëses së tij, ai zgjodhi rrugën e mashtrimit dhe interesit personal. Me veprimet e tij, ai jo vetëm tradhtoi mikpritjen dhe besimin e një mbretërie që i kishte dhënë pushtet dhe ndikim, por hapi edhe dyert për ndërhyrjen e fuqive të huaja në Ballkan.

Në vitin 229 p.e.s., kur Iliria ishte nën udhëheqjen e Teutës dhe përpiqej të ruante kontrollin në Adriatik, Dhimitri u shfaq si një figurë që fillimisht shërbeu me zell, por më pas nisi të punojë në prapaskenë për interesat e veta. Ai dorëzoi Korkyrën (Korfunin) te romakët dhe shpalli veten aleat të tyre, duke ndihmuar Perandorinë Romake të vendoste këmbën në Ballkan dhe të fillonte fushatat e saj ekspansioniste kundër Ilirisë. Kjo tradhti e hapi rrugën për Luftën e Parë Ilire dhe, më vonë, për nënshtrimin e pjesëve të mëdha të Ilirisë nga Roma.

Nga shërbëtor i mbretëreshës u kthye në vasal të romakëve, dhe më pas, kur nuk u bë më i dobishëm për ta, edhe ata e braktisën. Pas Luftës së Dytë Ilire, Dhimitri u dëbua nga Iliria dhe përfundoi në oborrin e Filipit të V të Maqedonisë, ku vazhdoi të mbillte armiqësi dhe intrigë, gjithnjë duke ndjekur interesin personal dhe duke shkelur mbi aleancat e mëparshme.

Historia e tij është një paralajmërim për tradhtarët që, për ambicie personale, janë të gatshëm të shesin jo vetëm besimin, por edhe fatin e një kombi. Dhimitri i Farit nuk ishte vetëm një tradhtar: ai ishte edhe një katalizator i shkatërrimit të pavarësisë ilire dhe një figurë që shënoi fillimin e ndërhyrjes së huaj në trojet tona.

Literatura 

    Livy, History of Rome, Rev. Canon Roberts (translator), Ernest Rhys (Ed.); (1905) London: J. M. Dent & Sons, Ltd.

    Plutarch, “Aratus” in Plutarch’s Lives, Arthur Hugh Clough (editor), John Dryden (translator). Two volumes. Modern Library; Modern Library Paperback Ed edition (April 10, 2001). Downloadable version at Project Gutenberg. Vol. 2: ISBN 0375756779.

    Polybius, Histories, Evelyn S. Shuckburgh (translator); London, New York. Macmillan (1889); Reprint Bloomington (1962).

    Strabo, Geography, translated by Horace Leonard Jones; Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press; London: William Heinemann, Ltd. (1924). Books 8-9: ISBN 0-674-99216-4, Books 13-14: ISBN 0-674-99246-6.

SHPENDI TOPOLLAJ/

In memoriam/

U mbushën 105 vjet nga lindja dhe 28 vjet nga vdekja e profesor Arshi Pipës, njërit nga tre disidentët më të shquar të ish vendeve komuniste, sikurse e kanë cilësuar. Intelektual me profil të spikatur atdhetar, ai ishte kundërshtari më i madh ndaj çdo diktature në përgjithësi dhe asaj komuniste në veçanti. Nuk e kishte vetëm nga librat urrejtjen për atë sistem gjakatar, por e kishte provuar hakmarrjen barbare të atij sistemi mbi kurrizin e vet dhe të familjes së tij. Bir i një juristi me ide përparimtare nga Libohova për të cilat kishte kryer edhe burgimin, vendlindja e tij qe Shkodra, qyteti me kulturën e njohur dhe prirjet më evropiane e demokratike i Shqipërisë. Shkollën fillore dhe atë të mesmen, Arshiu i kreu pranë Kuvendit Jezuit, ku dhe dolën në pah prirjet e tij letrare qysh kur ishte 16 vjeç. Studimet e mëtejshme i vazhdon në Firencen e historisë dhe artit magjik, ku pasi përfundon Universitetin, laureohet doktor në Filizofi. I mahnitur pas “Komedisë Hyjnore” të Dante Aligierit dhe lirikave të tij novatore, si dhe nga vepra e poetit dhe historianit Francesco Petrarca, ai përvetëson disa gjuhë të huaja dhe bëhet adhurues i holandezit me origjinë hebreje Baruch Spinoza, Berklit etj. Por krahas admirimit për gjithçka të mirë kishte trashëguar Italia, ai kuptoi shpejt se ku donte ta shpinte atë doktrina fashiste të cilën e urren dhe e lufton së bashku me vëllanë e tij, avokatin me emër Myzafer Pipa. Pas çlirimit të vendit, ai gjithashtu kupton demagogjinë e sistemit që partia komuniste me Enver Hoxhën në krye po instalonin në atdheun e tij dhe nuk e fsheh mospajtimin me të, gjersa në vitin 1946 e arrestojnë së bashku me të vëllanë i cili pak më parë kishte qenë i internuar nga fashistët në Ventotene dhe më pas në Prishtinë nga nazistët gjermanë. Krimi i këtij të fundit kishte qenë se duke kryer detyrën e tij si avokat, ai kishte marrë përsipër mbrojtjen në gjyqin special të “armiqve të popullit”, pjesëmarrës në grupin e deputetëve. Në pohimet e Koçi Xoxes e Vaskë Kolecit, kur u erdhi vetë radha për të dalë në gjyq, deklarohen torturat çnjerëzore që u përdorën ndaj tij derisa vdiq. Arshiun 26 vjeçar e dënojnë me 11 vjet burgim. Në burg, Arshiu shkruan poezi plot brengë e dhimbje në letra cigaresh dhe i nxjerr ato me anën e rojës së burgut, njeriut të ndershëm Hasan Gjozaj të cilit i mbetet mirënjohës, për t`ua dhënë motrave të cilat përjetuan gjithashtu egërsinë e regjimit. Koha e vuajtjes së dënimit në kënetën famëkeqe të Maliqit, torturat dhe mizoritë që ai pa dhe provoi atje, janë përshkruar me art dantesk te “Libri (i tij) i burgut”. Ja si shkruan ai këtu: “Na shkulin thonjt me danë, ndër plagët krypë, / na këllasin e na shtyjnë / n`gërmaz me grushta, e uj kur bajm me lypë / qeshin e na pështyjnë. / na lagin dimnit qelat, elektrikun / na venë ndër veshë e gojë, / e deri ndër turpe… E qeshin tue na fikun cigaret n`sy për lojë.” Si mbaron afati i dënimit, dhe sheh se për të nuk ka asnjë perspektivë, Arshiu gjen mundësinë dhe në vitin 1958 largohet nga Shqipëria dhe përfundon në SH.B.A. vend ku demokracia krijonte mundësi të reja. Këtu, ai pas përpjekjeve të pareshtura, caktohet për të dhënë mësim në Kolegjin e Arkansasit si profesor i filozofisë dhe pastaj në Universitetin e Minasotës ku jep lëndën e tij të preferuar, atë të letërsisë italiane. Bie në sy erudicioni i tij i jashtëzakonshëm në disa fusha si gjuhësi, letërsi, filozofi, sociologji, publicistikë etj. dhe në këto vite shkruan e boton veç librit të sipërpërmendur edhe një mori veprash të tjera që e bënë mjaft të njohur si “Lundërtarë”, “Rusha”, “Meridiana”, “Kritika letrare”, “Montale dhe Dante”, “Jeronim De Rada”, “Letërsia shqipe: perspektiva sociale”, “Letërsia bashkëkohore shqiptare”, “Vargu popullor shqiptar”, “Politika e gjuhës në Shqipërinë socialiste”, “Shqipëria staliniste. Aspekte ideopolitike”, “Studime mbi Kosovën”, “Tipologjia dhe periodizmi i letërsisë shqiptare”, “Fan Noli si një nga figurat kombëtare dhe ndërkombëtare shqiptare”, “Bisedë përmbi Kadarenë”, “Fenomeni Kadare”, “Humanistët italo – shqiptarë”, libri i shkruar në burg qysh në 1955 “Skica e një konceptimi mbi jetën plotësuar me Mbi gjeniun” (italisht) etj. I palodhur, si studiues dhe polemist i pakompromis, ai ka marrë pjesë aktive në shumë simpoziume e takime shkencore, dhe ka botuar një sërë artikujsh me shumë vlerë në revista të ndryshme si në Amerikë ashtu edhe në Evropë. I djegur nga malli e dashuria për atdheun e tij, me përmbysjen e komunizmit, Arshiu , tani i renditur krahas Ernest Koliqit dhe Martin Camajt, erdhi në Shqipëri, ku pa se ëndrra e tij ishte bërë realitet. U çmall me njerëzit e tij të dashur, motrat e tij të shtrenjta, Bukurushin, Nedretin dhe burrat e tyre, intelektualë të mrekullueshëm, të ndjerët shkrimtarë Bardhyl Shehu dhe Uran Kalakulla i cili kishte kaluar plot 21 vjet në burgferrin shqiptar të asaj kohe së bashku me të respektuarin demokrat Pjetër Arbnorin.  Në moshën 77 vjeçare profesor Arshi Pipa, tani i vlerësuar në vendin e tij, ndërron jetë në Washigton. Besimi i tij te demokracia, neveria e hapur ndaj diktaturës, urretja për barbarinë komuniste, guximi qytetar për t`i shprehur bindjet e veta, karaktei i tij i pathyer, mosnjohja e asnjë kompromisi me të keqen, etja e pashuar për dije, vullnet për të krijuar sa më shumë, dashuria për vendin e tij, ishin tiparet kryesore të këtij njeriu të jashtëzakonshëm. Nuk e di në ç`rrethana filozofi materialist anglez Tomas Hobsi të cilin dua të besoj se vetë ai nuk do ta ketë pasur dhe aq për zemër, pati thënë se “Çdo njeri është i rëndësishëm pasi vdes”, por di se vepra e tij shumëplanëshe dhe përherë në shërbim të kulturës tonë, e bënë Arshi Pipën jo vetëm të rëndësishëm, por edhe të pavdekshëm. Se fjala dhe mendimi i tij, nuk lindën thjesht nga talenti, por edhe pse, sikurse thotë vetë: “Ndër gropa burgjesh shkrye për gurë e baltë; / mbërthye qelash ndër pranga, / nga gjoksi i shtypun shungullon ma e naltë / kur del prej s`thelli kanga.” Se ai gjithmonë ka pasur bindjen e Tomas Fulerit se “E sotmja është nxënësja e të djeshmes.”

Prof.Mohamed Mufaku

Historian/orientalist shqiptaro-amerikan/

Siç dihet, pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit në verën e vitit 1882 u arrestuan krerët dhe luftëtarët shqiptarët në krye me Abdyl Frashërin dhe nxorën në gjyqe duke i dënuar me dënime të ndryshme. Vetë Abdyl Frashëri u dënua një herë me vdekje, pastaj me burg në Kalanë e  Prizrenit deri më 1885, kurse më vonë u internua në Anadoll e në fund u kthye në Stamboll ku vdiq më 1892.

Po në atë kohë (1884) u burgos Muhammad Hawash (1843-1896), udhëheqës i sektit Alevi në veriperëndim të Sirisë, i ngjashëm me sektin bektashi te ne, gjoja për revoltë kundër pushtetit osman dhe u dërgua për vuajtjen e burgut në Kalanë e Akrës (Akka) në veri të Palestinës.

Kalaja që zmbrapsi edhe Napoleon Bonapartin

Vlen të përmendet këtu se Akra ose Akka ishte një fshat në gërmadha nga Mesjetës në fillim të sundimit osman derisa Sinan Pashë Topojani ndërtoi rreth vitit 1587 një bërthamë urbanistike të kasabasë së re, që mbeti prej saj deri tani “Xhamia e Sinan Pashës”, kurse më vonë, valiu me orgjinë nga Bosnja, Abdulla Pasha e fortifikoi mirë Kalanë e Akrës më 1798 saqë N. Bonaparti dështoi ta pushtonte dhe u detyrua të kthehej mbrapa në Kajro më 1799.

Në kuadër të kësaj kalaje ishte një burg famëkeq që shërbeu deri në fund të sundimit osman, madje deri në fund të Mandatit Britanik më 1948.

Gjatë qëndrimit në burg, M. Hawash e ngriti në apel dënimin e tij, i cili e shpalli të pafajshëm më 1886. Megjithatë, Sulltan Abdulhamidi II e internoi me familje në Rodos, deri kur vdiq më 1896. Djali Aziz Hawash (1887-1930) studioi mjekësinë në Stamboll dhe u rekrutua si toger në ushtrinë osmane nën komandën e Mustafa Qemalit dhe mori pjesë në Luftën Ballkanike 1912-1913 duke u graduar në kapiten.

Me tërheqjen e trupave osmane nga Siria dhe shpallja e Qeverisë Arabe në Damask 1918-1920, Azizi u kthye në Siri dhe përtëriu pozitën udhëheqëse të familjes duke u bërë figurë e njohur në gjendjen e re politike në rajon, qoftë me princin Fajsal që u shpall mbret i Sirisë më 8 mars 1920 ose me sundimin francez në emër të mandatit të Ligës së Kombëve.

Në këto rrethana të reja një biograf i familjes (Hammud al-Shamli) hartoi historinë e kësaj familjeje, me theks të posaçëm për udhëheqësin Muhammad Hawash dhe vitet e tij të burgut në Akër në bazë të rrëfimeve të tij të ruajtura në familje. Dorëshkrimi i këtij biografi ra në duart e mikut dhe historianit sirian Xhamal Barut, i cili ma dërgoi një kopje pasi që e pa se atje bëhet fjalë për shqiptarë të burgosur në Kalanë e Akrës gjatë qëndrimit të udhëheqësit M. Hawash në burg gjatë 1884-1886.

Nga konteksti shihet se atje nuk është fjala për “kriminelë shqiptarë” por për njerëz që lavdërohen si “pari shqiptare”, gjë që lë të kuptohet se ata mund të jenë nga ata që u dënuan me burg pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit në verën e vitit 1882.

Pari shqiptare në Burgun e Akrës

Pasi doli vendimi për burgosje të tij Muhammad Hawash u dërgua në burgun famëkeq në Kalanë e Akrës më 1884. Sipas autorit të dorëshkrimit që citon rrëfimet e familjes, M. Hawash gjeti në burg më shumë se 50 nga “paria e shqiptarëve”. Pasi që u njoh “u kënaq me ta sikurse edha ata u kënaqën me të” duke folur në gjuhën që e dinin (turqishten). Pasi ai kishte kulturë të gjerë duke përfshirë letërsinë dhe historinë, ata nuk ndaheshin gjithë ditën duke folur në tema të ndryshme. Kjo shoqëri e përditshme dhe bisedat e ndryshme arritën në vesh të valiut të Damaskut, Hamdi Pasha (1880-885), i cili kishte insistuar për burgosjen e M. Hawashin ndaj urdhëroi të ndahet M. Haw ashin e të lidhet me hekur që mos të lëvizë prej vendi. M. Hawashi, pasi kishte ngritur për apel në Stamboll dënimin e paarsyeshëm për burg u ankua duke ia dërguar një letër autoriteteve në Stamboll.

Si pasojë, M. Hawash u lirua prej prangave, por tani ai kishte frikë mos po i bën valiu një intrigë për vrasjen e tij duke pretenduar se ai po ikte prej burgu. Në këtë gjendje ai mblidhet me krerët shqiptarë në burg dhe merren vesh që të organizojnë një rebelim në shenjë proteste për keqtrajtimin e tyre. Mirëpo, në momentin kur ishin gati të shpallin rebelimin u vjen lajmi për vdekjen e valiut më 1885 dhe ardhja e valiut të ri (Rashid Pasha), i cili e shpejtoi procesin e apelit, me çka doli vendimi i ri për lirimin e M. Hawashit. Megjithatë, sulltani Abdulhamid II nxori një vendim për internimin e tij me terë familje në Rodos deri në vdekjen e tij më 1896, ku ende ruhet varri tij atje. Me vdekjen e tij u kthyen djemtë në vendin e tyre ku u paraqiten në jetën politike të Sirisë pas mbarimit të sundimit osman 1516-1918.

Ndonëse në këtë dorëshkrim unik kemi këto të dhëna për mbi 50 nga  paria shqiptare në burgun e Kalasë në Akër gjatë viteve 1884-1885, të cilët mendojmë se mund të jenë në lidhje me Lidhjen e Prizrenit, kemi nevojë për më shumë kërkime në burime tjera që të identifikojnë këto figura që nuk janë “kriminelë” siç del prej këtij dorëshkrimi me vlerë për atë kohë.

Faqja 186 e dorëshkrimet që flet për “pari shqiptare”  në Burgun e Akrës

#BURGU#PALESTINE