Emri Tirane nuk mund te vije nga Teheran sepse ajo ka nje origjine shume me te lashte. Emrin Tiranë e përmend Marin Barleti mbi 14 herë te “Historia e Skenderbeut” qysh në shekullin e XV, duke evidentuar faktin se kishte dy Tirana; e Madhja dhe e Vogëla/

Nga  Ndoc Selimi & Xhevat Ukshini/

Emri i kryeqytetit të Shqiperisë Tiranë vazhdon të interpretohet me shtrembërime e gabime të më dha të realitet historik.Për fat të keq edhe në literaturën europiane e më gjerë deri në ditët tona ende qytetin e Tiranës e njeh si një qytet që qenka themeluar nga një shqiptar i turqizuar i quajtur Sulejman Pashë Bargjini prej Mulleti. Si depërtoi në literaturën europiane ky version historik për themelimin e Tiranës? Edith Durham, pasi njihet me historinë e këtij qyteti, që ia serviren vendasit, thotë:“Tirana është themeluar me 1600 nga një bej i pasur, i cili i vuri këtë emër për kujtim të një fitoreje të turqëve në Teheran të Persisë.” ( E.Durham “Brenga e Ballkanit” fq. 92). Sipas kësaj servirje emri Tiranë na del i ardhur prej Irani si derivat i këtij qyteti, gjë që është absurde dhe plotësisht e pa vertetë. I njejti shpjegim i emërtimit është shkruar edhe te “Enciklopedia Europiane”, botimi italisht, ku thuhet: ” Tirane da Teheran, nome che le diede, quando la fondo al principio del secolo XVII, il generale turco Suleyman Pascià…” (“Albania” botuar në “Enciclopedia dei popoli d’Europa”, 1965 fq 390.).

Gjithashtu deri në ditët e sotme i mëshohet një legjende tjetër sikur në bregun e Lanës po “tirej ranë” si me thanë po hedh ranë, gjë  që edhe kjo nuk ka asnjë bazë shkencore. Pa themel me duket edhe interpretimi tjetër sikur ky vend u popullua prej të ardhurve nga malet e spjegohet me “të ranët” të  zbriturit në fushë.

Së fundi është hedhur edhe një ide tjetër, që toponimi Tiranë vjen prej një kalaje me emrin Trikan të permendur nga Prokop (shek VI), që shkruesit e tanishëm e lidhin me Tyros që në greqisht do të thotë bylmet (Theranda).

Le ti japim disa ide ma të kjarta këtij toponimi duke u nis nga literatura jonë dhe ajo botërore.

E quajmë të pamundur që emri Tiranë të jetë pagëzuar nga S. Pashë Bargjini, pra të  jetë   huazuar prej emrit Teheran, sepse Tirana ka një histori shumë më të lashtë. Në qoftë se është  e vërtetë  se jeniceri S. Bargjini u kthye në shekullin e XVII në vendlindjen e tij si pasha turk dhe bëri disa ndërtime, ky fakt nuk dëshmon asgjë  për themelimin e qytetit. Emrin Tiranë e përmend Marin Barleti mbi 14 herë te “Historia e Skenderbeut” qysh në shekullin e XV, duke evidentuar faktin se kishte dy Tirana; e Madhja dhe e Vogëla.(shiko faqet 28,32, 47, 214, 217, 220, 231, 234, 250, …e deri te 480, M. Barleti”Historia e Skenderbeut”, INFOBOTUES, Tiranë, 2005).

Po kështu edhe  F.S.Noli ne veprën e tij “Historia e Skenderbeut” thotë : “Fortesat e Gjon Kastriotit qenë  Kruja, e cila ishte kryeqytet i principatës, Petrella afër Tiranës, Petralba…” (Noli vep. 4, Akademia e Shkencave , Instituti i Gjuhësisë e Letërsisë, Tiranë 1989, fq. 69). Në faqën 109 të  po kësaj vepre thuhet: “Skenderbeu […] sapo mori lajmin që Ali pasha po afrohej, mblodhi ushtrinë  e doli në fushë pranë Kasharit një  fshati afër Tiranës Vogël…”. Noli vazhdon më  tej duke shpjeguar se “ Tirana e vogël ishte afër Krujës. Në  këtë  vend lindi Justiniani , perandori roman i Bizantit, i cili ndërtoi afro 20 kisha , në Shqipëri të Mesme” (po aty fq. 107). Noli citon Biemmin, i cili  thotë:“Ushtria turke e tërhoqi rrethimin ne Fushën e Tiranës, tetë milje larg Krujes…” Para Barletit, Biemmit dhe Nolit, permendet edhe në kadastrat e Venedikut më 1418 vendbanimi i emërtuar Tiranë.

Në rranzë të Dajtit, në anën e majtë të lumit dhe Grykës së Tujanit ngrihet një kala me të njëjtin emër, Kalaja e Tujanit, që sipas studiusëve i takon shekullit të IV para Krishtit dhe ishte si një portë  hyrëse për koridorin Durrës – Tiranë – Dibër. Shtjellimi i toponimit Tujan na çon deri në  kohën e etruskëve. Në  “Dizionario Illustrato della Civiltà Etrusca”(fq.304) të Mauro Cristofanit thuhet: “Eshtë një hyeni etruske e barabarte me Afroditën greke e Venerën romake. Mund të ketë edhe një rrënjë paraelene e quajtur ‘tyrannos’, ‘Tiranno’ (që vërtetë sisht ka prejardhje ilire, shën. im) dhe sinjifikohet si thjesht me “signora” “zonjë “. Kjo hyeni eshte nderuar qysh 480 vjet para Krishtit dhe ka pasur një përhapje të jashtëzakontë në Iliri e gjetk, madje është krijuar edhe kult për të . Këtë e vërtetojnë edhe shumica e kishave me këtë emër. Jo rastësisht një e teta e kishave të vendit tonë kanë marrë emrin e Venerandës, që në popull është e Shëna Premtes (Prendes) e deri te emri i përgjithshëm europian e më andej Ana (Anna).

Po kështu këtë emër e gëzon edhe dita e pestë e javës (venerdì, dita e venerandes te latinë t) dhe e premte (e prende, gegnisht) te ne shqiptarët. Tujan ose Turan është hyeni e dashurisë dhe e pjellorisë dhe ishte e martuar me Laran, çuditërisht me një afrimitet me Lana (lumi që përshkon Tiranë n).

Duke u njohur edhe me toponimet dhe objektet mbrojtë se dhe të kultit që mbë shtjellin Tiranë n dhe rrethinat dalim ne konkluzon se ky qytet e meriton plotë sisht emrin “Zonjë ” (sinjora) dhe mosha e kë saj zonje  është   mbi dymijë vejcare.

Perveç vendit të begatë fushor të lënë nga një gji deti prehistorik, Tiranën e rrethojnë shumë kalà mbrojtëse si Kalaja e Ndroqit, ajo e Petrelës, e Tujanit, e Prezës, e Lalmit, e Dorësit, e Dajtit, e Persqopit etj. (që i takojnë shek. VI të kohë s Justinianit I ) e deri te Kalaja e Krujës ( “që ndodhet përballë Tiranes Vogël” – sic thotë Barleti).

Tirana dhe rrethina e saj është e mbushur me emra shenjtorësh të krishterë dhe bëhet dëshmitare e përqafimit të fesë së Krishtit menjëherë pas shpalljes zyrtare të kësaj feje. Kështu kemi fshatrat Shën Pal, Shën Mëri, Shën Gjergj, Shën Gjin, Përroj i Shën Më hillit, Qafë -Kishë , Shën Ndoi i madh dhe Shën Ndoi i vogë l (dy maja shkembinjësh), Qafë Shmark, Fushë Kishë. Këtu nuk mund të lëmë pa përmendur as mozaikun e Tiranës me vlera të më dha historiko-arkeologjike në Shqiperi e më gjerë .

Si më përmendura kishë është ajo e Shën Mërisë në Brar që datohet e vitit 1201. Në këtë kishë gjatë gërmimeve është gjetur një varr me pesë harqe që i takon pjestarëve të një familje me një epitaf dhe mbiemrin Sguro. Të pesë harqet kanë nga një kryq dhe përfaqesojnë pesë të vdekurit e familjes, gjë që e scaron edhe epitafi në greqisht që thotë: “Kujto o Zot shërbëtorin tënd sevastin Mihal Sguron me bashkëshorten e fëmijët”. Këtu ndodhen edhe 8 varre të tjerë të besimit katolik. Sipas specialisteve Tirana ka vazhduar me këtë rit fetar deri në shekullin e XV, kur fillon konvertimi i banorëve të saj në një fe tjetër. Mësuam se ky objekt, i një rëndësie të vecantë, u shkatërrua këtë vit nga punimet ndërtuese të eskavatorëve.

Pukevil na bën të ditur se “Justiniani rindë rtoi Tyranen, Aulonen, Musionin” dhe më tej ai jep  spjegimin se “Tyrana – Turkana, fortesë në Epirin e Ri” (Pukevil, “Udhetime”vell. 1, fq 373).

Në  testamentin që Gjon Muzaka u lë të bijëve në vitin 1510 thotë: ”Karl Topia ishte zot i dy Shkurive, i Fizines dhe Plevishtit në Taransen e Vogël, Kanabi, Forka..”(pra Tirana e Vogël, Krraba dhe Farka-shën.im). (Emanuelo Polito, “I Musachi di Berat” Muzakajt e Beratit, Paris – Lecce – Pergola Mansavium, 1996, fq. 126).

Në  vitin 1431 – 32 bëhen disa regjistrime prone nga venecianet dhe rezulton se Tirana kishte 60 qendra të banuara, 1000 shtëpi dhe 7300 banorë. Po ashtu në regjistrin e kadastrës turke të vitit 1583 , treva e Tiranës rezulton me 110 qendra banimi, 2900 shtëpi dhe 20 000 banorë .

Të gjitha këto statistika dhe të tjera që ekzistojnë, por mungojnë në këtë shkrim, u takojnë viteve para 1614, që na serviret si vit i themelimit të qytetit të Tiranës.

Duke u kthyer te Sulejman Pashë Bargjini konstatojmë  se ai në shek. e XVI kishte shkuar jeniçer në ushtrine turke, ku ai arriti gradë madhore deri te pashà dhe më vonë kthehet në vendlindjen e tij Mullet. Në këtë vit, më  1614, u jep para një grupi tregtarësh tiranas për të ndërtuar në Tiranë një xhami, një furrë dhe një hamam. Sami Frashëri në Enciklopedinë osmane (jo shqiptare) të shkencës së përgjithshme thuhet se objektet e ndërtuara prej tij (S.P.Bargjinit, shën i aut) “si nje trashëgimi përkujtimore e historise se Tiranës” (Saimir Lolja artikull “Tirana e lashtë dhe përvjetorët e tij si kryeqytet”, 02/ 2014).

Këto statistika flasin për një popullim të mjaftueshëm edhe për një qytet para se te vinte Pasha Bargjini dhe ndërtimi i ketyre objekteve nga ana e tij u bë për shkak se kishte popullsi Tirana. Ky nuk dëshmon asgjë  për themelimin e Tiranës si qytet. Përkundrazi. Fakti se ai dha paratë për ndërtime ua dha tregëtarëve flet më së miri për ekzistencën e mirëfilltë të qytetit, të cilit tani iu shtuan tre objekte që ai deri atë herë nuk i kishte pasur, pra tani e tutje mund të  flitet për një qytet me dizajn osman me xhami e hamam. Në anën tjetër nuk ka asnjë të dhënë dokumentare që do të  tregonte se u bë ndonjë meting, se u pë rurua fillimi i punimeve, pra asnjë dokument për ndonjë fjalim apo për shpalljen e këtij vendbanimi qyteti i Tiranës.

Sulejman Pashë Bargjini, pra sic shihet ky pasha turk mbante ende një  mbiemër kristian, tregon që  i pë rkiste dikur ashtu si gjithe rajoni besimit të krishterë, por që e kishte braktisur përballë  raprezaljeve turke kundër shqiptarë ve si vrasjeve, konvertimeve dhe kryesisht deportimeve me forcë. Populli ishte i pafuqishëm të kundërshtonte pushtuesin dhe në fund u detyrua t’i nënshtrohet fatit. Viti 1595, sipas dokumentave, flet për një shifër shumë të lartë , e cila shkon deri në 200 000 fëmijë që u morën për t’u rekrutuar në trupat jeniçere në luftën e Persisë. Kësaj masakre, sic shihet, nuk ka mundur t’i shpëtojë as djali i ri me emër të panjohur, por që kthehet pas konvertimit me emrin e ri Sulejman.

Pashai Sulejman është një tjetër shembull i mijëra arberorëve-shqiptarëve, që mbas vdekjes së  heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti, bënë grada në oborrin e Sulltanit o nëpër gardat ushtarake turke duke i shërbyer shtetit osman si trupa dhe si fe. Një pjesë e tyre duke harruar prejardhjen shqiptare e duke mohuar fe e atdhe u rreshtuan në krahun e pushtuesit të vendit tyre e bënë shumë ekspedita në krye të forcave osmane për të nënshtruar popullin e tyre shqiptar, masakruar e poshtuar atë .

Ndryshe nga figurat e tjera me prejardhje ilire të Perandorisë Romake si imperatorë të  shtetit romak, te cilët bënë ndërtime, përkrahen dhe ndihmuan njëri–tjetrin në karrierat imperatoriale, duke i dhënë fytyrën europiane viseve ilir, këtë gjë nuk mund ta themi edhe për karreristët anadollakë me origjinë shqiptare, të cilët kombit të tyre i sollen vetëm të zeza.

Jeniçeri Sulejman me gradën e pashës nuk u kujtua të hapte ndonjë shkollë, të ndërtonte një rrugë, por solli xhaminë, kultin dhe edukatën fetare turke në zemër të Shqiperisë për ta tjetërsuar identitetin e saj. Dhe 400 vjet më vonë shteti ynë sot për këto shërbime i bën përmendore, i thurrë lëvdata, ia atribuon themelimin e Tiranës dhe për më  tepër nëpërkëmbin faktet historike leht të  identifikueshme kur ia këmbejnë  etimologjikisht emrin Tiranes Ilire me Teheranin aziatik.

Në vazhdim të shkrimit do të sjellë në stil telegrafik disa të dhëna, të cilat tregojnë ritmet e ngadalta  të ecjes së qytetit tashmë gjysmanadollak në kohën e më pastajme.

Dy shekuj me vonë , Tiranën e sundojnë Toptanët, të ardhur nga Kruja.

Më 1780 ndërtohet kisha e Shën Prokopit dhe 9 vjet me vonë nis punimet xhamia që  edhe sot ndodhet në qendrën e qytetit, e cila qe financuar nga Et’hem Beu. Ndërtimi i saj përfundoi më  1821.

Kulla e sahatit, e lartë 35 metra, ndërtohet më 1830.

Ndër lagjet më të vjetra të Tiranës janë lagja e Pazarit dhe ajo e Bamit. Kjo e fundit pas vdekjes së  Ibrahim Kokonozit filloi të quhet “Vorri i Bamit”, sepse në këtë lagje ishte varri i Ibrahim Kokonozit, por në të folmen tiranëse emri i tij Ibrahim fillimisht u ndryshua në Bim e pastaj në Bam.

Sipas statistikave Tirana më 1703 kishte 4000, më 1909 15.000, 30 vjet më vonë , d.m.th. më  1938, kishte 38.000, kurse më 1945  60.000 frymë .

Theksojmë se popullimi i Tiranes është bërë sipas periudhave të sundimtareve jotiranas të këtij qyteti e krejt vendit. Toptani solli në Tiranë krutanë e zonës përreth, Mbreti Zog solli dibranët, E. Hoxha e komunizmi sollën gjithë jugun dhe së fundi ndërrimi i sistemeve solli malësorët e të gjitha krahinave. Dihet që sistemi i mëparshëm nuk lejonte lëvizjen e lirë të popullsisë. Sot Tirana gëzon 830.000 banorë .

Tirana shpallet kryeqytet i Shqipërisë më 8 shkurt 1920, sipas vendimeve të Kongresit Lushnjes dhe merr statusin përfundimtar më 31 dhjetor 1925.

Deri në kohën e pushtimit italian dhe koncesioneve të dhëna këtij shteti, Tirana kishte zhvillim shumë  të  ngadaltë . Ndertimet moderne italiane që shihen sot e kësaj dite u takojnë marrëveshtjeve me Italinë, e cila më tepër se për modernizimin e qytetit interesohej për realizimin e idesë së një  bashkimi , përkatë sisht aneksimit të saj të mundshëm më vonë.

Me 17 nëntor te vitit 1944 forcat partizane hynë në Tiranë, duke zhvilluar dy ditë beteja me gjermanët në ikje e sipër, ku morën pjesë Brigada e Parë , e Katërta dhe e Gjashta.

Tirana është i vetmi kryeqytet i Europës lindore dhe juglindore që nuk u ndihmua nga Ushtria e Kuqe për t’u cliruar, por që më pas për fatin e zi të kombit tonë u inkuadrua në kampin komunist.

Në fund të shtojmë edhe se historianëve tanë dhe shkencës sonë shqiptare i bie detyrë urgjente të  iniciojnë përmes ndërhyrjeve në institucionet përkatëse që të bëhen korrigjimet e nevojshme për sa i përket shpjegimit të drejtë të prejardhjes së emrit të Tiranës, pra heqja përfundimtare nga “Enciklopedia Europiane” e cfardo lidhjeje me Teheranin dhe rivënjen e identitetit iliro-shqiptar të  qytetit mijëravjeçar të Tiranës, sepse kështu ajo sillet në vendin që i takon sipas të vërtetës historike.

18 shkurt, 2014.