Nga Miranda Sadiku/ – Rajoni i Elbasanit si zonë e ndërmjetme folklorike, numëron rreth 37 kostume popullore autentike, me mbi 10 varjante. Etnologu Thanas Meksi thotë për ATSH se “nga burimet etnografike dhe gërmimet arkeologjike, harta kostumologjike e rajonit del e pasur dhe shumë e hershme. Ajo ndahet në disa njësi etnografike, Malësia e Labinotit, Shmilit, Funarit dhe Krrabës, qyteti i Elbasanit, Malësia e Shpatit si edhe Fusha e Elbasanit, Dumresë dhe Sulovës”.
Dokumenti më i vjetër arkeologjik që ruhet në Muzeun Etnografik të qytetit është basorelievi i skalitur në gur, stela me figurën e nuses ilire. Ajo i përket shekullit të II- III, dhe është gjetur në fshatin Tërbaç të Krrabës, nga disa fshatarë.
Një pjesë e kësaj zone vazhdon të ruajë këtë lloj veshje duke u përdorur në kostumet e grave të Krrabës, Funarit, si edhe Godoleshit. “Elemente të tjera të veshjes popullore të dokumentuara në zbulimet arkeologjike, janë edhe vargonjtë e mesit, tirqet, kallcet, që përdoren në kostumet e nuseve të malësisë së Shmilit, Krrabës dhe në atë të Shpatit”, vijon Meksi.
Më vonë shfaqen opinga, xhoka, bruca, që vazhdojnë të përdoren në veshjet e Elbasanit. Opinga përdoret në të gjithë rajonin, ndërsa xhoka e zezë me krahë dhe pa krahë, përdoret në Elbasan, në malësinë e Krrabës së Tiranës, si dhe në Peqin. Tipike në Peqin, është veshja me jakuce e burrave të qytetit, të cilën e përdorte edhe Isuf Myzyri (kompozitor, Artist i Popullit).
-Në shekujt XVI – XVII, merr hov kostumi popullor i grave-
Në shekujt XVI – XVII me zhvillimin e zejtarisë, një zhvillim të madh mori përpunimi dhe tregëtimi i mëndafshit. Ai u përdor për eksport, por edhe si lëndë e parë për përgatitjen e kostumeve popullore të grave të qytetit.
Ndaj kostumi shqiptarçe i grave të qytetit të Elbasanit, i huazuar më vonë nga gratë e Tiranës, Durrësit, Kavajës, Peqinit, u bë kostumi mbizotërues i grave të Shqipërisë së Mesme.
Ai vazhdon të vishet nga gratë e kësaj zone të Shqipërisë dhe është kryesor në graderobën e ansambleve artistike dhe folklorike. Jehonë ky kostum ka bërë edhe në festivalet ndërkombëtare.
Shumëllojshëmria e kostumeve popullore në trevën e Elbasanit ka tërhequr interesimin e organizatave ndërkombëtare të Folkut Europian.
Etnologu Thanas Meksi thekson se “Elbasani është një nga trevat më të pasura etno-folklorike të Shqipërisë. Në Elbasan këndohet e kërcehet me shumë pasion kënga e vallja popullore qytetare dhe në të njënjtën kohë ruhen me shumë fanatizëm e krenari kostumet tradicionale popullore. Në këtë trevë çdo 11 mijë banorë përfaqesohen me kostumin e tyre popullor. Vetëm në qytetin e Elbasanit këndohen 209 këngë popullore bazuar në krijuesit korifenj të kësaj muzike si, Isuf Myzyri, Leks Vini , Mustafa Bodini etj.
Kënga dhe vallja popullore elbasanase janë një pjesë e asaj pasurie të madhe të trashëgimisë kulturore të kësaj treve e cila është prezente në çdo familje e që i shoqëron në çdo hap gëzimet e jetës së tyre.
Dëshmitari i tre gjenocideve
Nga Miranda Sadiku/– Nuri Emin Zane nga Filati i Çamërisë është një nga të vetmit dëshmitarë se si u ka shpëtuar tre gjenocideve në shekullin XX.
I lindur në Filat të Çamërisë më 20 nëntor 1913 në një familje qytetare me profesion këpucar, Nuri Zane është njëherazi edhe një nga pjesëtarët e familjes Zane që ka përjetuar fatkeqësitë e një shekulli të tërë. Që në lindje, vetëm pas 40 ditësh nëna e tij bashkë me dy djemtë, Nustretin dhe Nuriun, do të shkonin në Stamboll për shkak të pozitave që kishte daja i tyre, Abdurrahman efendiu si Yzbash i Janinës dhe rënia e Perandorisë turke do t’u krijonte atyre probleme fatale për jetën.
Lufta Ballkanike dhe më pas Lufta I Botërore u bënë shkas që fëmijëria e Nuriut të kalohej në Stamboll në një jetimore, ku edhe në përfundim të luftës së Qemal Ataturkut për krijimin e Republikës së Turqisdë, janë kthyer në Çamëri nga xhaxhai i tyre Hasan Zane, një njeri me arsim të lartë teologjik dhe i njohur për aftësitë e tij në fushën e fesë islame dhe i respektuar nga rrethet qytetare në Filat e më gjerë. Këtu ka pasur një periudhë kur në vitin 1935 një rrufe në shtëpinë e tyre që njihej si “shtëia e Zenelatëve”, bëri shkrumb e hi tërë shtëpinë dhe vrau njerkën dhe gruan e vëllai të Nuriut. Kjo ishte periudha kur në këtë shtëpi nuk kishte më asnjë femër dhe ndihma e farefisit dhe miqëve, ndihmoi që të përballohej fatkeqësia. Ishin edhe 5 fëmijë të tjerë veç Nustretit dhe Nuriut që ishin me një nënë dhe që për fatin e tyre të keq, mbeti në Stamboll për rrethanat që u krijuan në atë kohë.
Kështu në këtë gjendje i gjeti edhe Lufta II Botërore që u shoqërua edhe me problemet e mëdha të popullatës çame me bandat e andartëve që u krijonin probleme popullatës muslimane. Kjo i ka detyruar dy vëllezërit që bashkë me babain e tyre Eminin, të vinin e të transferonin pjesërisht kapitalet e tyre në Delvinë e Berat ku edhe punonin në zanatin e tyre të këpucëbërësit. Internimi i babait të tyre në Hio më 1941, ashtu si qindra çamër të tjerë, hapi një problem të madh për jetesën e kësaj familjeje që e shihte mbështetjen e luftës antifashiste si mbështetje për familjen. Por kjo ra në sy të korofillaqisë e cila kishte vënë në shënjestër Nuriun dhe në ditë e para të prillit 1944 e denoncojnë tek komanda gjermane e cila e kap në Janinë, natën në një hotel dhe e internojnë në Mat’hausen e më pas në Dakao e Munih të Gjermanisë.
Ishte kjo një humbje për familjen që detyronte babain e tij, Eminin dhe vëllanë e tij më të madh, Nustretin, të sakrifikonte shumë për mbajtjen e familjes. Por kjo nuk zgjati shumë se pas 27 qershorit 1944 familja do të merrte rrugën e refugjatllëkut për në Shqipëri si shumë çamë të tjrë që gjetën strehim në vatrat e vëllezërve të tyre në Shqipëri. 14 korriku 1944 ishte dita kur me plaçkat e mudnshme që morën, me një benzinatë udhëtuan me det dhe mbrritën në Sarandë dhe më pas u vendosën në Delvinë, vend të cilin e njihnin se kishin edhe pjesëtarët e tjerë të fisit, si Adil Xhibon (pushkatuar nga komunistët) që ishte një nacionalist dhe që i ndihmoi me çdo gjë babanë dhe vëllanë e Nuriut. Por për familjen Zane mungonte djali i tyre që ishte një shtyllë e fortë mbajtjes ekonomike të shtpisë. Fatet e luftës nuk diheshin dhe për familjen
Zane nisi një persekucion i madh se nga një anë mbanin në kurriz fatkeqësitë që kishin kaluar dhe nga ana tjetër internimi i Nuriut në kampet e shfarosjes në masë si një gjenocid tipik nazist shoqërohej edhe me privacionet e genocidit grek mbi populltën e pafajshme të Çamërisë.
Në një shtet tjetër, pa shtëpi e katandi, Nustretit, vëllait të madh të Nuriut tashmë në internim, fati i të cilit nuk dihej nëse ishte gjallë apo vdekur, binte barra e tërë familjes se edhe babai i tyre tashmë me depresionin e humbjes së gjithçkaje, aq më shumë të djalit. Ishin një mal hallesh mbi kurrizin e një familjeje.
Por, fati e desh që Nuriu të kthehej gjallë dhe të gëzonte babin, gruan e tij Nailen dhe 3 vëllezërit e 2 motrat e tij, të cilët iu gëzuan fatit që vëllai i tyre shpëtoi gjallë. Puna dhe mundimet bënë që familja të merrte pak veten dhe në një sistem dikatorial ku privohej jeta e kujtdo që fliste, për familjen Zane do të ishte një problem i madh. Personaliteti i tyre si njerëz me integritet dhe nga një familje me emër do të duhej të përballeshin edhe me problemet që krijonte jeta në një vend ku diktatura komuniste bënte të vetën.
Vetë xha Nuriu tregonte deri sa ishte gjallë se si kur erdhi nga Gjermania me 5 shqiptarë të tjerë përmes Greqisë, donte të shkonte në shtëpinë e tij në Filat ngaqë nuk dinte se çfarë kishte ndodhur. Por korofillakët grekë, edhe pse Nuriu ishte antifashist, nuk e lejuan të shkonte në Filat, me kërcënimin e jetës. Kjo e detyroi të vinte në Shqipëri me mendjen se një ditë do të shkonte në Stamboll tek nëna e tij. Por gjithçka u mbyll, me gjithë këshillën që i dha kushëriri i gjyshes së tij, Haki Rushiti që të mos shkelte në Shqipëri se do të kishte probleme të tjera. Vitet e mëpasme e bindën se një ditë Nuri Zane që kishte provuar dy gjenocidet, atë gjerman dhe atë grek, do të gjendej në birucat e hetuesisë së Elbasanit nën kërcënimin e jetës nga hetuesi Thanas Caku dhe shefi i degës së brendshme të asaj kohe Shim Kolla. Gjithë kjo vetëm e vetëm pse ai ishte nga Çamëria, vetëm e vetëm se ai ishte krenar për kontributet e tij në luftën antifashiste dhe vetëm e vetëm se ai ishte një njeri që e donte punën dhe një natë ia dogjën me qëllim lokalin e madh që ndodhej në qendër të Cerrikut, ku sot është ndërtuar restorant “Ylli”, siç njihej në Cërrik. Për Nuriun dhe familjen e tij, gruan dhe djalin e tij të vetëm, Hyqmetin, do të niste një kalvar tjetër vuajtjesh dhe persekucioni për një familje ku gruaja e tij, Naile, do të punonte gjithë jetën në ndërtim dhe djali i tij, një sportist i kategorisë së parë në ngritje peshash do të mundte të siguronte një të drejtë studimi për gjuhë-letërsi që e mbaroi diplomimin me notën 10.
I dënuar me 6 vjet burg që pjesën më të madhe e kreu në Talje të Leshës, pas 8 muajsh nën torturat e hetuesisë dhe një vit në fabrikën e çimentos në Fushë Krujë, Nuri Zane do të ishte njeriu që provoi mbi kurrizin e tij edhe genocidin komunist. Marazi i tij deri në vdekje ishte fati që ai nuk e pa më nënën e tij me sy, se nuk u quajt asnjherë veteran i luftës si shumë e shumë të tjerë që nuk kishin kontributet e tij, por edhe privacionet e shumta që do të kishte e tërë familja që sa merrnin vesh shefat e kuadrit se vëllai i vëllezërve dhe motrave kishte qenë në burg, i largonin nga puna pa marrë parasysh që po ky vëlla ishte edhe një nga ata burra që u internua si antifashist në kampet famëkeqë të Austrisë e Gjermanisë.
Një ditë duke folur me djalin e tij Hyqmet Zane, më thotë me krenari se kishte 100 vjetorin e ditëlindjes së babait të tij, për të cilin duhet thënë se u bë dëshmitari i tre genocideve. Nuri Zane pati të vetmin vlerësim nga Zoti që la një djalë si pasues në jetën e tij, por edhe që më 11 shkurt 2005 u dekorua me “Medaljen e Artë të Shqiponjës” nga Presidenti Alfred Moisiu, si i pari pjesëtar i komunitetit çam në Shqipëri që dekorohet si antifashist, në një kohë kur nga qarqet zyrtare dhe rraciste greke çamët akuzohen padrejtësisht si bashkëpunëtorë me fashizmin, kur Nuri Zane është dëshmitar i gjallë që vuajti si nga gjenocidi nazist, ashtu edhe nga gjenocidi grek mbi Çamërinë, por edhe nga gjenocidi komunist në Shqipëri./
Ne Foto: Elbasan-1945-Nuri-Zane-dhe-Osman-Zeneli-Mynih-Gjermani-pas-internimit
Kisha e Shën Kollit, që mbrojti ortodoksinë në pushtimin Turk
ga Miranda Sadiku/.- Në majën e fshatit Shelcan, rreth 7 kilometra në lindje të Elbasanit, i shtrirë në faqe kodrash dhe i përbërë prej disa lagjesh, larg njëra tjetrës, ndodhet Kisha e Shën Kollit. Nga ndërtesa e vjetër në këtë kishë më e rëndësishme mbetet veshja e brendshme me afreskat e piktorëve të mesjetës Onufri dhe Kostandin Shpataraku.
Riparimi i fundit mësohet se është bërë në vitin 1988 ku edhe u bë e mundur restaurimi i gungës dhe të hajatit, por mbeti pa rindërtuar këmbanorja. Vlen të përmendim se kanalizimet dhe rrethimi i plotë i këtij objekti me rëndësi jo vetëm fetare krijuan një farë mbrojtje. Prifti i fshatit Pal Qosja kërkon restaurimin sa më shpejt të veshjeve të brendshme të mureve të plasaritura në shumë vende.
“Një dëmtim i tillë shkatërron në mënyrë të pariparueshme ikonat që vijnë në këto ambiente që nga shekulli i XV- XVI-të. Nga ana arkitekturore historiani Kreshnik Belegu deklaron se “kisha është njënefshe me hajate të vona, sot të zbuluara, nga jugu dhe perëndimi. Në anos hyhet nga ana perëndimore, ndërsa dikur ka pasur edhe një portë në anën jugore, që sot është murosur. Kisha është me dysheme me pllaka guri të çrregullta, ndërsa është e mbuluar me çati me kapriata pa tavan, restaurim i vitit 1969. Naosi ndahet nga ambienti i altarit nga një ikonostas prej muri të pikturuar. Ai ka dyer, një në qendër dhe një në anën veriore. Me përjashtim të murit lindor të kishës, muret e tjera janë të suvatuara, kështu që nuk dallohet teknika e ndërtimit të tyre”.
Është pikërisht muri lindor që dëshmon se kisha e Shën Kollit ka qenë e ndërtuar përpara pushtimit turk. Muri lindor ka në qendër një apsidë rrethore me një dritare të ngushtë dhe të lartë në mes. Dritarja mbulohet nga një hark me tulla radiale rrethuar nga tulla përgjatë harkut.
Apsida ka në pjesën e sipërme një dekor tullash të vendosura zigzak, që duhet të jetë e vonë. Si absida ashtu edhe i gjithë muri lindor janë ndërtuar në klausonazhe me dy tulla vertikale apo që kanë nga dy rreshta tullash horizontale. Përsa i përket datimit mendohet se duhet t’i takojë fundit të shekullit të XIV, duke u nisur për këtë nga teknika e ndërtimit, me dy madje dhe me tre radhë tullash horizontale.
Vizitori gjen në ikonat e Onufrit të pikturuar nën maskë shenjtorësh banorë të trevave të shpatit, gjë që shprehet me gjallërinë dhe sytë shprehës të të pikturuarve, me të kuqen karakteristike të Onufrit.
“Ky ikonograf i madh ka nisur të pikturojë në këtë kishë, në vitin 1554, ku ngjyrat ruhen të freskëta edhe sot” , thotë Belegu.
Mjeshtri Onufri është piktor i lindur, afresket e tij të çudisin me përpjestimet e përsosura, me plastikën në trajtimin e figurës, me elegancën dhe hollësinë e jashtëzakonshme të formës, dhe kjo vërteton më së miri se ai i përket shkollës së Kostandiopojës, tradita e së cilës ka qenë e gjallë në Shqipëri edhe shumë vjet pas rënies së Kostandinopojës.
Kjo kishë disa herë në vit, por kryesisht në vigjilje të pashkës grumbullon disa qindra besimtarë jo vetëm nga Shelcani, por edhe nga fshatrat përreth që nga Kryezjarthi Trepshenishti e deri nga fshatra të thella të shpatit.
“Ndërtesa e vetë kishës është e vogël për të mbajtur në gjirin e saj ata qindra besimtarë të ardhur, kështu që festa vazhdon edhe jashtë mureve të saj”, thotë Pal Qosja. Sipas tij, “instituti për mbrojtjen e Monumenteve të Kulturës ka caktuar e ka ndalur ndezjen e qirinjve jo vetëm në brendësi, por edhe në hajatin e kishës për të mbrojtur afresket e rralla, por ky vendim nuk para gjen zbatim, duke venë në një rrezik të përhershëm dëmtimin përfundimtar të këtyre veprave të rralla të artit figurativ e kishëtar”.
Kisha e Shën Kollit si e vetmja që i ka shpëtuar rrënimit të viteve në këtë fshat që ka mbrojtur ortodoksinë e tij gjatë 500 vjetëve të sundimit otoman, vazhdon të shikohet nga shelcanakët si një perlë e ardhur nga lashtësia dhe që duhet mbrojtur nga çdo dëmtim. Është edhe ky interesim i fshatarëve që kjo kishë relativisht e lashtë vazhdon të qëndrojë në këmbë për t’i shërbyer besimtarëve dhe turistëve të shumtë që trokasin çdo vit dyerve të saj