Mefail Shehu 1898-1945

ULNI ARMËT – THA KOMANDANTI  DHE SHMANGU VËLLAVRASËSEN NË KËRÇOVË 

— në kujtim të 80 vjetorit të vrasjes – 

Emri i komandantit që i rezistoi KOMUNIZMIT PANSLLAVIST, Mefail Shehu – Zajazi, edhe 80 vjet pas vrasjes së tij, ka mbetur i skalitur, kryesisht në kujtesën popullore.  Strukturat tjera vazhdojnë heshtjen. Kalimthi, e përmendin si bashkëluftëtarë i Xhemë Simnicës-GOSTIVARIT.

Ne 80- vjetorin e vrasjes së tij, duhet përkujtuar merita e tij për të shmangur luftën vëllavrasëse me Brigadën e katërt Shqiptare, në vitin 1944. Ai sigurisht meriton më shumë se kaq. 

 Në emisionin folklorik RRËNJËT TONA,  bëra një sqarim për Mefailat e Zajazit: MEFAILI MADH  dhe MEFAILI I VOGËL. Aq sa e pat vendin, aq e prezantova, por nuk e harrova. 

Në popull njihen si: MEFAILI MADH dhe MEFAILI VOGËL. Kjo sipas dukjes fizike, por në thelb ka dallim më të rëndësishëm. Dihet se Mefaili Madh – Mefail Shehu,  ishte i madh edhe për nga  funksioni që  kishte në lëvizjen e rezistencës  shqiptare  antikomuniste për rajonin e Kërçovës.  Ishte komandant i kësaj lëvizje dhe strateg i rezistencës, i disiplinuar dhe korrekt me bashkëluftëtarët e tij. Mefaili Vogël – Mefail Mehmeti, një shenjëtar i rrallë,  ishte krahu i djathtë i Mefailit Madh,  

Në 80- vjetorin e rënies së tyre, meriton të përkujtohet kontributi i Komandant Mefail Zajazit për shmangien e luftës vëllavrasëse me Brigadën e katërt shqiptare, në Kërçovë në vitin 1944. 

Për marshimin e Brigadës katërtë Shqiptare drejt Shkupit, ku u formua Brigada e Shtatë Maqedono-Kosovare, që marshoi drejt Frontit të Sremit, ishin të angazhuar Mehmet Shehut, Haxhi Lleshi dhe Reis Malile. Brigada duhej të kalonte nëpër Kërçovë, drejt Gostivarit. Në Kërçovë vepronte lëvizja e Rezistencës ANTIKOMUNISTE, në krye të së cilës ishte Mefail Zajazi-komandant i përgjithshëm, me Mefail Mehmetin-Mefaili Vogël, krahu i djathtë i Mefailit Madh.

Në Kërçovë zhvillohej luftë midis forcave Antikomuniste, nën udhëheqjen e Mefail Shehut- Zajazi dhe atyre  Prokomuniste e udhëhequr nga maqedonët.  

  Nga burime të ndryshme dihet se Mehmet Shehu kishte dhënë urdhër për shpartallim të forcave të Mefail Shehut deri në “ … zhbërje të ”bandës së Mefail Zajazit”, por heshtet fakti se MEFAIL ZAJAZI, shmangu luftën vëllavrasëse në jug-perëndim të Kërçovës, midis Brigadës katërt shqiptare dhe forcave të rezistencës shqiptare kundër komunizmit, së cilës i printe Mefail Zajazi. 

Besohet se Mefail  Shehu – Zajazi,  e kishte kuptuar qëndrimin e  ideologjisë komuniste që ishte shprehur në Evropë se elementin shqiptarë duhet luftuar dhe dëbuar nga Evropa jug-lindore, dhe kishte vendosur të luftojë kundër  asaj ideologjie antishqiptare, kurse Mehmet Shehu përkundej në djepin e iluzioneve të Vëllazërim-Bashkimit të Miladin Popviqit, Dushan Mugoshës dhe të Svetozar Vukmanoviq – Tempos, i cili e realizonte me përpikëri porosinë e Titos: “Sve obećavaj- ništa ne daj!” ( Gjithçka premto-asgjë mos realizo).

Kam pas fatin që nga goja e bashkëluftëtarit të  Mefailit Madh të dëgjoj disa herë, ballafaqimin ndërmjet dy forcave të armatosura, të një gjaku e një gjuhe-por dy ideologjive që luftonin në vitet 1940-1945. Ato dy forca deklarativisht luftonin për një qëllim, por praktikisht të rreshtuar në dy platforma të kundërta:ANTIKOMUNISTE DHE PROKOMUNISTE.

Platforma ANTIKOMUNISTE në Kërçovë, në krye me Mefail Zajazin, përfshinte vullnetarët shqiptarë për të luftuar kundër forcave komuniste, për Shqipnin e vjetër- Shqipëri etnike. 

Platforma PROKOMUNISTE, sikur në Shqipërinë POLITIKE, ushqente ëndrrat iluzore për  VLLAZNIM-BASHKIM me SLLAVËT, qoftë edhe me vrasjen e vëllezërve të gjuhës e gjakut.

 Kjo është e qartë nga urdhëri i Mehmet Shehut që me çdo kusht “…të likuidohet banda e Mefail Zajazit.”  Praktikisht  Mehmet Shehu dhe Mefail Shehu-Zajazi  ishin në pozita të kundërta njëri me tjetrin.

  Brigada e Katërt Sulmuese Shqiptare  në vjeshtën e vonë të vitit 1944, u përballë me forcat e rezistencës antikomuniste të Mefail Zajazit, në jugperëndim të Kërçovës, ku ndahet rruga për Dibër.

Haki Mehdiu, (1893-1979), i cili me nja 12-13 vetë, në pozicion për të hap zjarr, rrëfente në hollësi momentin kritik:  

“Ne nuk kemi qenë më shumë 12-13 vetë, por pozita që kishim zënë ne, nuk kishte mundësi të kalojnë zogu, jo një brigadë. Ngrehëm pushkët dhe i ndalëm. Brigada kërkoi të bisedojnë me komandën tonë dhe ne ua mundësuam të shkojnë të bisedojnë me Mefailin. Delegacioni i Brigadës shqiptare u taku me Mefailin në Zajaz… 

Mbas bisedave  si vijon:

Delegacioni Brigadës – Zotni Mefail, ne kemi urdhër të marshojmë për në Shkup, atje ne presin shokët; cili është qëllimi i luftës tënde me luftëtarët tu?

Mefaili  – Ne  luftojmë  kundër komunizmit dhe anmiqëve tonë, luftojmë  për lirinë e shyptarëve –  Shqypnin e vjetër- Shqipërinë  etnike.* 

Delegacioni Brigadës – Po, ja pra,  ne jemi shqiptarë, nga shteti shqiptarë, nuk jemi kundër juve. Kërkojmë të na lejoni të vazhdojmë rrugën për në Gostivarë drejt Shkupit. 

Mefaili  –  Ta dini nji gja, komunistët sllav do t`u vrasin edhe juve, mendohej mirë. Me ata nuk ka besë. Ne nuk kimi pushkë për vëllavrasje – do t`u garantojmë të kaloni lirisht. 

A garantoni ju se partizanët maqedonë nuk do të sulmojnë popullatën e Kërçovës?

Delegacioni Brigadës  – Ne kërkojmë besën e Mefailit, dhe i japim besën që popullata e Kërçovës do të jetë e sigurtë prej çdo sulmi.  A jemi të lirë të marshojmë sipas planit tonë?.

Mefaili – Lirisht! Prej aty ku e keni Brigadën deri në Bukoqë, pushka jonë nuk ashtë kundër jush, nuk kimi armë për vëllavrasje!  Me besë.

 Mbas kësaj marrëveshje, “…neve  na erdhi urdhëri:  ULNI ARMËT – ka thënë  KOMANDANT MEFAILI, Le të kalojnë! Nuk i kimi rrok pushkët të luftojmë vlla me vlla.”

Sa herë që e kujtonte atë situatë, xha Hakiu  shtonte “ … nuk e di  bre birë, a bëmë mirë a bëm keq, që e lishuam Brigadën shyptare të kalojn e të bohet bashk me brigadën Maqedone-Kosovora

Ama urdhri ishte urdhën, xhako! Mefaili urdhnoi, ulni pushkët! Dhe ne ashtu bomë.

Brigada e katërtë shqiptare kaloi nëpër Kërçovë pa ferrë në këmbë, por garanca e Brigadës Katërt  zgjati vetëm deri sa kaloi Brigada hapësirën e Kërçovës.  

Urdhëri  i Mefailit ULNI ARMËT!, shmang vëllavrasjen, por forcat prokomuniste, partizanë, çetnikë, organe të OZN-ës të bashkuar edhe me ndonjë shqiptarë, nga 26 tetori intensifikuan ndjekjen hap pas hapi të forcave të Mefail Zajazit. U siguruan se ku strehoheshin Mefailat e Zajazit dhe me rrethim të hekurt arritën t`i likuidojnë: Mefailin e Vogël në Kollarës – n` Zallë të Vogël, kurse Mefailin e Madh, në ahishtën e Baqishtit, Ke Hella. U vranë edhe disa bashkëluftëtarë të tyre.

Ata që i shpëtuan plumbit nga rrethimet, u pushkatuan pa gjugj, te Gështenjat e Osojit – në perëndim të Kërçovës. Aty dergjen sot e kësaj dite në një GROPË TË PËRBASHKËT.

As Mefailat e Zajazit nuk kanë vorr!

Bashkëluftëtarët tjerë që mbetën gjallë, disa u arratisën, në mesin e të cilëve edhe Xhema, i biri i Mefailit Madh – bashkëluftëtari më i ri i rezistencës antikomuniste.  Përmes Greqisë përfunduan në Turqi dhe në SHBA.(Stamboll, Nwe York, Çikago) 

Të tjerët e paguan me burg, nga 3 deri në 20 vjet burg, në Manastir, Shkup ose në Nish,*të dyshuar se kishin qenë bashkëluftëtarë ose përkrahës të Mefail Zajazit. 

Feti Mehdiu, fetimehdiu44@gmail.com

Dr. Dorian Koçi/

Anastas Lakçe (1821–1905) është një nga figurat më të ndritura të Rilindjes Kombëtare, edhe pse shpeshherë i lënë në hije nga emrat e mëdhenj të letërsisë dhe arsimit shqiptar. I lindur në Korçë, ai emigroi që herët drejt Rumanisë, ku u vendos si tregtar dhe arriti të krijojë një pasuri të konsiderueshme. Por ajo që e bën të paharruar nuk është pasuria e tij, por mënyra se si ai vendosi ta vërë atë në shërbim të çështjes kombëtare.

Në një kohë kur arsimi shqip përndiqej dhe gjuha amtare nuk njihej zyrtarisht, Anastas Lakçe u bë financuesi kryesor i Mësonjëtores së Parë Shqipe në Korçë, e hapur më 7 mars 1887. Pa ndihmën e tij, kjo shkollë – simbol i dritës dhe i lirisë shpirtërore të shqiptarëve – do ta kishte pasur shumë më të vështirë të mbijetonte. Po ashtu, Lakçe financoi edhe botimin e veprës së Naim Frashërit, duke mundësuar që fjala e poetit të madh të arrinte te lexuesit shqiptarë dhe të bëhej frymëzim i një brezi të tërë.

Në koloninë shqiptare të Bukureshtit, ai ishte ndër përkrahësit më të flaktë të veprimtarisë patriotike, duke bashkëpunuar me rilindësit e njohur si Jani Vreto, Nikolla Naço dhe Asdreni. Përmes ndihmave financiare, Anastas Lakçe nuk kërkoi kurrë lavdi për veten, por dritë për kombin. Kjo e bën atë një figurë të rrallë: bamirës të heshtur, të cilët me veprën e tyre vendosin gurët themeltarë të një kulture dhe arsimi kombëtar.

Prandaj, pyetja “Çdo të ishte letërsia dhe arsimi shqip pa Anastas Lakçen?” ka një përgjigje të qartë: një rrugë shumë më e vështirë me të tatëpjeta, një udhë pa dritën e Mësonjëtores dhe pa librat e Naimit. Kujtimi i tij mbetet një thirrje për të nderuar jo vetëm poetët dhe mësuesit, por edhe ata që me sakrificën e tyre financiare dhe shpirtërore u bënë mbështetësit e padukshëm të Rilindjes sonë.

Luan Rama/

(Konferencë në Breshia të Italisë me Federatën e Shoqatave Shqiptare të Italisë)

Historia njerëzore është përvojë njerëzore, eksperiencë, mësim nga e kaluara. Në përshkrimet e historisë kanë ekzistuar gjithnjë dy lloje historianësh : kronistët e vërtetë, dëshmitarë të historisë dhe ngjarjeve, luftrave, armëpushimeve, zhvendosjes së popujve dhe shuarjes së qytetërimeve të tyre (Pausanias apo Herodoti ishin ata që udhëtonin dhe shkruanin atë çka u shikonte syri) dhe haxhiografët, ata që jetonin në oborret e perandorëve, tiranëve e diktatorëve, me detyrën për të shkruar atë çka u pëlqente atyre (çka e shohim edhe sot me Putinin që kërkon ta shuajë historinë dhe gjuhën e Ukrahinës). Pra ndodh që dhe kur historitë, ngjarjet janë shkruar nga kronistë të vërtetë, dëshmitarë okularë të një jete e qytetërimi, kjo lloj historie kthehet në një lloj makthi për një politikë zyrtare, e cila kërkon ta shuajë dhe fshehë një të vërtetë historike, një ngjarje të hidhur që ka ndodhur me qeveritë paraardhëse. Dhe në këtë rast, shëmbulli i Greqisë « demokratike » është mëse i dukshëm në sferën historike të vendeve të Bashkimit Europian.

Shumë studime janë shkruar rreth kësaj teme, shumë kërkesa i janë bërë qeverive të njëpasnjëshme greke që pas ndryshimeve politike në Shqipërinë e fillimit të viteve ’90, që Greqia të kërkojë falje për krimet e kryera në emër të një ideologjie dhe urrejtje nacionale dhe masakrën historike ndaj shqiptarëve të Çamërisë e cila pas Konferencës së Londrës mbeti në kufijtë e Greqisë. Por në të kundërtën, Greqia vazhdon të këmbëngulë në negacionizmin e saj, thua se “kjo histori s’ka ndodhur ndonjëherë dhe se s’duhet të flitet më për të ». Negacionizmi lindi si nocion kur filloi të flitej për holokaustin e hebrejve. Negacionizëm do të thotë të mohosh një realitet historik, do të thotë një interpretim i deformuar i historisë, siç e kemi parë gjithashtu dhe me Ligjin e Luftës që ende nuk është abroguar. Ajo që deklaroi koloneli Zerva kur ndërmori masakrën ndaj shqiptarëve çamë se « këtej e tutje s’do të dëgjohet më fjala çam dhe Çamëri », duket se ka mbetur sllogan i përqafuar nga tërë politika greke. Përse ky makth i madh kur flitet për Çamëri dhe çamë, term që më së fundi gjatë këtyre 80 vjetëve Greqia zyrtare e varrosi në të gjitha tekstet e saj të shkollave apo dhe në tekstet e vetë historianëve, të cilët jo rrallë kanë guxuar ta thonë fjalën e tyre por që janë ndëshkuar. Madje Shqipëria, përmes presioneve të ndryshme politike arriti ta zhdukë atë dhe nga kurrikulat e teksteve shkollore shqiptare që në vitin 2018.

Ky është absurdi më i madh fatkeqësisht i pranuar nga politika shqiptare që për interesa të caktuara dhe jo rrallë personale, ti shtrojë « qilimin e kuq » historisë politike greke. Historia nuk mund të diktohet nga qeverisësit dhe dëshirat e tyre. Historiografija moderne duhet të ketë koncepte moderne dhe të gjykojë mbi koncepte novatore, siç janë ato të historianit të madh evropian Fernand Braudel lidhur së pari mbi identitetin kombëtar por dhe mbi impaktin e gjeografisë mbi historinë, që është një nga konceptet revolucionare të tij, të impaktit të ekonomisë dhe lëvizjeve sociale apo të asaj që ai e quante « civilisation materielle », pra « qytetërim material ». Para më shumë se dy dekadash, kur parlamenti francez tentoi të vendoste diçka për tekstet shkollore lidhur me përkufizimin e historisë së kolonializimit francez, historianët nuk e pranuan diktatin e politikës. Madje edhe vete ish kryeministri francez De Villepin pohoi se « historinë nuk mund ta bëjnë legjislatorët ». Dhe këtu ishte fjala vetëm për « rolin pozitiv » që kërkohej ti jepej kolonializimit dhe jo siç ndodh në botën shqiptare për diktatin që i bëhet botës shkencore për ta rishkruar me urdhër historinë.

Zhdukja e fjalës Çamëri

Si mund ti fshish nga tekstet historike fjalët “çam” dhe “Çamëri” kur ato kanë ekzistuar prej shekujsh në tekstet dhe hartat e vjetra? Një nga helenistët më të mëdhenj të para Revolucionit Grek për Pavarësi ishte konsulli francez François de Pouqueville që Napoleon Bonaparte e dërgoi si konsull të tij pranë Ali Pashës në Janinë. Meqë Greqia zyrtare sot kërkon të zhdukë përfundimisht emrin Çamëri dhe çam nga librat e historisë (çfarë ka bërë prej kohësh në botimet e saj në gjuhën greke) le të kujtojmë këtu shkrimet dhe atë çfarë pohonte në vitet 1810-1820 mbojtësi më i madh i Greqisë së shtypur në librat e tij si “Udhëtim në Moré, në Konstantinopojë dhe Shqipëri” (Voyage en Morée, à Constantinople et en Albanie), “Udhëtim nëpër Greqi” (Voyage de la Grèce) dhe “Rilindja e Greqisë” (La Régéneration de la Grèce), tre libra themelorë për të kuptuar se ç’ishte Greqia e asaj kohe. Në të tri librat, kur udhëton apo bie fjala për çamët dhe Çamërinë, ai nuk shkruan thjeshtë për banorë të Epirit, por shkruan për çamët dhe Çamërinë, siç e shkruanin dhe disa historianë disa shekuj para tij. Ja çfarë shkruan ai në librin “Voyage de la Grèce » në faqet 217-220 : « Në brigjet e detit jonian, mes vendeve të mrekullueshme të Thesprotisë, në vendet e gjelbëruara që përmbledhin Thyamis dhe Achéron, jetojnë çamët, që i kanë shpëtuar shpatës së satrapit të Janinës… Çamët thesprote kanë sy të mëdhenj dhe të zinj, flokë të gjatë e gështenjë, kanë një lëkurë delikate, disi brune ku shfaqet qafa e tyre e bukur, sensuale e me këmbë të holla…” Në vëllimin e dytë të këtij libri prej 6 volumesh, në f. 53 ai vazhdon: “Fshatarët e fshatrave që ngrihen nga ana e djathtë e lumit Thyamis, të cilët i numurova që nga Sarashovica, janë shqiptarë kristianë që flasin gjuhën çame (chamides).

Mes tyre gjen një vitalitet të lindur, një gjak të pastër, burra bjondë apo brunë dhe krenarë që nuk e durojnë dot zgjedhën…” Madje në këto faqe ai sjell dhe një këngë të bukur, “këngën e zambakut”, një këngë lirike të cilën e ka regjistruar dhe sjellë në frëngjisht me një poetikë të jashtëzakonshme. Në kapitullin e VI, nën titullin “Cestrine dhe Chamourie”, ai shkruan: “ Cestrine është ajo pjesë e Thesprotisë që përfshin zonën mes Thyamis dhe Acheron dhe që grekët e quajnë Çamëri, ndërsa turqit Çam-Sanxhak, me kryeqendër Paramithinë”. Më tej, në faqen 132 ai shton se “Çam-Sanxhak ose pashallëku i Çamërisë përfshin dhe zonat e Ajdonatit dhe Margaritit gjer në brigjet e detit jonian. Ky territor është i shënuar në arkivat perandorake të Konstantinopojës nën titullin “Vilajeti i Ajdonatit”.

Për Çamërinë dhe fisnikët e Çamërisë kanë shkruar shumë autorë, studjues, historian e gjeografë, arkeologë dhe etnografë të shekujve XVIII-XIX-të, dhe meqë s’mund ti përmendim të gjithë, jo vetëm francezë por dhe anglezë (duke filluar me Martin Leak), gjermanë, italianë, etj, le ti drejtohemi librit të Henri Belle, përfaqësuesit të Francës në Athinë në vitin 1852, i cili në raportet e tij drejtuar Quai d’Orsay-it dhe më gjerë në librin e tij “Chretiens et Turcs” (Të krishterë dhe turq”) një vend të rëndësishëm i kushton dhe Çamërisë. «Shqiptarët e Çamërisë – shkruan ndër të tjera ai, – janë konvertuar shpesh në fenë muslimane vetëm që të mos paguajnë haraç. Në familjet e tyre gjen fëmijë me emrat Mehmet dhe Abdullah, bij të Konstantinit apo të Dhimitrit…» Dhe më tutje ai shton: «Ajo çka është e famëshme, është se ata janë virtuozë në përdorimin e armëve. Venecianët i ndihmuan në luftën kundër pashallarëve në Shqipëri. Gjatë pushtimit të shtatë ishujve nga francezët, çamët ishin pro Francës. Tregëtia e tyre në atë kohë lulëzonte dhe prijësat çamë mund të vinin të armatosur në Korfuz…”

Belle, i cili i ra kryq e tërthor Greqisë, në librin e tij “Të krishterë dhe turq” me një interes të veçantë përshkruan vendbanimet arvanitase dhe figurat e tyre historike gjatë Revolucionit Grek e më pas si dhe mbi çamët e famshëm Çaparët, Pronjot, Dematët e Sejkatët etj, pa harruar Tafil Buzin. Si një vëzhgues i hollë dhe erudit, ai përshkruan vlerat e shoqërisë çame dhe karakteristikat e trashëgimisë çame në histori e kulturë, në zakone dhe pasurinë folklorike. “Gratë muslimane të Janinës janë shumë të bukura dhe shamia e hollë mbi kokë i bën ato akoma më shumë tërheqëse duke shtuar misterin rreth tyre. Brenda shtëpisë, zonjat greke veshin kostumin elegant çam apo të Shqipërisë së jugut që qepin aq bukur rrobaqepësit e Janinës. Fustani prej mëndafshi është i shtrënguar rreth trupit me një copë kashmiri punuar me shumë finesë. Shalli zëvendëson korsenë pa e shtrënguar fort trupin dhe ku gjinjtë nuk i humbin hiret e tyre dhe voluptetin, çka të nxit imagjinatën….” Duke shkruar për kontributin e madh të arvanitasve në Revolucionin Grek ai shton se “Tombazët, Çamidët (familje e Çamërisë) dhe veçanërisht Miaulët e Hidrës, panë që emri i tyre u duartrokit shumë herë nga e gjithë Europa…” Këtë aleancë të arvanitasve dhe çamëve me liderët e Greqisë së kohës së Revolucionit e gjen në shumë tekste historike. Në librin e tij, Belle nuk harron të përshkruajë dhe udhëtimin e tij drejt Sulit dhe Çamërisë, i shoqëruar nga sulioti Niko Zerva, i cili i zemëruar me qeverinë e Athinës, ishte bashkuar me pashain e Janinës i cili e kishte lënë si kapedan që të mbronte interesat e suliotëve dhe çamëve. Duke ndaluar në Kamarina, Belle shënon: “Sapo u ulëm në taracë kur agallarët e fshatrave përreth erdhën të na takojnë.

Ishin veshur njëlloj si Zerva, me kostumin shqiptar e me një fez në kokë, me ato flokë të gjata e të shpërndara në mënyrë të çrregullt. Ishin muslimanë dhe me Zervën flisnin vetëm shqip apo “skip”, dhe quheshin “skipëtares”. Agallarët u vendosën rreth nesh dhe vëzhgonin me një kureshtje fëminore e të vrazhdë armët e mia, hartat gjeografike që kisha, librat dhe nargjilenë time. Vështirë të kuptonin dhe të bindeshin se Çamëria tashmë ishte e njohur nga gjithë europianët si shqiptare dhe jo greke. Lëshonin britma habie duke parë apo dëgjuar kur u tregoja në hartë emrat e fshatrave të tyre…” Dhe më pas, duke vazhduar udhëtimin e tij ai shton: “Le ta lemë tani Sulin dhe të shohim Margaritin, qytezën e vogël të Çamërisë që varet nga peshkopata e Paramithisë, Pargën në bregun jugor të Margaritit, qytezën e fortifikuar, emri i të cilës duhet grisur nga faqja e historisë së Anglisë; Delvinën, qytezën e vogël dhe të fortifikuar, e cila varet nga peshkopata e Janinës, me shtëpitë e saj të shpërndara mes lirishtash dhe popullsinë e saj të armatosur…”

Edhe konsulli britanik, skocezi James Henry Skeene, deklaronte para Shoqatës ethnologjike të Londrës në qershor të vitit 1848 : « Çamët janë një popullsi e paqtë dhe që merren me zejtari, tregëti dhe bujqësi. Vishen me kostume të shkëlqyera dhe veshjet e tyre janë me dantella ari dhe plot qëndisma ; mbajnë armë si bashkëpatriotët e tyre që janë më luftarakë edhe pse nuk i përdorin shumë. Banojnë një zonë që laget nga lumi Thyamis, që është përballë ishullit të Korfuzit. Vendin e tyre e quajnë Çamëria dhe veten çamë, që padyshim vijnë nga emri i lumit Thyamis. »

Në librat e shekujve XVII-XIX të autorëve perëndimorë që i referohen historisë greke dhe ngjarjeve të mëdha, shkrimet për çamët janë të shpeshta. Gjenerali Grivas në Nafplio hidhte vallen çame, shkruan një tjetër autor. Të tjerë shkruajnë për kontributin e madh të admiralit dhe familjes Chamides në Hidra, etj, etj. Mjafton të hapësh librat e vjetër për të gjetur aty të vërtetën! A nuk ishte linguisti Ksylander që na solli nga Greqia gjuhën e vërtetë çame siç flitej në përrallat dhe këngët e vjetra çame të shekujve XVII -XIX? Dhe Charles Claude Fauriel, ky linguist dhe folklorist i madh që para Pukëvilit, shkruante për Tchamourie në librin e tij voluminoz “Këngë popullore në Greqinë e sotme”… E po kështu piktori francez Louis Dupré që në librin e tij “Voyage à Athènes et à Constantinople” shkruante se në “Regjimentin e shqiptarëve” që takoi dhe pikturoi disa prej tyre, “ndër 3000 luftëtarët e regjimentit shumica ishin suliotë dhe çamë”? Ja pra çamët dhe historia e vërtetë e luftës së tyre.

Tentativat për revizionimin e historisë na bëjnë ti kthejmë sytë prapa dhe ti drejtohemi urtësisë antike, pasi historia moderne gjithnjë u referohet historianëve të mëdhenj të antikitetit si Herodoti, Ksenofoni, Tuqididhi, Tit-Livi, Lucieni, etj. Ishin pikërisht ata që hodhën bazat e historiografisë, baza që dhe sot mbeten aktuale, pasi në to është një përvojë mijëravjeçare, ku pleksen drama de tragjedi të perandorive të mëdha, luftra dhe shuarje kombesh, shtetesh, ndryshime kufish dhe krijime shtetesh të tjerë, pra ndryshime gjeopolitike të mëdha. Pikërisht ata na mësojnë se ç’janë haxhiografët. Shkrimet e tij për historinë dhe historiografinë mbartin vlera të mëdha për historiografinë moderne, pasi në to është shprehur thelbi i vërtetë i shkencës së historiografisë : e vërteta, fakti, ngjarja dhe pavarësia e atij që e shkruan historinë. «Historiani, – shkruani Lucieni, – duhet të jetë i lirë në opinionet e tij. Ai s’duhet të ketë frikë askënd.» Mësimi i Lucien-it ka të bëjë jo vetëm me objektivitetin historik dhe të vërtetën por dhe me çlirimin nga etno-nacionalizmi, pra shikimi i historisë në frymën nacionale, shoviniste dhe të krenarisë kombëtare që nganjëherë arrin tek disa historianë gjer në megalomani. Vështrimi nacionalist ka qënë tipar jo vetëm i historiografisë ballkanike veçanërisht. «Lufta» mes historianëve ballkanas, shqiptarë apo serbë, serbo e kroatë, maqedonas, bullgarë apo grekë, etj, dëshmohet jo vetëm në konferencat e ndryshme por siç po e shohim gjer dhe në tekstet shkollore të historisë, ku për të njëjtën ngjarje, vështrimet dhe përfundimet historike janë të ndryshme, kontradiktore, të kundërta.

Historia e Kosovës është një nga ato, pasi histori të shumta ngërthejnë historinë ballkanase, veçanërisht nga shekullit XII e këndej. Historia e Çamërisë, po ashtu. Po, për Çamërinë si mund të shkruhet kur Greqia zyrtare i bën barrierë çdo lloj diskutimi, duke ua mbyllur arkivat e saj historianëve shqiptarë? Historiografia e ka thënë fjalën e vet dhe ti politikan, i çfarëdo ngjyre qofsh, s’mund ta zhbësh historinë. Historia duhet ti shërbejë gjithnjë të ardhmes sonë të përbashkët.

Lucieni shkruante : « Faktet historike nuk duhen bashkuar në mënyrë të rastësishme por duhet ti nënshtrohen një pune të palodhur dhe një kritike të ashpër. Historiani duhet të dëgjojë vetëm ata që janë besnikë ndaj faktit ». Kjo frazë lakonike përbën një koncept të tërë, pasi ajo përmbledh një nga karakteristikat kryesore të historiografisë shkencore : atë të referimit me besnikëri të faktit dhe atë të analizës. Historia nuk mund të shkruhet apo rishkruhet pa u mbështetur në faktet konkrete. Lucieni shkruante gjithashtu se « Kur të gjitha faktet mblidhen, pikërisht atëherë historiani fillon tregimin e tij ».

Toponimia – prehë e nacionalizmit

Gjatë 80 viteve, qeveria greke ka venë në zbatim një plan nacionalist dhe konseguent për të shuar çdo kujtesë rreth Çamërisë dhe historisë së saj. Në fillim ishte tkurrja e territoreve të tyre, nisma e dëbimeve në vitet 1922-1923, përndjekja e pastaj shfarosja e tyre përtej kufijve, drejt Shqipërisë, atdheut të tyre. Gjatë 80 vjetëve emrat e fshatrave çame kanë ndryshuar nga emra në shqip në emra grek që u kanë vendosur. P.sh. fshati Skupica quhet sot Kestrini, Spllanxa quhet Amudhia, Spathari quhet Trikofirio, Shgetari- Miloi, Stanova – Mandhotopos, Popova – Ajia Qiriaqi, Nemica – Vuvopotamo, Pleshvica – Planisio, Picari- Aetos, e shumë të tjerë. Nëse sot një çam i moshuar dhe i dëbuar nga Çamëria më 1944-1945 gjatë masakrave të mëdha dhe të donte të shikonte fshatin dhe shtëpinë e tij të fëmijërisë (për çka do i duhej ndonjë pasaportë europiane apo amerikane se ndryshe do të kthehej mbrapsht në kufi si shumë të tjerë gjatë këtyre 30 viteve) ai padyshim do të ç’orientohej thua se do ta kish lënë kujtesa, pasi tabelat sinjalitike të rrugëve që tregojnë fshatrat prej kohësh janë ndryshuar., sepse Manxhari p.sh. do ta kishte emrin Qiparisos, se Liku quhet tashmë Haravanji, Luarati – Kathovothra, Logati-Agora, Kushovica – Marina, etj.

E pamundur ta ndihmonin dhe mjetet më të fundit të komunikacionit GPS. Dhe padyshim ai do ta pyeste veten se përse kishte ndodhur gjithë kjo. Por menjëherë do ta kuptonte se gjithë kjo ishte pasojë e një politike nacionaliste dhe që mbështetej gjithnjë në “Megalo-idenë” e Greqisë së madhe, se aty ku ka ortodoksë duhet të jetë Greqi, edhe pse tashmë Greqia është një republikë parlamentare, demokratike dhe e të Drejtave të Njeriut, edhe pse këto të drejta nuk u njihen shqiptarëve. Po të rikrijosh sot hartën toponomastike të Çamërisë veçse disa emra të kujtojnë Çamërinë me këto toponime të vjetra që kanëm betur: Filates (Filati), Paramithia, Margariti (Margëlliçi) apo Igumenica.

Siç dihet, toponimia është pjesë e gjeografisë. Për më tepër kjo fjalë vjen nga greqishtja e vjetër “topos-vend” dhe “onoma-emër”. Emërtimi i vendeve është një proçes historik që lidhet me ngulimet e popullatave dhe që kanë të bëjnë me jetën shekullore të tyre. Toponimet kanë ndryshuar veçse në kohë luftrash të mëdha dhe kolonizimesh. Ndryshimi me forcë i toponimeve është tregues i luftrave pushtuese. Të ndryshosh toponimet do të thotë të emërosh dhe ç’emërosh botën sipas politikës dhe synimeve hegjemoniste e nacionaliste. Kështu ka ndodhur në kohën e instalimit të perandorive të vjetra, kështu ndodhi në kohë e perandorisë Otomane, kështu ndodhi në vitet ‘20-‘30 të shekullit XX në Bashkimin Sovjetik i cili i zhvendoste lehtësisht popullatat. Por kjo nuk ndodhi në Europën e qytetëruar dhe republikane e demokratike, kjo nuk ndodhi në Francën e Gjermaninë e dalë nga një luftë e gjatë dhe e tmerrëshme. Toponimet gjermanike në Francën lindore mbetën të tilla. Një vend demokratik nuk mund të legjitimojë një përkatësi territoriale duke ndryshuar toponimitë, duke i përdorur ato si prova historike.

Savoja e Italisë mbeti Savoie e Francës, pasi tek francezët nuk ishte kompleksi i historisë të kësaj krahine. Nëpër shekuj Franca nuk është ajo që ishte dikur apo Gjermania nuk është ajo e dikurshme. Kufijtë kanë lëvizur dhe për këtë mjafton të shikoni hartën e Europës dhe ta krahasoni me atë të pesë shekujve më parë. Por tek Franca dhe Gjermania nuk ka qenë revanshi i shuarjes së historisë, të kujtesës, të trashëgimisë kulturore apo i zhdukjes së toponimive. Shqipëria nuk e bëri këtë me fshatrat e minoritetit grek në Shqipëri, i cili kishte shkollat dhe gjuhën greke, toponimet greke, ndryshe nga ajo që ndodhi në Çamëri. Edhe gjatë diktaturës totalitare emrat e fshatrave greke në territorin shqiptar nuk u ndryshuan. A është e mundur të ndryshohen ato si kundërpërgjigje nga politikës zyrtare greke? Sigurisht, por kjo do të ishte antidemokratike dhe antieuropiane, që konventat europiane e ndalojnë.

Dihet që në Shqipëri, kur disa fshatra maqedone morën emra të tjerë, kjo shkaktoi një pakënaqësi dhe ky proçes nacionalist ndaloi menjëherë. Emrat sllave të shumë fshatrave në Shqipëri vazhdojnë të ekzistojnë siç janë Bozhigrad etj, çka për shqiptarin nuk përbën asnjë problem. Në Kosovë, shumë toponime fshatrash dhe qytetesh mbahen me dy emërtime, duke ruajtur kështu dhe trashëgiminë e një bashkëjetese të vjetër. Le të kujtojmë këtu luftën e madhe mediatike e politike që bëri Greqia me emrin e Republikës së Maqedonisë, duke ngulmuar se Maqedonia ishte pjesë e Greqisë. Hija e Aleksandrit të madh u shfaq në ekranet e televizioneve dhe diskursin politik. Greqia republikane dhe evropiane bëri çmos ta pengonte integrimin e Republikës së Maqedonisë në Nato dhe Evropën e Bashkuar. Dhe kjo vazhdoi gjatë, madje u bë e mëriztshme dhe arkaike në peizazhin politik europian. Më së fundi do të quhej Republika e Maqedonisë së Veriut. Të fshish nga hartat e sotme emërtimet e djeshme sipas një plani të përcaktuar ideologjik nuk mund të quhet ndryshe veçse “epuration”, spastrim, i cili ndiqet më pas nga proçesi tjetër “restauration”, restaurim i një historie të re, krijimi i një reference të re gjeopolitike, i një kujtese të re, i një ideologjie të re që në fakt në rastin e Greqisë është vazhdë e “Megalo-idesë” që sot nuk thuhet hapur por që ndiqet nën presionin e ortodoksisë greke.

Ç’nevojë kishte Greqia për ndryshimet e toponimive të Çamërisë, ç’nevojë kishte që fshatrat si Lluri të quhej Filipiadha, Nista- Faksomilia, Curila-Kalithea, Salica – Llaka; që Lopsi të quhej Aproklisi, që Vola të quhej Sivota, Shencia-Lefteri, Voshtina Paliokastri, Galbaqi-Elea, Draganji-Ambelia, Kuç-Polineri e dhjetra e dhjetra të tjerë. Sigurisht do tu merzisja po të vazhdoja me listën e gjatë të toponimeve të vjetra që lidhen me historinë e jetës së një popullsie shqiptare të mbetur mjerisht nga Fuqitë e Mëdha pas Luftrave Ballkanike të fillimit të shekullit XX, çka sot është skandaloze për një studiues, një etnolog, antropolog dhe politikan. Çamët, përveç atyre që u dëbuan me një dhunë të tmerrshme ku u vranë rreth 3000 çamë dhe shumë të tjerë vdiqën udhëve të mërgimit, ata që mbetën, të fesë krishtere pësuan asimilimin e detyrueshëm: zhdukjen e shkollave shqip, eliminimin e përdorimit të gjuhës dhe referimin ndaj kulturës e trashëgimisë shqiptare. Duhet të dijmë se ndryshimet toponamistike nuk u bënë thjesht nga komunat apo fshatarët e krishterë që mbetën, ato si kudo u iniciuan nga Komisioni Kombëtar i toponimeve që ka çdo shtet, nga vetë qeveria, sipas një plani metodik që u vu në jetë për të zhdukur çdo gjurmë shqiptare.

Lumturisht që kjo gjë nuk ndodh në komunietin grek në Shqipëri si në Dropull, Derviçan, Pogon, Luginën e Drinos, etj. Para disa javësh udhëtoja përmes qytezës së XXXX dhe nuk më shqetësoi aspak që nuk pashë tabela në gjuhën shqipe por vetëm në greqisht. Lumturisht kjo shuarje identare e një komuniteti fqinj gjatë historisë, s’ka për të ndodhur ndonjëherë në Shqipëri. Nuk mund të jesh republikan, evropian dhe mbrojtës i të Drejtave, kur këto të drejta i shkel me këmbë brenda territorit tënd. Greqia nuk kishte pse të ndryshonte toponimet shqiptare dhe le të përmend ende dhe disa të tjera: sot Vojniku quhet Prodhromi, Zelesoi quhet Ksirolopos, Velani-Hrisavji, Vllahori-Polidhroso, Llabanica-Ellataria, Hani i Xhumbës-Dhafni, Gardhiqi – Aj Jorjios, Gorica- Stavrohori, Besherea-Ajdhoni, Branja-Aj Morina, Bulmeti-Lelovë, Birbili-Ajdhoni etj, etj. Është e qartë se gjithë kjo është një tragji-komedi që u shkrua në Athinë, në këmbët e Akropolit… Mund të them thjesht se kjo quhet nacionalizëm, negacionizëm, një atavizëm që historikisht ka qenë shkak konfliktesh në Evropë, ndërkohë që sot jetojmë një Evropë të Bashkuar.

– С. Новаковиђ: “Законик Стефана Душана, цара српског 1349-1354”,Београд, 1870 (Kanuni i Stefan Dushanit, perandor serb 1349-1354)

Jusuf Buxhovi/

Hagjiografia (literaturë kishtare), paraqet fundamentin e historiografisë serbe, mbi të cilin mbështeten dy nga mashtrimet më të mëdha të saj: shtetin mesjetar serb, gjoja nga mesjeta, i lidhur me dinastinë rasiane dhe Nemanjajt si dhe autoqefalinë e kishës ortodokse serbe nga shekulli XIII, kur dihet po ashtu se ka qenë vetëm një autonomi e përkohshme nga peshkopata e Ohrit (1204-1257),ndërsa autoqefalinë Kisha Ortodokse serbe do ta fitojë tetë shekuj më vonë, në vitin 1922! Në kuadër të këtyre botimeve, të rishkruara dhe të plotësuara në shekujt XVIII-XIX bien në sy: “Sveti Sava – Sabrana Dela” të botuara nga T. Jovanoviq, Beograd 1998, “Stevan Prvovenčani – Sabrana dela”, nga Georgievski-Jovanović, pastaj “Živopis Svetog Save” nga Teodosije Hilan-darski si dhe vepra e Konstantin Filozofit “Povest slovina – Žitije despota Srefana Lararevića“, Beograd 1989, me ç’rast, jo vetëm nga historiani i njohur I. Ruvarac dhe të tjerë, pranohet që ato janë të sajuara në Odesë në shekullin XVIII sipas disa rrëfimeve të priftërinjve të atjeshëm!

Ngjashëm ndodh edhe me veprën “emblematike” të S. Novakoviqi “Zakonik Stefana Dušana, cara srpskog 1349-1354” – (Kanuni i Stefan Dushanit, perandorit serb 1349-1354), Beograd 1870, në parathënien e së cilës, autori pranon se kanuni mesjetar nuk ekziston, por ai është arnuar nga rrëfimet në shekullin XIX në Prizren dhe rrethinë si dhe nga disa tekste nga kishat në Vllahi dhe Rusi (Petergurg), të cilat i ka ndërlidhë Shafariku në Vjenë më 1859.

Mënyra si është ngritur kjo vepër deri te shkalla e „testamentit“ shtetëror dhe juridik të „Perandorisë serbe“ së Stefan Dushanit në shërbim të krijimit të platformës ideologjike dhe politike të shtetit mesjetar serb për nevoja politike në shekullin XIX, që do t’i paraprijnë atij në hartën politike të Evropës të pranuar në Kongresin e Berlinit në vitin 1878, përkthimi në disa gjuhë dhe shpërndarja nëpër qendrat kryesore evropiane, tregon më së miri për ndërlidhjen e shumë faktorëve të jashtëm dhe të brendshëm në konstruktimin e tij me anën e sajimit të dokumenteve të shkapërderdhura pa kredibilitet shkencor. Kjo formë e arnimit të „dokumenteve“ të „strukur“ nëpër kisha dhe biblioteka „të harruara“ pasqyrohet më së miri në veprën e Novakoviqit.

Autori, megjithatë, duke dëshiruar që të tregojë “për vjetërsinë” e kësaj vepre, që e ka të qartë se mungon, mbështetet mbi disa shtresime të sajimeve dhe përpunimeve të teksteve që kanë për qëllim „nxjerrjen në dritë“ të „dokumenteve autentike“ me anën e ndërtimit „të pjesëve të humbura“! Siç është thënë edhe më herët, bazë e kësaj pune kanë shërbyer punëtoritë e kishave të ndryshme, në radhë të parë atyre në Hilandar, dhe të tjerave në Rusi (Odesë) për t’i distribuuar dokumentet e përpunuara dhe të retushuara në Vjenë, te shkolla e njohur e sllavistëve, prej nga pastaj „dokumentet meritore“ janë trajtuar nga studiuesit e ndryshëm për t’u krijuar „dosjet“ si „Monumenta slavica“ e të tjera, me të cilat janë ushqyer historitë e serbëve, të bullgarëve, të rusëve me „dokumente autentike“.

Autori i „Zakonikut“, në parathënie, zbulon teknologjinë dhe infrastrukturën e përpunimit dhe të falsifikimit të dokumenteve kur merret me „historikun“ e Zakonikut, që doemos lidhet me Vjenën dhe punën e studiuesve të atjeshëm, në radhë të parë të atyre sllavë ose serbë. Kështu, pikënisja e „Zakonikut“ fillon te J. Rajiq, më 1859 te botimi „Istorie slovenskoh narodie“, për t’u bartur pastaj te Mikloshiqi, i cili do ta paraqesë në gjuhën gjermane „Lex Stepani Dušani“, Vjenë 1856, prej nga pastaj do t’i bjerë në dorë P.J. Schafarikut, i cili do ta përfshijë në librin „Pomatky drevnioh pismenietvi Jihostovanie“, në Pragë, 1860. Schafariku, tekstin nuk e dha në mënyrë integrale, meqë ai nuk ekzistonte, por e parashtroi në 9 dorëshkrime të ndryshme me pretendimin se ato „janë pjesëza të zbuluara në manastire të ndryshme (Ravanicë, Rudnik, Kazan e të tjera) gjoja nga ato të viti 1350 e deri në vitin 1700, e ku vend të rëndësishëm zë teksti nga Petërburgu i N. Nadežnjev, që njihet nga manastiri Bistrica i Vllahisë. Këto tekste, as gjuhësisht e as përmbajtësisht, nuk formojnë tërësinë e një kanuni, gjë që e pranon edhe Shafariku.

Por, Novakoviqi, në botimin e tij, copëzat e Shafarikut i ndërlidh me dy tekste „autentike“, nga shekulli XIX. Njëri nga Struga, i mbledhur nga një prift rus. Dhe tjetri nga Prizreni, po ashtu i mbledhur nga një prift i quajtur Sime. Tekstin nga Prizreni, gjoja nga shekulli XV, në Beograd e dërgoi mësuesi nga Smedereva, Nikolla Maslin, prej nga ai i përpunuar në Vjenë, iu dorëzua Novakoviqit që ta nxjerrë në dritë. Natyrisht se Novakoviqi u përpoq që „kredibilitetin“ dokumentues të veprës ta pasqyrojë me tekstet e Schafarikut në sllavishten e vjetër kishtare me atë serbe. Në parathënie Novakoviqi shpjegon origjinën e teksteve dhe mbledhjen e tyre nga dora në dorë, që sipas tij, plotësojnë Kanunin dhe frymën e tij. Kështu, 165 fletët (listina), vijnë nga 16 mbledhës të ndryshëm, të cilëve nuk u dihen emrat, pos që thuhet se një pjesë e madhe e tyre janë rishkruar nga 6 klerikë dhe dy xhakonë në Prizren.

Meqë botimi i parë i vitit 1870, ishte me shumë shpërputhje dhe si i tillë nuk i plotësonte sa duhet kriteret themelore për t’u marrë seriozisht, Novakoviqi, pasi që të jetë emëruar kryetar i Akademisë Mbretërore Serbe në viti 1886, paraqitet me versionin e dytë “të plotësuar” të “Kanunit” me disa copëza të “rizbuluara” të versionit të “Kanunit” të Strugës nga shekulli XIV dhe të Prizrenit nga shekulli XV. Aty përfshihen 106 nene, të cilat nuk paraqesin tjetër pos një bartje (kopjim) të drejtpërdrejt të akteve ligjore kishtare të Bizantit (Homokanon), të cilat, ishin në pjesë e të drejtës romake-bizantine në përputhje me kodin e Justinianit, por që rregullonin çështjet pronësor në raportet e kishës me Perandorinë, ku ajo ishte pjesëmarrëse në administrimin e pronave kishtare dhe atyre vendore. Këtyre neneve nga kodi bizantin do t’i shtohen edhe pjesët tjera, ku amputohen raportet me ritet kishtare (me katolikët) e ku shfaqen edhe disa dekrete me të cilat përcaktohen sjelljet e kishave, e ku nuk mungojnë edhe regjistrat rreth pasqyrës demografike të popullatës ku, krahas popullatës shumicë “serbe”, si pakicë, shfaqen “katunët arbanase” (arbanaski katuni) dhe “katunët vllehe” (vlaski katuni).

Nuk është për t’u habitur skenari i “pasqyrës demografike” të popullatë së “Perandorisë së Dushanit”, ku asokohe nuk ka pasë përkatësi kombëtare pos kishtare: e ritit ortodoks ( me gjuhën e liturgjisë kishtare sllaviste e vjetër dhe greqishte) dhe e ritit latin (me gjuhën e liturgjisë kishtare latinishte)! Por, është për t’u habitur, që ky konstrukt antihistorik dhe antishkencor, i sajuar nga kisha ortodokse serbe dhe historiografia serbe e shekullit XIX për qëllime hegjemoniste, është pranuar “si e vërtetë shkencore” dhe thuajse u ka shërbye që të gjitha disajnimeve të raporteve gjoja kombëtare në shtetin e imagjinuar mesjetar serb, ku ka pasë edhe disa “katune arbanase” (katolike) dhe vllehe! Kështu, ky diktat i falsifikuar i të ashtuquajturit “shtet mesjetar serb”, në saje të “verifikimit” nga historianët, linguistët, etnografët e shkollës së sllavistëve të njohur të Vjenës, është pranuar te një pjesë e mirë e historiografisë botërore edhe nga historianë të vonshëm, siç është N. Malkomi dhe O.J. Shmitt. Madje, N. Malkomi, në librin “Kosova – një histori e shkurtër”, krahas pranimit të Stefan Dushanit “perandor serb” dhe të autoqefalisë së kishës ortodokse serbe nga mesjeta (shekulli XIII), pak a shumë, pranon edhe tezën “e arnautashve” (serbëve të islamizuar në shekujt XVI dhe të shqiptarizuar në shekullin XVIII)!

Andaj, institucioneve shkencore akademike në Shqipëri dhe Kosovë, u bie barra që të ndërmarrin hapa të organizuar hulumtues-shkencorë për t’u lirua ngas diktati i falsifikimeve të historiografisë hegjemoniste serbe, veçmas kur ato edhe sot e gjithëditën trajtohen shfaqen si referenca të pashmangshme tek shumë historianë tanë, pa asnjë çasje kritike ndaj tyre. Ndonëse kjo, bazuar në qindra vepra të kësaj natyre të krijuar nga Akademia Serbe e Shkencave gjatë shekullit të fundit, nuk është punë e lehtë, megjithatë hartimi i një platforme të qartë të rishikimit të historisë në përputhje me të vërtetën shkencore, është e domosdoshme.

---

Henry Charles Woods – Gazetari dhe diplomati britanik, zëdhënës i flaktë i çështjes shqiptare

---

Nga NDREK GJINI 

MA, University of Galway, Ireland

---

Fillimet dhe formimi akademik

Henry Charles Woods lindi më 18 maj 1881 në Danehill, një fshat piktoresk në Sussex, Angli, afër qytetit të Mançesterit. Që në fëmijëri, ai tregoi një interes të jashtëzakonshëm për gjuhët, historinë dhe gjeografinë, duke u dalluar për aftësitë intelektuale dhe kureshtinë e tij. Arsimimin fillor dhe të mesëm e ndoqi në institucione prestigjioze lokale, ku u dallua si nxënës i shkëlqyer. Më pas, u regjistrua në Universitetin e Mançesterit, një nga qendrat kryesore akademike të kohës, ku studioi filozofi dhe arte. Në vitin 1903, ai përfundoi studimet universitare me rezultate të larta, duke marrë dy tituj doktorature: një në filozofi dhe një tjetër në arte.

Në fillim të viteve 1900, Woods u anëtarësua në Shoqërinë Mbretërore Gjeografike (Royal Geographical Society – R.G.S.), një institucion elitar që do të luante një rol të rëndësishëm në formimin e tij si eksplorator dhe studiues. Anëtarësimi i tij në R.G.S. i dha mundësinë të krijonte një rrjet të gjerë kontaktesh dhe të merrte pjesë në diskutime mbi çështje gjeopolitike dhe kulturore të kohës. Kjo bazë e gjerë njohurish dhe lidhjet me figura të rëndësishme akademike e diplomatike i hapën rrugën për një karrierë të larmishme, që përfshinte gazetarinë, diplomacinë dhe studimet akademike.

Nga gazetaria drejt Ballkanit

Karriera profesionale e Woods-it filloi në vitin 1905, kur ai u angazhua si korrespondent special për disa gazeta britanike. Në moshën 24-vjeçare, ai udhëtoi për herë të parë në Perandorinë Osmane, duke raportuar për Foreign Office-in britanik dhe R.G.S.-në mbi zhvillimet politike dhe sociale në Turqi. Në 1906, ai vizitoi përsëri Turqinë dhe Bullgarinë, duke zgjeruar njohuritë e tij për rajonin e Ballkanit. Nga viti 1908 deri në 1924, Woods u bë një figurë qendrore në redaksinë e Manchester Guardian (sot The Guardian), një nga gazetat më prestigjioze të Britanisë së Madhe. Gjatë kësaj periudhe, ai punoi gjithashtu për botime të tjera të njohura si Evening News, The Graphic, Daily Express, Weekly Dispatch dhe The Times, duke u afirmuar si një gazetar i specializuar në politikën ndërkombëtare, me fokus Evropën Lindore dhe Ballkanin.

Si korrespondent, Woods publikoi qindra artikuj dhe analiza, të cilat shquheshin për objektivitetin, thellësinë dhe ndjeshmërinë ndaj çështjeve komplekse gjeopolitike. Në 1911, Foreign Office e dërgoi në territoret shqiptare të Perandorisë Osmane për të hetuar situatën pas shtypjes brutale të kryengritjeve shqiptare kundër xhonturqve. Udhëtimi i tij përfshiu qytete dhe krahina si Manastiri, Korça, Gjirokastra dhe Kosova, ku ai u trondit nga mizoritë e ushtrisë osmane ndaj popullsisë civile. Ai dokumentoi me hollësi dhunën, vuajtjet dhe rezistencën e shqiptarëve, duke u bërë një dëshmitar okular i rëndësishëm i këtyre ngjarjeve.

Gjatë këtij udhëtimi, Woods njohu figura të shquara të lëvizjes kombëtare shqiptare, përfshirë Themistokli Gërmenjin, Mihal Gramenon, Hasan Bitinckën, Stavre Karolin dhe Teufik Panaritin. Me ndikimin e tij diplomatik dhe bashkëpunimin me filantropin amerikan Charles R. Crane, ai ndihmoi në lirimin e këtyre patriotëve nga burgjet osmane, duke fituar respektin dhe mirënjohjen e komunitetit shqiptar.

The Danger Zone of Europe

Përshtypjet dhe vëzhgimet nga udhëtimet e tij në Ballkan u përmblodhën në librin The Danger Zone of Europe (1911), një vepër që analizonte tensionet politike dhe shoqërore të rajonit. Në kapitujt kushtuar Shqipërisë, Woods përshkroi me detaje dhunën e ushtrisë osmane dhe përpjekjet e shqiptarëve për vetëvendosje. Ai paralajmëroi se pa një zgjidhje të drejtë për çështjen shqiptare, Ballkani do të mbetej një burim i përhershëm konfliktesh. Libri u prit mirë nga qarqet akademike dhe diplomatike për qartësinë dhe objektivitetin e tij, duke e vendosur Woods-in si një ekspert të njohur të rajonit.

Miqësia me Ismail Qemalin dhe refuzimi diplomatik

Në korrik 1913, pas Konferencës së Ambasadorëve në Londër, e cila krijoi Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit dhe anashkaloi Qeverinë e Përkohshme të Vlorës, Ismail Qemali, kryeministri i Shqipërisë, i dërgoi një telegram Woods-it, duke i kërkuar të përfaqësonte interesat shqiptare në Londër. Woods e pranoi ofertën me nder dhe entuziazëm, duke e konsideruar një mundësi për të ndihmuar popullin shqiptar. Megjithatë, për shkak të mungesës së miratimit nga qeveria britanike, ai u detyrua të refuzonte. Në letrën e tij të datës 9 gusht 1913, drejtuar Ismail Qemalit, Woods shprehu keqardhjen e tij të thellë dhe e përshkroi popullin shqiptar si “viktimë të padrejtësive të fuqive që vlerësojnë interesat e tyre materiale mbi lirinë e kombeve të shtypura”. Ky qëndrim e bëri atë një figurë të dashur për patriotët shqiptarë dhe forcoi lidhjet e tij me personalitete si Ismail Qemali, Mehmed Konica, Nuredin Bey Vlora dhe Fotion Turtulli.

Udhëtimet në Shqipëri dhe raportimet për Evropën

Në fund të 1913-s dhe fillim të 1914-s, Woods u kthye në Shqipëri si gazetar dhe mik i afërt i qeverisë shqiptare. Ai vizitoi Beogradin, Cetinjen, Durrësin, Korçën, Beratin dhe Vlorën, shpesh në shoqërinë e Ismail Qemalit. Gjatë këtyre udhëtimeve, ai dokumentoi mizoritë greke në krahinat jugore si Korça, Kolonja dhe Gjirokastra, si dhe vuajtjet e refugjatëve shqiptarë të zhvendosur nga konfliktet. Raportet e tij, të publikuara në gazeta prestigjioze londineze dhe të dërguara në Foreign Office, shquheshin për ndershmërinë dhe humanizmin e tyre, duke ndikuar në formimin e opinionit publik britanik.

Në nëntor 1914, si i dërguar special i The Times, Woods qëndroi një javë në Shqipëri dhe botoi artikuj të fuqishëm që denonconin pushtimet e huaja dhe shkeljet ndaj sovranitetit shqiptar. Këto shkrime tronditën qarqet diplomatike në Londër dhe nxitën debate mbi politikën e Fuqive të Mëdha në Ballkan. Ai u largua nga Vlora më 14 nëntor 1914 me anije, duke lënë pas një trashëgimi të raportimeve të vlefshme.

Botimet mbi çështjen shqiptare

Gjatë Luftës së Parë Botërore, Woods shërbeu si korrespondent luftë dhe diplomat për gazeta si Weekly Dispatch dhe Evening News. Në këtë periudhë, ai botoi disa vepra të rëndësishme që e bënë atë një figurë të njohur në qarqet akademike dhe diplomatike. Ndër to përfshihen: War and Diplomacy in the Balkans (1915), një analizë e politikës dhe konflikteve në rajon; Communications in the Balkans (1917), një përmbledhje raportesh dhe shënimesh historike; Albania and the Albanians (1918), ku e paraqet Shqipërinë si një faktor kyç për stabilitetin ballkanik; dhe The Cradle of the War (1918), që shqyrton shkaqet e konfliktit global dhe rolin e Ballkanit.

Në 1917, Woods u ftua nga Federata Pan-Shqiptare “Vatra” dhe gazeta Dielli në Shtetet e Bashkuara. Në mitingun e 29 dhjetorit në Lawrence Hall, Boston, ai u nderua si “miku më i madh i shqiptarëve në Londër”. Po atë vit, ai organizoi një darkë madhështore në Londër për delegatin shqiptar Mehmed Konica, të zbukuruar me flamuj shqiptarë të sjellë nga etnografia e njohur Edith Durham. Në këtë darkë morën pjesë mbi 40 personalitete të shquara britanike dhe shqiptare.

Rikthimi në Shqipëri dhe vitet e fundit

Pas 13 vitesh, Woods u kthye në Shqipëri më 21 prill 1927, duke mbërritur në Korçë nga Selaniku dhe Sofja. Gjatë qëndrimit të tij tre-ditor, ai vizitoi Tiranën dhe Shkodrën për të vlerësuar situatën politike dhe kërcënimin jugosllav ndaj kufijve veriorë. Në Tiranë, intervistoi kolonelin britanik W.F. Stirling dhe takoi figura si presidenti Ahmet Zogu, diplomatët Mehdi dhe Mit’hat Frashëri, si dhe zonjën Carnarvon, një mbështetëse e çështjes shqiptare. Ky udhëtim i fundit e frymëzoi të shkruante një libër të ri, botuar në tetor 1928, pak para shpalljes së Mbretërisë Shqiptare, ku përshkroi përparimet e Shqipërisë republikane dhe sfidat e saj.

Woods vazhdoi të shkruante dhe të mbante ligjërata në institucione britanike, përfshirë R.G.S.-në, deri në vitet e fundit të jetës. Ai ndërroi jetë në Londër më 1939, në moshën 58-vjeçare, pas një sëmundjeje të rëndë. Arkivat e tij, përfshirë shënimet e udhëtimeve nga 1905 deri më 1925 dhe më tej, ruhen në arkivat e R.G.S.-së dhe mbeten një burim i çmuar për studiuesit.

Trashëgimia intelektuale dhe humanitare

Henry Charles Woods mbetet një nga figurat më të nderuara të publicistikës dhe diplomacisë britanike për Ballkanin. Me artikujt, librat dhe ndërhyrjet e tij diplomatike, ai ndihmoi në ndërgjegjësimin e opinionit perëndimor për padrejtësitë ndaj popullit shqiptar dhe potencialin e Shqipërisë për stabilitet rajonal. Si një zë i rrallë i ndërgjegjes evropiane, ai pa te shqiptarët një simbol të rezistencës për liri dhe dinjitet në një kohë të trazuar të shekullit XX. Miqësia e tij me patriotët shqiptarë dhe angazhimi i tij i palëkundur për çështjen e tyre e bëjnë atë një figurë të paharrueshme në historinë e marrëdhënieve shqiptaro-britanike.