Muhamed Mufaku/

Viteve të fundit kemi libra që tërheqin vëmenje me anë të promovimeve, pa marrë parasysh çfarë vlerë kanë, dhe kemi libra me vlerë që kalojnë në hestje pa hetuar megjithçse autorët e tyre janë historianë të institucioneve tona që njihen jashtë trekëndshi Prishtinë-Shkup-Tiranë. Kështu, është dashur që të kalojnë disa vjet deri kur na erdhi sivjet në Seminarin ndërkombëtar për gjuhë, letërsinë e kulturanin shqiptare historian austriak Oliver Schmit dhe përmendi në një rast tre historianë kosovarë që sjellin risi,në mesin e tyre edhe Ylber Hyën. Kuptohet, Y.Hysa nuk merret me tekste shkollore ose me një temë të sponzuara, por vërtetë merret me gjurmime serioze dhe pasuron historiografinë tonë me kontribute origjinale. I tillë ështe libri i tij “Shafrani në Kaçanik” që doli në Prishtë (Bard Books 2019) me një parathënje të Ag Apolonit dhe mbeti i pahetuar në trekënshëm Prishtinë-Shkup-Tiranë për kundër risive që na sjell.
Siç duket nga tituuli, libri merret me historinë ekomiko-shoqërore dhe kulturore të Kosovës në shek.XVI, përkatësisht me ngritjen e një bërthamë të re ubanistike në jug të Kosovës (Kaçanik) që soli risi me monumente të reja dhe profesione të reja si dhe me elemente të reja në kuzhinën e Kosovës si Shafrani, që ishte i njohur vetëm në sofrat e familjeve të pasura jashtë Kosovës kurse tani në Kaçanik shërbehej falas në sofrat e Imaretit në Kaçanik që e nërtoi Sinan Pashë Topojani (1506-1596),i cili me meritë u quajt “Themelluesi i Kaçanikut”. Sinan pasha ishte ndër figurat e njohur të shek.XVI pasiqë ishte i vetmi që zuri pesë herë postin e sedriazemit më Perandorinë osmane dhe ishte vali në disa vende në Lindjen e mesme (Egjipt,Siri etj) ku la shumë vepra monumentale duke përfshirë edhe dy qytete në Siri (Kutajfa në Veri të Damaskut dhe Sa’sa në jug të Damaskut).
Si i tillë, Sinan pasha tërhoqi shumë vëmendje të historianëve në mesin e tyre edhe historiani francez Jean Paul Pascual , i cili ia kushtoi atij një hapësirë të madhe në librin e tij për zhvillimin e Damasku në shek.XVI që u botua më 1985. Libir i Y.Hysës duket si version kosovar për Kaçanikun sepse të dy historinët kanë një qasje metotologjike: të ndriçhoet historia ekonomiko-shoqërore dhe kultuore në bazë të dokumentëve të vakëfit. Mirëpo, pioneri i kësaj qasje te ne ishte Hasan Kaleshi (1922-1976), i cili u dokturua më 1960 dhe disertacioni i tij ( që botua në Prishtinë më 1973 dhe 2012) na inspiroi herët me këtë qasje të re në studimet tona. Vetë Y.Hysa u mbështet në studimin e Kaleshit “Veziri i madh Koxha Sinan pasha, vakufet e tij dhe vaukufnamat e tyre” që u botua më 1965 në revistëm Gjurmime albanologjike, ku përmban një botim kritik të vakufnamën që ka të bëjë me Kaçanikun që u legalizua më 23 korrik 1586. Vërtetë,Y.Hysa e trajtoi këtë temë në librin “Shqiptarët dhe të tjerët”(2009), kurse tani e trajton në mënyrë më të gjerë duke ubazuar në burime dhe stidime në gjuhë të ndryshme (shqip, serbokroatisht, anglisht e gjermanisht) për ta na sjell një histori më ndryshe të Kaçanikut.
Qysh në fillim të librit (f.9) Y.Hysa nuk mohon se ai nuk është i parë po merret me vakëfin e Sinan pashës në Kaçanik, por ai e trajton më ndryshe nga se është fjala për një vakëfin që na soli të vetëmën “fortifikatë-qytet e mdërtuar nga themelli në Kosovë gjatë sundimit osman”, për çka ështuë ruajtur vakufnamja e tij (e legalizuar më 23.7.1586) që “zbërthen shumë fakte nga natyrza historike, juridike, ekonomike dhe kulturore”.
Më tutje, autori flet gjerë e gjatë për themelluesin Sinan pashë Topojani (1506-1596), duke e dalluar atë nga Sinanë pashë Vila (të dytë nga Luma) që e ngriti i një vakuf në Prizren me xhaminë e bukur që e dallon edhe sot qytetin, e duke treguar karrierën e pasur si komadant ushtarak, si vali në disa vende e si vetmi njëri që u bë 5 herë vezir i madh (sedriazem) në Perandorinë osmane duke lanë shumë monumente në disa vende.
Nga ana tjetër, në kaptinën “Dy kaçanikat”, që reflektojnë tani “Kaçanikun e vjetër” dhe “Kaçanikun e e ri” autori vë në pah disa gjurmë dardane e romake për rreth, e sidomos kalldërimi romak në gryekë të Kaçanikut dhe stacioni romak në Kaçanikun e vjetër. Mirëpo, Sinan pasha për kala-qytetin e ri shkoi më poshtë, atje ku takohen Nerodima dhe Lepenci dhe ku fillon gryeka që ndan Sharrin nga Karadaku. Y.Hysa vëren si kjo pozitë e re reflekton sensin stratigjik të Sinan pashës si komdanti i burrështeti sepse gryeka dominon një segment me rendësi të rrugës së vjetër Nish-Shkup që vazhdon deri në Selanik. Duke u mbështetur në shënimet e udhëtatarit francez Ph.Caney nga 1579 del se atje kalimi i kësaj rruge ka qenë shumë i rrezikshëm për udhtarët dhe tregëtarët, ndaj u ndie nevoja për një ndërmmarje të këtillë që do ta sjellte sigurimin për këtë rrugë rajonale dhe lulëzimin e vendbanimit të ri.
Për vendbanimin e tij autori kishte një burim të dorës së parë (vakufnamën), që tregon të gjitha objeltet e reja ekonomiko-shoqërore dhe kulturore që u ndërtuan atëherë dhe u bënë bazë e qytetit të ri.
Për të kuptuar më mirë natyrën e vakëfit duhet të kemi parasysh se vakëfi përbën dy llojë objekte: objekte që ofrojnë shërbime falas popullsisë (xhamia, medresja, teqja, hani, imareti/kuzhina popullore etj) si dhe objekte ekonomike që shfrytëzohen me qira dhe mbulojnë shpenzimet e objekteve të para. Kështu, në bazë të këtij burimi del se Sinan pasha ndërtoi në Kaçanik dhe rreth tij : një xhami, një medrese, dy hane, një hamam, një imaret, 27 mullijn e tjera. Në këto objekte tani u paraqiten 37 profesione të reja me 60 punojnës që i prezenton veç e veç autori me pagat e tyre (f.57-60).
Në mesin e ktyre objekteve kemi pasur një risi : imareti ose kuzhina pupullore që ofronte ushqim falas dy herë në dite studentëve,të varëfërve në Kaçanik e rrethin, punojnësëve në objektet e reja si dhe udhëtarëve që ndalen e pushojnë në Kaçanik. Ky institucion i ri, që u paraqit më herët në Shkup dhe ishte i pari në Kaçanik/Kosovë, tërhiqte interesimin e udhëtarëve evropinanë pasiqë që gëzonin ushqim falas dhe më ndytshe.
Mu për këtë, Y.Hysa përqendrohet me anë të ktij institucioni të ri në ndryshimet e reja në kuzhinën e Kosovës me elemente të reja që u bënë të përhershme, prej nga është edhe titulli i këtij libri. Një prej këtyre elementeve është orizi që jo vetëm që u konsumua në Kosovë por edhe u kultivua më vonë në Ballkan, për çka flet gjatë autori në kaptinën “Orizi si udhqim stratigjik”(f.97-100). Nga ana tjetër, risia tjetër ishte paraqitja e Shafranit në ushqimin e afruar në imaretin e Kaçanikut që reflektonte një domethënje të madhe, sepse shafrani ishte simbol i sofrave të familjave të pasura në Orient dhe më vonë në Evropë, kurse tani ai ofrohej të gjithëve falas me embëlsirën e quajtur Zerde, me origjinë nga Persia, në të cilën shafrani është esenca e dukja e saj, për çka flet autor më shumë në kaptinën “Zerde më shumë se ëmbëlsirë”.
Më këto të dhëna domethënse mund të themi se në këtë libër të Y.Hysës nuk kemi tema të mëdha të stërpërsëritua por ai përqendrohet në një hapësirë të vogël (Kaçaniku) me një qasje të re (në bazë të vakufnamës të 1586) për ta parqitur një histori më pak të njohur për gjeneratën e re të historianëve.

Prof. Ass. Dr. Pajazit Hajzeri

¹ Faculty of Architecture and Spatial Planning, UBT College – 

Higher Education Institution, Prishtina, Kosovo

Pajazit.hajzeri@ubt-uni.net

Abstrakti: Kulla, një formë tradicionale e banesës, ka pasur një rol të rëndësishëm në jetën sociale, ekonomike dhe kulturore të popullsisë së Shalës së Bajgorës. Ky studim eksploron funksionin dhe rëndësinë e kullës në këtë zonë malore të Kosovës, duke analizuar arkitekturën, materialet ndërtimore dhe karakteristikat funksionale që e bënin atë të përshtatshme për jetesën në një mjedis të vështirë dhe të izoluar. Kulla nuk ishte thjesht një strukturë banimi, por një simbol i identitetit familjar dhe qëndresës ndaj kushteve të ashpra natyrore dhe sociale. Nëpërmjet intervistave me banorë lokalë dhe analizës historike, ky punim synon të ndriçojë më tej mënyrat në të cilat ky objekt banimi ka evoluar dhe ka ruajtur identitetin e tij në kontekstin e modernizimit të jetesës në Shalën e Bajgorës.

Fjalët kyqe: Kullë, objekt banimi, mjedis jetësor, strukturë, natyrë.

1. Kullat

Punimi “Kullat në zonën e Shalës së Bajgorës” trajton rëndësinë historike dhe arkitektonike të kullave në këtë rajon të Kosovës. Kullat, të cilat kanë shërbyer si struktura mbrojtëse dhe rezidenciale, janë ndërtuar kryesisht gjatë periudhës osmane dhe paraqesin një simbol të identitetit kulturor dhe traditave vendore. Zona e Shalës së Bajgorës, përveç bukurive natyrore dhe rëndësisë historike, është e njohur për këto ndërtesa tradicionale të cilat përfaqësojnë një aspekt të rëndësishëm të trashëgimisë kulturore shqiptare. Punimi shqyrton arkitekturën, funksionet e kullave, dhe rolin e tyre në ruajtjen e traditës dhe vlerave shoqërore ndër shekuj. Kullat e ndërtuara në Shalë të Bajgorës dhe ato në zonat fushore të Kosovës kanë disa dallime të theksuara që reflektojnë mjedisin gjeografik, nevojat mbrojtëse dhe stilin e jetesës së banorëve në këto rajone.

2. Funksioni mbrojtës:
   • Kulla në Shalë të Bajgorës: Duke qenë se Shala është një zonë malore dhe shpesh më e izoluar, kullat janë ndërtuar kryesisht për mbrojtje. Ato ishin struktura të fortifikuara që mbronin banorët nga sulmet e jashtme dhe plaçkitjet, si dhe ofronin mbrojtje në kushtet e rënda klimatike. Zakonisht ishin më të larta dhe më të ngushta për të mundësuar vëzhgim më të mirë të terrenit përreth.
   • Kulla në zonat fushore: Kullat në fushë, edhe pse kanë pasur një element mbrojtës, kanë qenë më të orientuara drejt funksioneve sociale dhe ekonomike. Ndërsa këto kulla janë të ndërtuara më pranë tokave bujqësore, ato shpesh kishin edhe hapësira të mëdha për magazinimin e prodhimeve bujqësore, krahas hapësirave për banim.
3. Arkitektura dhe materiali:
   • Kulla në Shalë të Bajgorës: Përdorimi i gurëve të fortë malor ishte karakteristikë e këtyre kullave, pasi materiali lokal ishte i bollshëm dhe i qëndrueshëm për klimën e ftohtë dhe të ashpër. Ndërtesat ishin më kompakte për të ruajtur nxehtësinë dhe për t’u mbrojtur nga era e fortë malore.
   • Kulla në zonat fushore: Në fushë, materiali ndërtimor shpesh përfshinte gurë dhe dhe, por edhe dru më të lehtë për tavanet dhe dyshemetë. Struktura ishte më e gjerë dhe më e hapur, duke lejuar më shumë dritë dhe ajrosje. Arkitektura e kullave fushore ishte më pak e fortifikuar dhe më e përshtatur për një klimë më të butë.
4. Organizimi i brendshëm:
   • Kulla në Shalë të Bajgorës: Organizimi i brendshëm ishte minimal dhe funksional, duke iu përshtatur nevojave të përditshme të mbijetesës dhe mbrojtjes. Kati i parë përdorej për kafshët dhe magazinimin, ndërsa katet e sipërme për banorët. Dhomat ishin më të vogla dhe me pak hapësira për luks apo dekor.
   • Kulla në zonat fushore: Kullat fushore ishin më të hapura dhe të rregulluara për të përmbushur nevojat familjare dhe sociale, duke pasur shpesh dhoma për mysafirë, magazina për produktet bujqësore, dhe hapësira për aktivitete ekonomike si përpunimi i drithërave.
5. Kulla si simbol mbrojtës:
   • Kulla në Shalë të Bajgorës: Kullat në zonat malore kishin një rëndësi të theksuar si simbole të qëndresës, forcës dhe pavarësisë së familjeve të mëdha fisnore. Ato shpesh ishin të ndërtuara në pozicione të larta për të treguar fuqi dhe prestigj.
   • Kulla në zonat fushore: Në zonat fushore, kullat ishin më shumë simbole të pasurisë dhe pronësisë mbi tokën, duke reflektuar fuqinë ekonomike të pronarëve të mëdhenj të tokës dhe ndikimin e tyre në komunitet.

6. Kulla si banesë

Treva shqiptare e Kosovës ruan edhe sot një trashëgimi arkitektonike popullore me një larmi dhe përmbajtje shumë të pasur. Kjo trashëgimi popullore shqiptare paraqitet në një vazhdimësi të pandërprerë që nga parahistoria e këtej, deri në fillim të shek. XX (F. Doli, 2009).

Kur flitet për arkitekturën popullore shqiptare të Kosovës, menjëherë të shkon mendja te ai tip shtëpie, që është më karakteristik dhe më i bukur në këtë trevë.

Kështu na del parasysh kulla si banesë dhe krenare, me shumë asociacione, lidhur me rolin e saj dhe historinë e bujshme të këtyre viseve (M. Krasniqi, 1979).

Kullat si ndërtime arkitekturore në kuadrin apo jashtë sistemeve – si të veçuara – të cekura, shihet qartë se ajo si objekt na paraqitet nga periudha pararomake, pra periudha qytetare ilire, e vazhdon të ndërtohet deri në shek. XIX. 

• Ndërtimet arkitekturore kulla

Kullat kishin veçoritë e veta varësisht periudhave historike, që nga periudha qytetare ilire, ajo romake, bizantine, feudale arbërore, të periudhës së Skendërbeut, osmane – periudha e pashallëqeve të mëdha, etj. dallohen në aspektin planimetrik, të elementeve ndërtimor – arkitekturor, funksionale dhe estetike që ishin në varësi të kohës dhe të rrethanave shoqërore – ekonomike, sociale dhe politike, kur u ndërtuan ato (F. Drançolli, 2001).

Fig. 1. Kulla e Imere Pecit, Rahovë

Kështu, gjatë periudhave të cekura historike paraqiten frëngjitë për harkatarët, për topin dhe për pushkën. Në këtë ndërtimtari arkitekturore të fortifikimit të krijuar nga mjeshtër shqiptarë vëmë re një vijimësi pothuaj të pandërprerë të kulturës ndërtimore popullore, të cilët kur nuk luftonin, pra në kohë qetësie, rindërtonin muret dhe zbukuronin qytetet e veta (M. Kallfa, M. Korkuti, 1971).

Në të kaluaren qe karakteristike fshati me banesa të shpërndara larg njëra-tjetrës, të vendosura në lugina, rrëzë kodrave, në tarraca të hapura ose në ndonjë kodër të vetmuar. Lagjet ishin të grupuara sipas vëllazërive e barqeve. Qendra e fshatit caktohej pranë pusit të ujit, kroit, ndërtesës së kultit ose tek sheshi i kuvendit (K. Ulqini, 1981).

Fig. 2. Kulla e Zejnullah Ibrahimit

Në viset malore fshatrat janë të shpërndara, të vogla, me shtëpi prej druri e guri, ndërsa banorët merren kryesisht me blegtori. Tipi i fshatit lagje është ai tip ku shtëpitë e fshatit janë të grumbulluar në lagje veç e veç. Kjo ndodhë në disa fshatra të grumbulluara, të përbëra prej familjeve të mëdha, vllazërive ose pjesëtarëve të fiseve, zakonisht të grumbulluara në një anë të fshatit. Ajo anë që përbën lagjen e veçantë, e merr edhe emrin sipas familjes përkatëse, që zakonisht kanë mbiemër të përbashkët (M. Krasniqi, 1985).

Si kudo në vendin tonë, ndërtimi i banesave në fshat vazhdoi të bëhet pa ndonjë kriter në trojet që zotëronte secili, kurse ndërtimet e tjera me karakter të përgjithshëm shërbimi ekonomik e social-kulturor ishin të pakta, të tilla, që nuk bënin ndonjë ndryshim në strukturën e përgjithshme të fshatit (V. Cicko, 1977). Banesa rrethohet në të katër anë nga oborri i saj (A. Gjergji, 1985). 

Çdo ndërtesë e projektuar dhe e ndërtuar prej guri me më së paku dy kate (përdhes dhe kati i parë), që kishte oborrin e vet dhe nxirrte tym përmes oxhakut, quhej kullë, sikur çdo objekt që shërbente për banim të njerëzve, nxirrte tym dhe gjendej në oborr, sipas kanunit, treditës sonë, trajtohet si shtëpi (H. Zeka, 2011). Prandaj, edhe tipi i shtëpisë së gjatë me dy kate, sipas kësaj, do të hynte në kategorinë e kullave. Por, në realitet, kulla e vërtetë në Kosovë ka pamje tjetër dhe funksion tjetër, prandaj ajo paraqet një tip të posaçëm dhe më të dalluar se tipet e tjera të shtëpive (M. Krasniqi, 1979).

Kullat kanë muraturë të gurtë. Kjo muraturë u bëri ballë sulmeve të ndryshme, duke krijuar në këtë mënyrë një ngjarje në secilin hap të popullit. Ky objekt etnografik, si i tillë, është e natyrshme që u ngrit në nivel të simbolit, duke zënë kështu një vend të rëndësishëm në radhët e simbolikës (R. Kryeziu, 1983), (në arkitekturen popullore P. H.).

Në lindjen dhe në zhvillimin e arkitekturës popullore në territorin etnik shqiptar, konkretisht të objekteve arkitekturore të realizuara në shek. XVIII, veçanërisht në shek. XIX, kanë ndikuar mjaft faktorë. Ky ndikim i faktorëve, varet nga koha dhe nga treva ku dhe u realizuan vepret e arkitekturës popullore. Tërë faktorët mund të radhiten në dy grupe: në grupin e parë bëjnë pjesë faktori i natyrës dhe fizikogjeografik, ndërsa në të dytin faktori shoqëror-ekonomik (F. Drançolli, 2001).

Kulla si objekt banimi, në të njëjten kohë si objekt i fortifikuar kishte shtrirje të gjerë në visat e Shalës së Bajgorës. Pozita kodrinoro malore, klima, afërsia me fqinjët sllavë veriorë, materiali i bollshëm ndërtimor, vuri në pah ndërtimin dhe përhapjen e kullës si arkitektur popullore në të gjithë regjionin.

Kullat si banesë kishin planimetri kryesisht katrore e ndonjëherë edhe kënddrejt në raste më të rralla, mbuloheshin me çati katërujshe me

Fig. 3. Kulla e Ahmet Tupellës

tjegulla tradicionale. Në këto vise kullat përbëhen prej katit përdhes dhe katit të parë që njhen si kulla dykatëshe (P. Hajzeri, 2021).

Është mëse e pamundur të udhëtosh nëpër cilindo fshat të Shalës së Bajgorës e mos të takosh gjurmë kullash, të cilat, shumica syresh, janë dëmtuar nga ushtria pushtuese serbe gjatë luftës së fundit në Kosovë (1998-99). Edhe pse të lëna pas dore, jo të banueshme, dita ditës duke u shkatërruar nga faktori kohë, por duke mos përjashtuar edhe rastet e rrënimit nga vetë pronarët për arsye të sigurisë, evitimit të shembjes dhe largimit të ndonjë dëmi më të madh (P. Hajzeri, 2021).

Kullat kryesisht ndërtoheshin nga familjet me ekonomi të zhvilluar dhe familjet me anëtarë të shumtë në numër. Kullat, veçse ndërtoheshin në çdo lagje nga një, ato shpeshherë takoheshin edhe në numër më të madhë brenda një lagjeje. Rastin e një kulle për lagje e kemi në fshatin Vllahi, në shtatë lagje të fshatit kemi nga një kullë (P. Hajzeri, 2021).

Rreth kullës ndërtoheshin objektet përcjellëse nëpër oborrin e saj, ndërsa rreth oborrit të kullës ndërtoheshin shtëpitë e lagjes së njëjtës vllazëri. 

Kulla si objekt banimi, me tipare të caktuara kombëtare, siç dimë, u ndërtua ekskluzivisht nga mjeshtër shqiptarët për shqiptarët.

Kulla shqiptare, pas një përvoje të lashtë të të ndërtuarit, duke iu përshtatur në mënyrë të përkryer nevojave dhe funksionit të shumënduarshëm, u kristalizua deri në atë masë saqë u tipizua dhe, si e tillë, u ndërtua pa pësuar ndryshime. Në brendësinë e mbështjellësit prizmatik të kullës, (qoftë të asaj më të hershme, të ndërtuar prej guri dhe druri, apo të asaj më të vonshme të ndërtuar vetëm prej guri), spikatet një sistem apo strukturë funksionale, sipas kateve, e cila në kohë është kristalizuar deri në atë masë saqë ka arritur një stad të standardizimit apo tipizimit. Natyrisht se krahas kësaj edhe te të formësuarit e jashtësisë së kullës autoktone u arrit ky stad i tipizimit (F. Doli, 2009). 

Në këtë kontekst, njësitë apo elementet e tipizuara të gjuhës arkitektonike të kullës, të kompozuara në variacione të nduarnduarta, njëmend sajuan një arkitekturë të njësuar, por njëherësh të larmishme dhe piktoreske (F. Doli, 1993).

Ndërtimi i një numëri të madh të kullave në kohën e sundimit otoman ka pasur lidhje të ngushtë, para së gjithash, me kushtet shoqërore të shek. XIX e më tutje.

Pushteti turk dobësohej gjithnjë e më tepër, kështu që shtrohej pasiguria personale dhe rrezikohej pasuria, sidomos bagëtia. Kulla ishte një fortifikatë e fortë nga sulmet eventuale. Ajo, në këto raste, ishte një strehim i sigurt (M. Krasniqi, 1979).

Ndërtimi i kullave, përveç se shërbente për strehim, ajo kishte edhe karakterit mbrojtës, si për familjen, ashtu edhe për bagëtinë. Strehimi i bagëtisë bëhej, si rëndom, në katin përdhes, ndërsa strehimi i familjes në katet e sipërme, kështu që kontrolli i pasurisë ishte shumë më lehtë të mbrohej në këtë mënyrë, duke pasur afër edhe anëtarët e familjes edhe bagëtinë si ekonomia më e përhapur në zonat malore.

Në traditën shqiptare, por edhe në psikologjinë e njerëzve, kulla ka qenë objekt i dalluar i arkitekturës tradicionale, e cila vetvetiu, me pamjen e saj impozante, tregon në njëfarë mënyre epërsinë e pronarit të saj në krahasim me shtëpitë e tjera më modeste përdhese, me dimensione më të vogla dhe pamje më të varfër (M. Krasniqi, 2005).

• Përfundimi

Në përmbledhje, kulla në Shalë të Bajgorës shquhet për fortifikimin, funksionalitetin dhe qëndrueshmërinë e saj në mjedisin malor, si objekte banimi, mbrojtëse dhe strehimi për familjen, bagëtin, për mysafirët dhe udhëtarët të cilët kalonin andej pari. Ndërsa kulla në zonat fushore ishte më shumë një strukturë e adaptuar për nevojat e jetesës bujqësore dhe për qëllime sociale dhe ekonomike. Duke mos harruar që kullat luajtën një rol edhe në organizimin e kuvendeve gjithëpopullore sa herë që lindëte nevoja, pajtimin e ngatërresave, organizimin e ahengjeve, luanin edhe rolin e institucioneve fetare dhe atë të shkollës në periudha të ndryshme kohore.

Ato përfaqësojnë një trashëgimi të pasur kulturore dhe arkitektonike, duke qenë qendra të rëndësishme të mbrojtjes dhe jetës familjare në të kaluarën. Kullat janë ndërtuar kryesisht për t’u mbrojtur nga armiqtë dhe për të ruajtur pavarësinë e banorëve të kësaj zone. Sot, ato mbeten simbol i rezistencës dhe identitetit kombëtar të shqiptarëve të Kosovës, duke tërhequr gjithashtu vëmendjen e studiuesve dhe vizitorëve për vlerën e tyre historike.

Bibliografi

• Doli, Flamur, [2009]. Arkitektura vernakulare e Kosovës, Prishtinë;
• Doli, Flamur, [1993]. Shkolla kosovare e mjeshtrit popullor shqiptar, Prishtinë;
• Drançolli, Fejaz, [2001]. Kulla shqiptare, Prishtinë;
• Krasniqi, Mark, [1979]. Gjurmë e gjurmime, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë;
• Krasniqi, Mark, [2005]. Mikpritja në traditën shqiptare, Prishtinë;
• Zekaj, Hasan, [2011]. Gjytetet thërrasin ndërgjegjen, (Kujtesë e treshëgimisë kulturore rreth Krasniqes së Vendit), Libri i dytë, Prishtinë;
• Kryeziu, Resmije, [1983]. Kulla në poezinë e sotme shqipe në Kosovë, Trashëgimia dhe transformimi i kulturës popullore, Material nga sesioni shkencor, mbajtur në Prishtinë më 7 – 8 shtator 1979, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë;
• Gjergji, Andromaqi, [1985]. Familja e sotme fshatare dhe disa aspekte të mënyrës së jetesës në rrethin e Lushnjes, Etnogragfia Shqiptare, Nr. 16, Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Kulturës Popullore,Tiranë;
• Cicko, Vasilika, [1977]. Tipare të reja të vendbanimeve fshatare, Konferenca
• Kombëtare e Studimeve Etnografike, 28-30 qershor 1976, Tiranë;
• Kallfa, Mehmet, Korkuti Muzafer, [1971]. Shqipëria arkeologjike, Universiteti Shteteror i Tiranes, Instituti i Historise dhe i Gjuhesise, Sektori i Arkeologjisë, Tiranë;
• Ulqini, Kahreman, [1981]. Tipare të reja të vendbanimeve dhe të banesës popullore në trevën e fshatit të bashkuar Koplik në vitet e pasçlirimit, Etnografia Shqiptare, Nr. 11, Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë,

Dr. Ervin Kujtila/

Faza e dytë e zhvillimit të fortifikimeve në luginën e Shkumbinit na jep një tablo më të qartë të karakterit ekonomik të tyre. Në periudhën e hekurit të hershëm përveç ndryshimeve në karakterin e fortifikimeve është vënë re edhe zgjedhja e vendit për ngritjen e këtyre fortifikimeve. Afërsia ndaj burimeve ekonomike duket që ishte kusht parësor për banorët e asaj periudhe. Minierat, rrugët, ujërat apo edhe tokat bujqësore kanë qenë elementët që banorët merrnin parasysh gjatë ngritjes së fortifikimeve. Gjithashtu element i rëndësishëm është miniera e Pishkashit e cila ndodhet në luginën e Shkumbinit, që mendohet ti ketë shërbyer banorëve të këtyre trevave. Në luginën e Shkumbinit vihet re se gjatë periudhës së hekurit të hershëm, janë braktisur shumë fortifikimeve të epokës së bronzit të vonë. Gjatë kësaj kohe banorët filluan të lëvizin nga lartësitë drejt fushave, tarracave lumore dhe rrugëve tregtare, duke braktisur në këtë mënyrë edhe vendbanimet e vjetra si nëZdranjshë, Orenjë. Pikërisht këto kushte kanë bërë të mundur që vendbanimet e kësaj periudhe të ngriheshin pranë rrugëve të komunikacionit, ose mbi fusha dhe kodrina në lartësi relativisht të vogla.

Fortifikimi prehistorik i Shkëmbit të Qytetit.

Ndodhet në veri të fshatit Shpellë të krahinës së Mokrës, mbi vendin e takimit të lumit Shkumbin me përroin e Bishnicës. Kreshta më e lartë e një vargu shkëmbor, që shkëputet nga faqja e malit, duke u ndarë nga ai me një qafë të ulët. Nëpër këtë qafë kalonte rruga tradicionale, që lidhte Mokrën e Poshtme me Korçën nëpërmjet Gurit të Kamjes dhe me Devollin, nëpërmjet Qafës së Panjës. Nga kjo rrugë ruhet në gjendje të mirë një trase e shtruar me kalldrëm me gjerësi 3 m. Rruga është e shtruar me gurë të vegjël midis dy bordurash prej gurësh të mëdhenj.

Historiku i kërkimeve arkeologjike

Të dhënat e para për këtë kështjellë i ka përcjellë N. Ceka dhe A. Baçe. Në artikull jepen të dhëna për vendndodhjen, topografinë, teknikat e ndërtimit të murit fortifikues, ku ndeshen dy teknika ajo me gur të vendosur në të thatë dhe ajo me gurë të lidhur me llaç gëlqereje. Po ashtu japin të dhëna për gjetjet arkeologjike që përbëhet nga qeramika e periudhës së parë të hekurit, të periudhës qytetare ilire dhe të vonë romake.

Planimetria

Lartësia shkëmbore, ku shtrihet vendbanimi i lashtë, përbëhet prej dy majash që lidhen nga një qafë e cekët. Vendbanimi ka qenë mbrojtur nga ana veriperëndimore, ku lidhet me kreshtën, nga një mur prej gurësh të mëdhenj të papunuar, të vendosur në të thatë, gjurmët e të cilit kapen vetëm tek shkëmbi i anës jugore të qytezës. Muri vazhdonte pastaj me drejtim verilindor, duke u kthyer në kënd të drejtë, atje ku terreni fillonte e thyhej, pasi kalonte kurrizin e kodrës. Në faqen e verilindore të kodrës, e cila zbret pjerrtas drejt përroit të Bishnicës, ruhen vetëm gjurmë të zbehta të murit. Mbi murin e periudhës prehistorike ngrihet një mur më i vonë, i ndërtuar me gurë të lidhur me llaç. Me këtë mur lidhet dhe një akropol i vogël, në majën më të lartë të kodrës.

Teknika e ndërtimit

Në këtë vendbanim ka dy faza të ndryshme fortifikimi, e para muri është i ndërtuar prej gurësh të mëdhenj të papunuar, të vendosur në të thatë, kurse e dyta ndërtuar me gurë mesatarë e të vegjël të lidhur me llaç të dobët gëlqereje, i pajisur dhe me një kullë. Kulla është e vendosur pranë faqes së thiktë jugore të shkëmbit dhe ka formë katërkëndëshe me ballë 4,50 m. Qeramika që i përket këtij muri është e tipave të antikitetit të vonë.
Me këtë mur lidhen gjetje të qeramikës lokale të periudhës së parë të hekurit si dhe disa fragmente të periudhës qytetare ilire dhe antikitetit të vonë. Vendbanimi ka një qenë i banuar në periudhën e parë të hekurit, periudhën qytetare ilire dhe antikitetin e vonë.
Nisur nga teknika e ndërtimit pak fragmente arkeologjike të gjetura gjatë vëzhgimit që ne bëmë aty ky fortifikim i përket periudhës prehistorike konkretisht periudhës së Hekurit të Hershëm. Por përfundim i cili kërkon mbështetje më të plotë arkeologjike me anë të sondazheve arekologjike.

Arben Iliazi/

Plot 23 vjet më parë, më 26 tetor 2001, në castet e fundit të jetës së tij, Prof. Selim Islami u la amanet fëmijëve dhe gruas që ta çonin për ta varrosur në Çukën e Ajtoit, që është në Çamërinë e këtejme, në  pikën më jugore të kufirit Shqipëri – Greqi. Dëshira e Tij ka mbetur e palotësuar, por në Atriumin e Muzeut Historik Kombëtar është sjellë dhe montuar një nga kullat origjinale ilire të Çukës së Ajtoit. Kjo kullë të kujton përherë Prof. Selim Islamin dhe mbase Shpirti e tij i Shenjtë do të lëvizë në shkallaret dhe në gurët e kësaj kulle përjetësisht.

***

Prof. Selim Islami është një nga njerëzit  më të  ditur dhe të shkëlqyer të Shqipërisë, dijetar, arkeolog, etnograf, historian dhe shkëncëtar i shquar. Rrallë  mund të  gjesh njerëz me kaq njohuri universale të  shumë  fushave të  kulturës njerëzore e materiale. Ishte një  shumësi personalitetesh brenda një  njeriu të  vetëm, studiues i formatit evropian e botëror, që ka ngritur shumë lart kulturën e vendit të  tij, pasi e dinte mirë  se albanofobia ishte parathënia e zhdukjes së  vetë  kombit. Selimi kishte pasion dhe prirje të  veçantë  historinë  e kombit shqiptar. Qëllimi i tij i jetës ka qenë zbulimi i vetë enigmave të historisë. Ai ishte konceptuesi kryesor për shtjellimin për herë të parë, me kritere bashkëkohore, të historisë së mirëfilltë të ilirëve të lashtë. Është tepër e vështirë të them atë që duhet thënë saktësisht për Prof.Selim Islamin. Ndihem i nderuar që e kam njohur personalisht, jemi nga një fshat dhe kemi qenë miq të afërt. Ishte burrë i pashëm, autoritar, me sqimë dhe përgjithësisht serioz. Kishte një  modesti plot dinjitet.
Shpesh tek shtëpia e tij shkoja me Abaz Dojakën dhe disa miq të shoqatës Çamëria. Në  janar 1991 ndihmoi në hartimin e programit të Shoqatës dhe në njihjen të gjitha trevave të Çamërisë. Selimi fliste me entusiazëm duke u shprehur: “Erdhi koha, që të flitet e shkruhet hapur për Çamërinë e viset e tjera shqiptare përtej kufirit”.

***

Koncepti i prof. Selim Islamit për historinë i takonte shkollës materialiste, ku determinizmi i fakteve dhe i dialektikës së  tyre shtjellohet në  bazë  të  ligjësive të  brendshme. Kjo shkollë  sa e karakterit sociologjik, aq dhe filozofik,  shtroi para prof. Selim Islamit struktura kuptimore, duke e nxitur atë  të  bënte sinteza të  mëdha të  ngjajeve, të  etapave të  historisë mijëravjecare, për të  vërtetuar autoktoninë  e shqiptarëve.

Selim Islami, në veprat e tij të shumta, zbulon autoktoninë dhe vitalitetin e lartë të popullit shqiptar, qëndresën e tij të jashtëzakonshme ndaj asimilimit kulturor dhe etnik dhe e konsideron popullin shqiptar si një shembull të gjallë të faktit që një popull luftarak është në gjendje të mbijetojë edhe përballë rrebesheve më të egra të historisë. Ai zbuloi se shpirti i Kombit është  tepër i lashtë  dhe për ne shqiptarët është  gjithcka.

Nën drejtimin e tij shkenca e albanologjisë  bëri një  epokë  të  vërtetë.

Nëse Prof. Eqrem Çabej mbështeti tezën e birësisë (filiacionit) të shqiptarëve nga ilirët në rrafshin gjuhësor, Selim Islami është historiani i parë i madh, i cili udhëhoqi dhe konstruktoi në zanafillë një histori shkencore të qytetërimit ilir, të shtetit dhe të qytetit ilir. Studimet e tij janë të një rëndësie të madhe, sepse janë pika referuese të pazëvendësueshme. Selim Islami e shikon historinë politike të ilirëve, të shtetit dhe të qytetit ilir në epokën helenistike, sipas një strukture unitare. Ai ka bërë përgjithësimin më sintetik të lindjes dhe të zhvillimit të jetës qytetare në Iliri, duke bërë një shfrytëzim të plotë të të dhënave dhe të studimeve të ilirologëve dhe të arkeologëve të mëparshëm të huaj. Mund të themi se Selim Islami është krijuesi i teorisë së shtetit dhe të qytetit ilir, që respekton kronologjinë e burimeve librore dhe harmonizon të dhënat e reja dhe të panjohura të burimeve arkeologjike, duke pasuruar së tepërmi peizazhin shkencor ilir. Si arkeolog, ka marrë pjesë në gërmimet sistematike të rrënjëve ilire në Gajtan të Shkodrës, në Pazhok të Elbasanit, në Xibër të Matit, në Zgërdhesh të Krujës, në Apoloni dhe ka drejtuar ekspeditën e  njohur për gërmimin e Butrintit. Në vitet 1958-1960, Selim Islami drejtoi kërkimet shqiptaro-sovjetike në qytetin e Apolonisë, të Orikumit dhe në Çukë të Ajtoit.

Në këtë ekspeditë shkencore punoi edhe një arkeolog me emër botëror, hebreu rus Bllavacki.

***

Ilirologjia u shfaq në  gjysmën e parë  të  shekullit të  XX, duke pasur si bazë  tezën e autoktonisë. Por kishte mjaft skepticizëm në  studimet ilirologjike. Pikërisht në cakun mes trashëgimisë së  mësiprme, me arritjet dhe kontradiktat e saj, dhe traditës së  re që  po lindëte, u plazmua dhe shkëlqeu figura prej korifeu e Selim Islamit.  Ai i ndërlidhi të  dya trashëgimitë, duke sjellë  ndryshime cilësore.

Ishte kryeredaktori shumëvjeçar i revistës „Iliria“, si dhe i veprës së papërsëritshme të tekstit të historisë ilire, të botuar në vitin 1978, në frëngjisht, me titullin „Les Iliriens“. Duke u mbështetur në  burime historike, por edhe te arritjet e arkeologjisë shqiptare , Selim Islami diti të  vërë  piketa të rëndësishme për ndërlidhjen e antikitetit ilir dhe mesjetës arbërore, si vazhdimësi gjenetike dhe territoriale.

Kur fliste për periudha të  pandriçuara, ai dinte të  vendoste një  logjikë  të  pranueshme, me një  zgjuarsi të  rrallë .

***

Deri në përfundim të Luftës së Dytë Botërore, kërkimet arkeologjike në Shqipëri ishin zhvilluar nga arkeologë të huaj, të cilët ishin përqendruar kryesisht në qendrat e mëdha antike. Në atë kohë ilirët njiheshin “…si një popull i prapambetur, konservator, pasiv dhe inert ndaj qytetërimit, me organizim të ulët politik në nivelin e shtetit fisnor. Historia e tyre në rastin më të mirë shihej si shtojcë e historisë greke apo romake, nga pozita e helenocentrizmit apo romanocentrizmit”. Duhej sqaruar origjina e ilirëve, shkalla e zhvillimit, historia politike dhe vendi që ata zinin në botën antike, si dhe mjaft çështje të tjera që lidhen me zhvillimet e tyre ekonomike dhe kulturore, lidhja mes ilirëve dhe shqiptarëve etj. Për realizimin e këtij programi duhej të bëheshin gërmime dhe gjurmime arkeologjike intensive në një territor të gjërë. I porsakthyer nga studimet në Moskë, në vitet 1952-1959, prof. Islami organizoi dhe drejtoi gërmimin e 35 tumave ilire në luginën e Matit, në bashkëpunim me arkeologët H. Ceka, S. Anamali dhe F. Prendi. Ata konstatuan se kultura e dokumentuar në luginën e Matit ishte shumë e ngjashme me kulturën e dokumentuar në rajonin qendror ilir të Glasinacit në Bosnjën Qendrore, që më vonë do të njihet në literaturë me binomin kulturor Mat-Glasinac. Interesi i Prof. Islamit rreth tumave ilire shtrihet edhe në Kosovë. Në fillim të viteve ’80, një grup arkeologësh, ku bënte pjesë dhe prof. Islami, nga Qendra e Kërkimeve Arkeologjike, sot Instituti i Arkelologjisë, ndërmorën gërmime arkeologjike në tumën e Llashticës, Kosovë, ku u gjet një inventar i pasur arkeologjik, i datuar në shek.VIII-VII pr. Kr. Kultura e dokumentuar ishte shumë e ngjashme me kulturën e grupit Mat-Glasinac dhe i përkiste fisit ilir të Dardanëve. Në historiografinë bashkëkohore ka një tendencë të re për t’i paraqitur ilirët si …një popullsi e vogël që në burimet njihet me emrin “Illyrii proprie dicti” dhe që banonte në një territor shumë më të ngushtë, nga ai që u atribuohet zakonisht ilirëve. Por, për Prof. Islamin shtrirja gjeografike e ilirëve ka qenë shumë më e gjërë. Ai besonte se “Problemi i kufijve etnikë të ilirëve do të gjente një zgjidhje më të drejtë, po t’u drejtohemi burimeve që flasin për situatën etnike në krahinat periferike të tyre, aty ku kjo botë ndeshet me fqinjët” dhe, mbi këtë bazë, pas një analize të hollsishme të burimeve historike, prof. Islami pohon se, ilirët shtriheshin nga bregu i djathtë i Savës në veri, deri në Artë të Camërisë, ose “Gjirin e Ambrakisë” në Jug, nga lugina e Moravës dhe Vardarit në lindje deri në brigjet e Jonit dhe Adriatikut në perëndim. Selimi shfrytëzoi burimet antike që flisnin për karakterin jogrek të ilirëve, të epirotëve dhe të maqedonasve.

Në një artikull të botuar në vitin 1984 ai prezanton analogjitë dhe dallimet e qyteteve në Iliri dhe në Epir. Lindja e shtetit ilir dhe historia e tij politike është një nga temat themelore për të cilën prof. Islami ka punuar për një kohë të gjatë. Duke ballafaquar burimet historike me të dhënat e përftuara nga gërmimet arkeologjike, në vitin 1972 prof. Islami arrin në përfundimin se “…procesi i lindjes dhe i formimit të shtetit ilir kryhet gjatë gjysmës së parë të shek. IV pr. Kr. … ky proces ecën paralel dhe përkon me zhvillimin e jetës qytetare, madje kryhet mbi këtë bazë”. 

Studimet e prof. Islamit mbi qytetin dhe shtetin ilir bien ndesh me pikëpamjet e shumë historianëve dhe arkeologëve të huaj në dhjetëvjeçarët e fundit të shek.XIX dhe gjysma e parë e shek. XX.

Historia e shqiptarëve është për të, histori e një entiteti etnokulturor të dalluar, me rrënjë të lashta autoktone dhe vazhdimësi të pandërprerë, me aftësi të madhe rigjenerimi. Ajo përfaqëson thelbin autentik të historisë së Ballkanit të lashtë. Ai shfrytëzoi edhe toponomastikën dhe shpjegoi përmes shqipes shumë toponime ilire. Selimi arriti në përfundimin se shqipja është vijuese e drejtpërdrejtë e njërit prej dialekteve të vjetra të ilirishtes dhe u bë një mbrojtës i vendosur i tezës së autoktonisë së shqiptarëve në viset e tyre të sotme. Sipas Islamit, ilirishtja është gjë gjuhë pellazge në kuptimin e gjerë të fjalës. Sipas tij, ilirët ishin një nga degët themelore të popullsisë paleoballkanike, që qëndronte më vete përballë grekëve të vjetër. 

“Ne mund të pranojmë në mënyrë të padiskutueshme se shqiptarët e sotëm janë pasardhës të ilirëve dhe të epirotëve të lashtë” 

Në bazë të argumenteve historike të nxjerra nga burimet greko-latine e bizantine, Selimi arriti në përfundimin se shqiptarët mesjetarë janë vazhduesit autoktonë të popullsisë antike të ilirëve, e cila nuk u romanizua si ajo dako-trake paraardhëse e rumunëve, as nuk u zëvendësua në viset e veta nga një popullsi e mëvonshme e dyndur këtu. Duke u mbështetur në burimet bizantine, ai jep historinë e shqiptarëve mesjetarë, si një formacion etnokulturor unitar dhe si faktor politik më vete. 

Prejardhja ilire e shqipes dhe e shqiptarëve si dhe autoktonia e tyre në të gjitha hapësirat shqiptare të Gadishullit Ballkanik, sot është pranuar pothuajse në të gjitha qarqet shkencore të Evropës dhe më gjerë. Historia dhe gjuha e ilirëve është njohur me një konsensus të kënaqshëm ndërkombëtar si histori dhe gjuhë e paraardhësve të shqiptarëve. Kërkimet në këtë fushë, duke nisur nga fillimi i shekullit XX, formojnë një fushë të veçantë të dijes, të njohur si ilirologji. 

Prejardhja ilire e shqipes dhe e shqiptarëve përbën ndërgjegje kombëtare për kombin shqiptar.

Studimet e tij të  thelluara prof. Selim Islami pati disa referenca si :

Herodotin (rreth 484 ose 490 – 424/25 para K.), historian i Greqisë së lashtë, i quajtur baba i historisë. Gjatë udhëtimeve të tij nëpër Gadishullin Ballkanik vizitoi edhe Ilirinë, Trakinë dhe Maqedoninë. Është autor i veprës “Historia” me 9 libra, ku përmban të dhëna edhe për pellazgët. Është i pari autor që zë në gojë emrin e ilirëve.
Tukididin (460 – vdiq pas vitit 400 para K.) historian grek. Ngjarjet historike i shpjegon me mjaft realizëm, ndaj është quajtur historiani i parë i vërtetë. Në veprën e tij ka të dhëna për luftën civile të Epidamnit të vitit 436 para K. si dhe për pjesëmarrjen e Taulantëve në këtë luftë.

Gotfrid Vilhelm Lajbnicin , (1646 –1716),  filozof gjerman, i cili në  një  letë r që  daton më  10 dhjetor 1709, e quan shqipen “gjuhë e ilirëve të lashtë”.

Filozofin, shkrimtarin dhe teoricienin e historisë së  shekullit XVIII, Johann Gottfried Herder, (1744-1803), i cili në veprën e tij “Ide për historinë e njerëzimit”, 1784-1791), bën fjalë edhe për popujt e sotëm të Evropës e të botës. Herderi në këtë vepër thotë për shqiptarët: “Ata nuk janë aspak të huaj, por një popull i lashtë i familjes evropiane”. Kjo ide e Herderit pohon autoktoninë e popullit shqiptar. Për të shqiptarët janë popull me histori të lashtë dhe rrjedhin prej ilirëve.

Të  mos harojmë  se për Evropën shkencore ishte bërë e njohur edhe pikëpamja që mohonte autoktoninë e shqiptarëve (rrjedhimisht edhe prejardhjen ilire të tyre) nëpërmjet autorëve bizantinë Laonik Halkokondilit (rreth 1425-1490) dhe historianëve kishtarë Mishel Le-Quien (Michel Le Quien, 1661-1733) dhe Xhuzepe Simone Asemani (Guiseppe Simone Assemani, 1687-1768) që i bënin shqiptarët të ardhur gjatë mesjetës, i pari nga Alba e Italisë, kurse dy të tjerët – nga Albania e Kaukazit. 

Më 1855 ishte botuar edhe teza e doktoratës e studiuesit Nikokles në Universitetin e Hajdelbergut në të cilën, nga pozita antishkencore, ai përpiqej të argumentonte pikëpamjen mitike të ardhjes së shqiptarëve nga Albania e Kaukazit në periudhën e mesjetës.
Punimi i Nikoklesit mori përgjigje shkencore në vitin 1857 nga historiani dhe helenisti apo bizantinisti i shquar austriak i mesit të shekullit XIX, Jakob Filip FALMERAJERI (Jakob Philipp Fallmerayer, 1790-1861), i cili tregoi karakterin antishkencor dhe fantastik të punimit në fjalë. Udhëtoi në vende të Lindjes, në Turqi, në Maqedoni si dhe në Greqi, ku u njoh me popullsinë arbëreshe. Në veprat e tij, për prejardhjen grekëve thotë: “Populli grek nuk ka asnjë pikë gjaku të grekëve të vjetër, është një përzierje shqiptarësh dhe sllavësh, në kulturën e tij popullore nuk ka asnjë gjurmë vazhdimësie të trashëgimit kulturor antik”. Kjo pikëpamje e bëri atë një nga figurat më të luftuar në Greqi.

Po kush ishte (është) Selim Islami?

Selim Islami u lind më 18 mars 1923 në  Pandalejmon të Sarandës, ish-nënprefektura e Konispolit, në  fshatin e lashtë  piktoresk të emrave të  mëdhenj, ku studioi për pak kohë në Medrese kryerilindasi Hasan Tahsini, apo ku u rrit shkrimtari i shquar Qamil Buxheli. Rrallë kam parë në jetën time një njeri të ishte kaq krenar për faktin se ishte shqiptar që i përkiste  një familje atdhetare të Çamërisë. Këtë ai e shpallte në mënyrë sfiduese përpara të gjithëve dhe sa herë që kishte mundësi. Ashtu si Qamil Buxheli e Avni Buxheli, ai fliste për fshatin e tij të lindjes me një adhurim apologjik. Në fshatin e lindjes janë ende themelet e shtëpisë së vjetër të prindërve të tij.

Një  episod i rrallë  ka mbetur i skalitur në kujtesën time. Kur në vitin 1970-1972, (unë  isha 9 vjeç), në Pandeleimon po ndërtohej shkolla e fshatit, mbaj mend që një ditë erdhi Selimi dhe u tha fshatarëve të merrnin gurët e mureve të shtëpisë së tij të lindjes për të ndërtuar muret e shkollës.

Selim Islami, në Epokën Antifashiste, luftoi me armë në dorë si partizan dhe mund të ishte vrarë tepër i ri. Fati bëri që ai të jetë një triumfues, një nga pjesëmarrësit e fitores, por e kuptoi se nuk mund të kishte një ardhmëri në Shqipëri pa dituri të lartë. Studimet e larta për etnografi i ka kryer në Universitetin e Moskës, më 1951. U doktorua me disertacionin për etnografinë e disa enklavave shqiptare në Kaukaz. Jetoi për shumë kohë tek këta shqiptarë dhe disertacioni i tij botua rusisht në një nga revistat autoritative ruse. Kur u kthye në Shqipëri nisi punën në Muzeun Etnografik dhe Arkeologjik të Tiranës. Këtu bëri një shndërrim të papritur të vetvetes dhe interesave të tij shkencore. Nisi të merrej me zanafillat e arkeologjisë dhe, së bashku me dekanin e arkeologjisë shqiptare Hasan Cekën dhe arkeologun tjetër Skënder Anamalin, nisën të arkitekturonin shkencën e arkeologjisë. Dokumentari i parë shkencor arkeologjik i kinostudios „Shqipëria e Re“ tregon Selim Islamin e ri gjatë gërmimeve në tumat ilire të Matit, duke mbajtur në duar me kujdes si një trofe një enë tipike ilire të pikturuar. Selim Islami ka punuar si Drejtor i Muzeut Arkeologjik të Tiranës, ka qenë shef i sektorit të arkeologjisë mbi dhjetë vjet, zëvendësdekan i Historisë dhe i Filologjisë si dhe anëtar i shumë forumeve shkencore shqiptare dhe ndërkombëtare. Selim Islami ka qenë një pedagog dhe orator i denjë, dhënësi i kurseve të posaçme për arkeologjinë dhe historinë e lashtë. Puna  e tij si Mentor i dijetarëve dhe historianëve të  rinj dhe redaktorialë  është  e pafund. Selim Islami nuk u trajtua nga pushteti i kohës, siç e meritonte. Më 1966 u transferua si punonjës i thjeshtë në muzeun e Shkodrës në të ashtuquajturin qarkullim kuadrosh, ku futeshin ata që dyshoheshin për qëndrim jokonsekuent ndaj politikave maoiste të partisë. Por ai lloj margjinalizimi nuk dekurajoi aspak Selim Islamin. Në ato vite të vështira për familjen e tij, ai u angazhua me Institutin e Monumenteve në gërmimin e qytetit antik në Zgërdhesh dhe në themelimin e revistës “Monumentet”, krahas revistës “Iliria”. Falë kualifikimit të lartë shkencor dhe rezultateve të arritura në fushën e Arkeologjisë dhe Historisë, në vitin 1973 Selim Islamit i akordohet titulli i lartë shkencor “Profesor”. Është dekoruar dy herë nga Presidiumi i Kuvendit Popullor të Republikës së Shqipërisë me Urdhërin “Naim Frashëri”.

Selim Islami i mbronte me argumente e logjikë dhe qetësi gjetjet arkeologjike, që të mos dëmtoheshin apo keqpërdoreshin. Tregonte një episod:” Nga vitet ’80 ish-kryeministri Mehmet Shehu kishte urdhëruar, që të ndërtoheshin qendra zjarri në disa ishuj, që ndodheshin midis Vlorës dhe Sarandës. Por në ato ishuj kishim gjetje arkeologjike, që dëshmonin vendbanime të epokave të hekurit e të bronxit, që do të betonoheshin sipas urdhërit të dhënë. Atëhere i dola para kryeministri dhe ia parashtrova shqetësimin tonë si arkeolog, i cili u bind dhe pezulloi ndërtimin e objekteve ushtarake në ato ishuj, sepse i vlerësoi më me vlerë gjetjet arkeologjike sesa ngritja e objekteve ushtarake.

Për kontributin e dhënë në arkeologji Selim Islamit ju dha pas vdekjes titulli “Nderi i Akademisë”.

***

Të  bësh arkeologjinë  e kujtesës është  sa emocionuese, aq dhe e vështirë. 

Prof. Selim Islami u shua më  26 tetor 2001, i shtruar për operacion në Romë të Italisë, duke lexuar librat në latinisht të Ciceronit apo të Lukianit.

Prof. Selim Islami mbetet  një  emër i përvecëm brenda kostelacionit të  figurave të  mëdha shqiptare të  shekullit të  XX. Një  kolos i dijes , me ndjenjë të theksuar kombëtare, me vepra të rralla e të pazëvëndësueshme, që la edhe shumë dorëshkrime të pabotuara.

Kemi të  bëjmë me një  iluminizëm krejtësisht shkencor, të  mrekullueshëm, që  afirmonte që origjinën e shqiptarëve, si një  nga popujt më  të  vjetër të  kontinentit, pasadhës të  ilirëve, me një  qytetëtërim origjinal të  vetin, në  bashkësinë  e popujve të  tjerë. Para Selimit kishte vakuume të  ndjeshme në  aspektin material arkeologjik dhe sociologjik historik.

Emri i Selim Islamit është  një  emër i pashlyeshëm, që do të  nderohet përherë, figurë  e madhe e arkeologjisë  shqiptare, themelues i saj. 

Me Selimin përherë të  parë  arkeologjia shqiptare u kthye në një shkencë të mirëfilltë, në  kundërshtim me mitet antishqiptare. 

Ai do të  jetë  në  kujtesën e historisë dhe në  cdo përvjetor do të  ketë  ringjalljet e tij të  mëdha.  Ai e meriton plotësisht këtë  gjë. Veprat e Selimit do të jenë pikë referimi për brezat e ardhshëm në fushën e arkeologjisë, pasi forcojnë  vetëdijen tonë  kombëtare. 

“Prof. Selim Islami, punoi me përkushtim të madh për të vërtetën historike, dhe me përgjegjësi specialisti dhe me objektivitet shkencor u angazhua për zgjidhjen e problemeve më të mëdha arkeologjike e të historisë antike të Shqipërisë dhe tokave shqiptare, që vërejtur nga sot, mund të thuhet se ka mbetur pakëz për të rishkruar e korrigjuar. Prandaj puna e Prof. Selim Islamit dhe kolegëve të tij do të qëndrojë në themel të të gjitha kërkimeve e studimeve të ardhshme të arkeologjisë shqiptare”, ka thënë  Prof. Muzafer Korkuti. Ndërsa Prof. Neritan Ceka është shprehur:“ Selim Islami dëshmoi për herë të parë procesin e etnogjenezës së ilirëve. Përgjatë gjysmë shekulli të veprimtarisë së tij, prof. Selim Islami, së  bashku me prof.Hasan Ceka, prof. Skënder Anamali dhe prof. Frano Prendi, ngritën monumentin e arkeologjisë  shqiptare. Ishin ata që përcaktuan misionin e arkeologjisë si një disiplinë historike në trajtimin dhe zgjidhjen e problematikave të etnogjenezës së ilirëve në periudhat prehistorike, të karakterit dhe tipareve të kulturës urbane ilire në periudhën e antikitetit klasik, në vazhdimësinë kulturore dhe etnike nga ilirët te shqiptarët në periudhën e antikitetit të vonë dhe Mesjetës së hershme. Kush e ka jetuar atë periudhë ndjen edhe sot ritmin dhe entuziazmin e punës në kantieret e gërmimeve, sa dhe përqendrimin, seriozitetin dhe frymën e kolegjialitetit të punës në kabinet. Në drejtim të saj qëndronte vullneti, autoriteti dhe largpamësia e Selim Islamit, që nga zyra e tij në korridorin ku gjendet sot Instituti i Arkeologjisë, apo në fakultetin e Historisë dhe Filologjisë, ku jepte lëndën e arkeologjisë dhe mbulonte detyrën e zv.dekanit, në një sistem pararojë për universitetet e kohës, dhe pastaj në gërmimet e tij, apo në vizitat në kantieret e kolegëve, ku shoqërimi nga Hasan Ceka, Skënder Anamali apo Frano Prendi, formonte një katërshe biblike. Vetëm në dy dekada pune e përkushtimi ky grup i vogël, nën drejtimin e tij kishte formësuar plotësisht arkeologjinë shqiptare, me departamentet e saj, muzeun, bibliotekën, laboratorin dhe kabinetet e numizmatikës dhe antropologjisë. Trashëgimia kryesore e Selim Islamit janë padyshim veprat e tij shkencore të përmbledhura në vëllimet “Kultura ilire e Tumave të Matit” dhe “Historia e Ilirëve”, si një model që Moikom Zeqo e pati cilësuar në dy rreshta: “Stilist i madh i shkrimit shkencor, ai shkruante sikur skaliste”. 

***

Prof. Selim Islami përfaqëson një institucion të lartë, tipin e intelektualit kombëtar. Ky tip është  sa tip moral, aq dhe tip shkencor i mirëfilltë. Për mendimin tim Selim Islami meriton statusin Akademik post mortum, titullin e lartë “Nder i Kombit”, si dhe “Qytetar Nderi i Konisolit”, meqë  dëshira e tij ishte të  prehej në  Çuka e Aitoit.

Disa nga veprat më të rëndësishme të Prof. Selim Islamit:

1. Ilirët dhe Iliria te autorët antikë : studim shkencor / Selim Islami; Frano Prendi; Hasan Ceka, Skënder Anamali
2. V.1 : Ilirët dhe Iliria te autorët antikë / Frano Prendi, Hasan Ceka, Selim Islami, Skënder Anamali
3. Historia e ilirëve: përmbledhje punimesh / Selim Islami, Mimoza Verzivolli
4. Historia e Shqipërisë / Selim Islami, Kristo Frashëri, Stefanaq Pollo, Aleks Buda
5. Historia e popullit shqiptar / Selim Islami, Kristo Frashëri, Aleks Buda
6. Ilirët dhe Iliria te autorët antikë / Frano Prendi; Hasan Ceka; Selim Islami, Skënder Anamali, Sotir Papakristo
7. Les Illyriens : aperçu historique / Selim Islami, Skënder Anamali, Muzafer Korkuti, Frano Prendi
8. L’ Etat Illyrien, sa place et son role dans le monde mediterraneen / Selim Islami
9. Shteti ilir, vendi dhe roli i tij në botën mesdhetare : referat / Selim Islami
10. Historia e popullit shqiptar / Selim Islami, Kristo Frashëri, Aleks Buda
11. Historia e Shqipërisë / Aleks Buda, Selim Islami, Kristo Frashëri
12. L’Epire ancienare (Reflexion sur le probleme ethnique) / Selim Islami
13. Problems of Illyrian History / Selim Islami
14. Epiri antik : vështrim i shkurtër etnologjik, shënime për problemin etnik / Selim Islami
15. Iliria në mijëvjeçarin e i para erës së re [material hartografik] : hartë historike : për shkollat e larta dhe 11 vjeçare / Selim Islami – Hasan Ceka.

Nga Ndrek Gjini 

MA, University of Galway, Ireland/

Arkeologu i njohur britanik, Arthur Evans, bëri eksplorime shkencore me rëndrësi në disa  vende trë Ballkanit Perëndimor dhe kulturave antike trë krëtij rajoni. Ai kontribuoi me njohuri të vlefshme për historinë dhe identitetin kulturor të krëtyre popujve. Një prej temave që zuri një vend qendror në shkrimet e tij për Ilirinë ishin Enkelejt, të cilët ai i quajti “njerëzit e gjarprit”. Përmes studimeve dhe hulumtimeve të tij të thella, Evans eksploroi sesi miti i gjarprit dhe figura e tij ishin të ngulitura thellë në kulturën dhe simbolikën e popullit shqiptar dhe atij kosovar.

Simbolika e Gjarprit në Kulturën Shqiptare

Gjarpri ka luajtur një rol të rëndësishëm në artin, zakonet dhe besimet popullore të shqiptarëve që prej kohërave të lashta. Figura e tij shfaqet në gurët e varreve, në veshjet tradicionale të grave, në elementët arkitekturorë dhe në ritualet magjike. Në këto kontekste, gjarpri nuk shihej vetëm si një simbol negativ që përfaqësonte frikën apo të keqen, si në disa kultura të tjera. Në Shqipëri, ai kishte një kuptim më të thellë, duke përfaqësuar pjellorinë, mbrojtjen dhe ciklin e jetës – lindjen, vdekjen dhe rilindjen.

Për shqiptarët, shkatërrimi ose vrasja e një gjarpri që gjendet pranë shtëpisë konsiderohej një mëkat i madh dhe një ogur i keq. Figura e gjarprit ishte e lidhur me mbrojtjen e familjes dhe shtëpisë, ndërsa prania e tij afër një vendbanimi besohej se sillte fat të mirë.

Miti i Enkelejve dhe Origjina e Ilirëve

Evans thekson se Enkelejt ishin një fis ilir që besohej se kishte lidhje të forta me gjarprin, të cilët mund të kenë marrë emrin nga fjala greke “enchelus”, që do të thotë “ngrënësit e gjarpërinjve” ose “njerëzit e gjarprit”. Sipas mitit grek, Kadmi dhe Harmonia, dy figura të njohura mitologjike, u transformuan në gjarpërinj. Kadmi ndihmoi Enkelejt të luftonin kundër ilirëve dhe, pasi triumfoi, u bë mbreti i tyre. Në këtë mënyrë, miti i tyre ishte i lidhur ngushtë me prejardhjen dhe identitetin e Enkelejve dhe popujve të Ballkanit Perëndimor, duke përfshirë Ilirinë.

Sipas hulumtimeve të Evans, këto mite u përforcuan me gjetjet arkeologjike që datojnë që nga periudha neolitike. Në vendbanimet e hershme të Prishtinës janë gjetur figura prej balte në formë gjarpri që dëshmojnë për kultin e gjarprit. Gjithashtu, zbukurimet e zbuluara në varre ilire tregojnë për rëndësinë e këtij simboli, duke përfshirë dhe byzylykët prej argjendi në formë gjarpri që datojnë nga shekulli VI-V p.e.s. Këto artefakte dëshmojnë për rolin kyç të gjarprit në kulturën ilire.

Simboli i Gjarprit në Krishterim dhe Trashëgimi e Tij në Ballkan

Simbolika e gjarprit nuk është vetëm një veçori e kulturave të lashta të rajonit, por ka dhe rrënjë në traditat fetare. Në Dhiatën e Vjetër, gjarpri përfaqësonte njohurinë, fuqinë, dhe në disa raste të keqen, siç shihet në historinë e Adamit dhe Evës. Ndërkohë, në Dhiatën e Re, Krishti përdor simbolikën e gjarprit për të paralajmëruar kryqëzimin dhe ringjalljen e tij, duke e përfaqësuar atë si një simbol të shpresës dhe shërimit. Këto simbolika të balancuara të gjarprit përfaqësojnë mirë dualitetin e tij në kulturën shqiptare, ku gjarpri ishte dhe një simbol mbrojtjeje dhe pjellorie, përveçse një shenjë cikli jetësor.

Në Shqipëri dhe Kosovë, ky simbol është ruajtur përmes shumë zakoneve dhe supersticioneve popullore. Njerëzit ende besojnë se të gjesh një “gjarpër shtëpie” është një shenjë e mirë, ndërsa vrasja e tij sjell fatkeqësi. Ky simbol vazhdon të ketë rëndësi të madhe në arkitekturën tradicionale të rajonit, ku motivet e gjarprit janë përdorur në objekte të ndryshme të mobilieve dhe ndërtesave, në një stil gjeometrik e abstrakt që lidhet me kulturën ilire.

Simbolika e Dragoit në Mesjetën Ballkanike

Një tjetër figurë e rëndësishme në kulturën e rajonit është ajo e “njeriut-dragua” ose dragoi, i cili gjithashtu lidhet me simbolikën e gjarprit. Në mitologjinë ballkanike, dragoi shpesh përshkruhet si një qenie gjysmë njeri, gjysmë gjarpër, me fuqi të mbinatyrshme për të mbrojtur apo mallkuar njerëzit. Gjatë periudhës mesjetare, kur Ballkani u përball me pushtimin osman, figura e dragoit u shfaq si simbol i fisnikërisë dhe trimërisë. Ndër fisnikët shqiptarë, Gjergj Kastrioti – i njohur më mirë si Skënderbeu, ishte quajtur “Dragoi i Ballkanit” për rolin e tij në mbrojtjen e tokave shqiptare nga Perandoria Osmane.

Një paralele interesante mund të bëhet edhe me Vlad Drakula, fisniku rumun i njohur që gjithashtu mbante titullin “Dracul”, i cili rrjedh nga Urdhri i Dragoit, një urdhër ushtarak i themeluar për të luftuar pushtuesit osmanë në Europën Lindore.

Hulumtimet e Arthur Evans mbi Ilirinë

Hulumtimet e Arthur Evans mbi Ilirinë hedhin dritë mbi mënyrën sesi miti dhe realiteti ndërthuren për të ndërtuar identitetin kulturor të popujve të Ballkanit Perëndimor, veçanërisht të Shqipërisë dhe Kosovës. Simbolika e gjarprit mbetet një element thelbësor i trashëgimisë së tyre, një simbol që vazhdon të ketë rëndësi dhe ndikim në kulturën dhe zakonet bashkëkohore. Kulti i gjarprit, i përhapur që nga epokat e lashta, është një dëshmi e fuqishme e vazhdimësisë kulturore dhe identitetit kombëtar të shqiptarëve dhe rajonit të Ballkanit.