Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

E vërteta e masakrës greke të korrikut 1914- Si Enver Hoxha tradhtoi Panaritin për Haxhi Qamilin

by

*E vërteta e masakrës greke tëkorrikut 1914- Si Enver Hoxha tradhtoi Panaritin për Haxhi Qamilin/

 * Historia genocidit grek për shfarosjen e një fshati me 375 banorënë 2-10 korrik 1914 nga Greqia, dhe heshtja e historiografisë shqiptare 

 Nga Rafael Floqi */

“Kush kontrollon të kaluarën, kontrollon të ardhmen dhe kush kontrollon të sotmen, kontrollon të kaluarën”, kështu shkruante George Orwell, i cili i pat bërë zbërthimin sarkastik të vetë sistemit komunist në librin e tij alegorik ‘Ferma e kafshëve’.

Por le të ndalemi tek një ngjarje që për vite është kujtuar nga banorët e një fshati malor të Korçës, i cili pati fatin ta strehonte edhe vetë Enver Hoxhën në ditët më të vështira tëOperacionit te Dimrit 43 -44 dhe t’i shpëtonte jetën e atij që më vonë do të bëhej diktatori shqiptar. Por ka një paradoks, që nuk shpjegohet vetëm me mosmirënjohjen karakteristike të Enver Hoxhës për ata që e patën ndihmuar në jetë, por mendojmë se ka një arsye tjetër, veç së parës, që është sa politike aq antihistorike, sa antishkencore aq dhe antishqiptare kur bëhet fjalë për Masakrën e Panaritit.

Dhe pyetja lind vetvetiu. Pse Enver Hoxha që gjeti shpëtim në këtë fshat, e që dinte më së miri historinë e tij tragjike, i fshehu masakratat greke të vitit 2-10 korrikut1914, madje dhe kur i duhej t’i permendte ato në Konferencen e Paqes në Paris, në vitin 1946?Pse kjo histori tragjike është fshirë nga libri i Historisë së Shqipërisë,sa përmenden vetëm me një rresht?

Arsyetimi i më poshtëm synon tëtregojëse si politikanët, në këtë rast vetë diktatori Enver Hoxha kur donin të vishnin petkun e historianit, i kanë shtrembëruar, mbuluar dhe falsifikuar faktet historike, duke i interpretuar ngjarjet sipas interesave ideologjike apo politiketë tyre dhe nuk janë ndaluar as edhe para veprimeve antikombëtare.

Po të kthehemi tek masakra e Panaritit.

Panariti është fshati më i madh i Trevës së Vakëfeve në rrethin e Korçës, që shtrihet në pjesën jug-perëndimore të tij, kufi me rrethet e Skraparit, Kolonjës e Përmetit. Fshati është i vendosur në lartësinë 1000 m mbi nivelin e detit, në një luginë malore, rrethuar nga malet e Ostrovicës, Mashkullorit dhe Bogovës. Administrativisht ai përfshihet në Komunën e Vithkuqit, ku përmbledhen 13 fshatra: Vithkuqi, Leshnja, Gjançi, Lubonja, Rehova, Rroshaj, Shtylla, Çemerrica, Panariti, Grabocka, Trebicka, Treska dhe Katund-Stratoberdha, me një popullsi aktuale prej 3500 banorësh.

Në vitet 1913-1914, Panariti u bë vendi i betejave midis pushtuesve grekë dhe çetave patriotike vendase që vepronin në ato anë.Fshati ndodhej në kufirin ku ndahej zona që kishte nën kontroll qeveria e Ismail Qemalit më vonë ajo e Wiedit me trupat e xhandarmarisë të drejtuar nga oficerë hollandezë dhe qëGreqia pretendonte se ishte i ashtuquajturi “Vorio Epir”, që Greqia e donte për vete pa shqiptarët.

Fshati ështëedhe skena e një krimi mizor, e një akti të pashoq kriminal të mbuluar nga historiografia shqiptare, aq sa në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, zë vetëm dy rreshta “Në këtë fshat u vranë 300 vetë nga andartët grekë, gjatë Luftës së Parë Botërore”. ( sic ?!)

 Por çfarëështë kjo ngjarje e rëndësishme e dhimbjes kombëtare dhe pse u fsheh ose u mbulua o nga historiografia komuniste, kur për të kishte dhjetëra fakte dhe dëshmi brenda dhe jashtë vendit? Çfarë është kjo ngjarje tragjike, pse nuk u fol për atë.qëmund të konsiderohej një Reçak i vërtetë i fillimit të shekullit në kufijtë tanë jugorë, e që meriton të konsiderohet një akt i mirëfilltë genocidi?

 Masakra e Panaritit përbën ngjarjen më të dhimbshme, më makabre, por dhe më të turpshme, të realizuar mizorisht, gati një shekull më parë (nga 2 deri ne 10 korrik 1914), nga andartët grekë, kundrejt një popullsie paqësore e të pambrojtur, vetëm e vetëm pse ishin shqiptarë autoktonë në trojet e tyre dhe s’pranonin të quheshin grekë. Bilanci atij krimi ishte i tmerrshëm dhe i dhimbshëm: 375 veta, burra, gra, fëmijë e pleq të therur (një shifër e diskutueshme). U rrëmbyen dhe u morën si robina më shumë se 30 nuse e vajza të reja, u dogjën e bënë shkrumb e hi 150 shtëpi, qindra bagëti të therura e të ngordhura si mall pa zot, kundërbonin në gjithë fshatrat.Rreth 70 persona vdiqën nga rruga, sëmundjet dhe urija gjatë muhaxhirllëkut për në Ullishtat e Vlorës.Në luftë me forcat greke ranë edhe 17 luftëtarë të çetës patriote të Qazim Panaritit.

 Por cila ishte atmosfera e vitit të mbrapshtë 1914?

 Konferenca e Ambasadorëve në Londër pat emëruar një komision ndërkombëtar  KNK  për të gjykuarnë vend pretendimet e Greqisë, kur Greqia e ndjeu se ishte e pakuptimtë që të ndërmirrte kërkime për identifikimin kombësisë të banorëve të zonës së Korçës, duke e ditur që ishin shqiptarë ndryshoi qendrim, duke thënë se ortodoksët shqiptarë “ janë grekë që ka qëlluar të flasin shqip” (sic ?!). Në atë kohë, Komisioni i Kontrollit vizitoi qytetin dhe fshatrat dhe gjeti se deklaratat greke ishin të pabazuara.Komisioni përcaktoi kufijtë e Shqipërisë së Poshtme, pas përfundimit të punës, shkroi protokollin e njohur si Protokolli i  Firences, që u njoh nga Qeveria greke, si dhe nga të gjitha qeveritë e tjera. Nga ana tjetër, Greqia edhe pse tha se po i tërhiqte trupat e saj pushtuese nga territori i caktuar në Shqipëri, përdori të njejtën dredhi si nëLuftën e Trojës. Trupat e rregullta hoqën gradat dhe vendet nga ku u tërhoqën trupat e rregullta të ushtrisë greke u pushtuan nga ato të parregulltat të ashtuquajturit “epiriote”. Vetëlëvizja Epirote, siç është bërëe njohur tani, ishte e parapërgatitur, e organizuar dhe e mbështetur nga qeveria greke e Venizellosit. Ajo ishte një përpjekje e vërtetë,një atentat kundër vetë jetës së shtetit të ri të “Principatës shqiptare”. Aq i dukshëm dhe mizor ishte reagimi grek sa, madje, dhe përfaqësuesi rus në gjirin e KNK A. M. Petrajev shkruante në një raport të tij “ Të gjitha dëshmitë e marra prej nesh dhe të bazuara në tregimet e dëshmitarëve vizatojnënjë tablo të një shkatërrimi të vazhdueshëm dhe të zhbërjes së popullsisë muslimane. Kudo ku kanë kaluar deri tani këta epiriotët, kanë lënë pas fshatra të djegur muslimanë dhe njerëz të vrarënga ata, që nuk mund të shpëtonin, duke u larguar”, N. Smirnova,“Historia e Shqipërisë”. Ky pohim, pason edhe raportet e oficerëve holandezë dhe dëshmitë e atyre, që i kane parë ose më mirë akoma, i kanë përjetuar të gjitha këto episode, që kanë vërtetuarndër të tjera edhe faktetemëposhtme.Këto fakte e implikojnë qeverinë greke të kohës në akte genocidi:

1. Një numër i madh i të burgosurve epirotë nga Kreta apo Peloponezi, të njohur për mizoritë e tyre luftuan nën urdhërat ushtarake të komiteteve dhe nën komandën e oficerëve grekë;

2. Uniformat dhe pajisjet e të burgosurve dhe ushtarëve të vrarë ose plagosur dëshmuan se ata ishin pjesë përbërëse e njësive të rregullta greke, të ashtuquajturit epirotë zotëronin armë, municione, pushkë, mitralozë dhe madje edhe topa grekë.

 3. Këto forca “Epirote “ shkatërruan tërë Epirin, ata dogjën qindra fshatra dhe plaçkitën
të tjerat, ata përdhunuan gratë dhe e qëlluan mbi popullsinë e pambrojtur. Ata rrëmbyen gra të reja dhe fëmijë të vegjël në Greqi.

 Opinioni publik nderkombëtar sidomos ai britanik u indinjua nga ky veprim i Greqisë dhe protestoi me gojën e deputetëve britanikë“Miqve të Shqipërisë”:SirWalter Guinness, Aubrey Herbert, Lord Lawington, etj .Z. Fred  Williams, ish-ministri i Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Athinë, protestoi në atë kohë me forcë kundër aktit çnjerëzor të qeverisë greke dhe pasi vizitoi Shqipërinë e Jugut,në shenjë proteste, u kthye në SHBA, ku u bë një mbrojtës publik i popullit shqiptar”.

Menjëherë pas shpërthimit të  luftës Evropiane.  Qeveria greke zgjodhi momentin e
favorshëm për aneksimin e territoreve, duke i pushtuar trojet shqiptare, gjoja “përkohësisht për të ruajtur rendin dhe sigurinë”, në bazë të deklaratës së saj.

Ndërkohë në Panarit në janar të vitit 1914, në shtëpinë e Dajlan Panaritit u ngrit për herë të parë flamuri kombëtar shqiptar nga Themistokli Gërmenji, Sali Butka e patriotë të tjerë, duke ua bërë të qartë pushtuesve grekë se aty ishte Shqipëri dhe jo Greqi. Para numrit të madh te forcave greke xhandarmëria e dobët shqiptare e qeverise se Wiedit që ishte në fazat e para të organizimittregoi akte heroizmi,ndihmuar dhe nga çetat patriotike,por më vonë u detyrua te thyhet. Pa armë dhe municione, e papërgatitur për luftën e pabarabartë ajo u mund. “Nuk mund të fajësohen shqiptarët, shkruan Dhimitër Kolovani, pse i lanë grekët të marrin Korçën dhe Gjirokastrën dhe disa lokalitete të tjera të Shqipërisë së Jugut. Faji është i fuqive të mëdha garantuese të Shqipërisë, që nuk e mbrojtën atë kundrejtveprimeve grabitqare të fqinjëve të saj.” TëKatër FuqiteAleate protestuan kundër aneksimit dhe e shpallën atë të pavlefshëm atë.

 Në librin “Çështja e Korçës”, Dhimitër Kolovani përmend me emra oficerët grekë që morën pjesë në krime në të gjithë zonën e Jugut.Sipas aneksit 8 të librit, gjendet letra që banorët e Korcës i çojnë Konferencës sëPaqes. Aty shkruhet “Në maj 1914, Qeveria e Athinës organizoi një ushtri të parregullt, të përbërë nga ushtarë të rregullt grekë dhe banda të Kretës. Kjo ushtri veproi nën komandën e kolonelit George Tsontos Vardhas në bashkëpunim me disa oficerë të ushtrisë greke,që kanë kryer krime në Kazanë e Korçës: ndër të cilët dallohen për mizoritë e tyre Vardhas, kolonel i ushtrisë greke;Stratos,toger i dytë i ushtrisë greke;Papakostas, kapiten i ushtrisë greke;Condillis, kapiten i ushtrisë greke; etj, sëtok me drejtuesit e bandave të “Gjiritit”.

 Por si e kujtojnë banorët masakrën?

“Masakra mizore (siç tregon Myftar Grabocka, vëllai i Ervehesë, intervistuar nga Agim Bacelli, që shpëtoi duke u fshehur në qilar) u bë nga andartët (banditët) grekë më korrik 1914 në fshatin Panarit, si hakmarrje për ngritjen e Flamurit Kombëtar Shqiptar në shtëpinë e Dajlan Panaritit. Grekët me këtë akt makabër, nuk donin të ndëshkonin vetëm popullsinë panaritase, që në pjesën dërmuese ishte myslimane, por të gjithë zonën. Ndaj ata me djallëzinë më të madhe, gratë, pleqtë, dhe fëmijët i therën në Grabockë, kurse burrat vendosën t’i thernin në fshatra të tjera. Së pari, tentuan t’i çonin burrat të lidhur njëri pas tjetrit në Trebickë, por aty hasën në rezistencën e mjaft patriotëve të shquar të krishterë trebickallinj, të cilët nuk pranuan të bëheshin pjesë e atij krimi të shëmtuar çnjerëzor. Atëhere grekët ju drejtuan fshatit Panarit, ku për fat të keq, nuk hasën ndonjë rezistencë, për arësye se edhe ata pak njerëz që ishin, qenë të moshuar. Hauret dhe shtëpitë e boshatisura të grabockallinjve u mbushën me 300 burra të lidhur njëri pas tjetrit me litar. Prej andej në të gdhirë, i çonin në gijotinën e caktuar tek vëndi i quajtur Karakoll, në krye të Rripës së Melckës, një hon i vërtetë dhe tepër i frikshëm ku rrukulliseshin kokat e prera të djemve panaritas dhe gjaku rridhte tatëpjetë si në një thertore. Qëndrimi i atyre pak krishterëve grabockallinj në këtë rast nuk qe pajtues, përkundrazi, me aq sa mundën, ata morën në mbrojtje panaritasit që tentonin t’u shpëtonin thonjve të bishave të tërbuara. Për t’u përmëndur është rasti i Bajram Bilo Rezhdës, i cili shpëtoi nga këto masakra, sepse e ndihmoi Guri Liko që e nxorri nga oxhaku pasi mashtroi rojet greke, duke e marrë në kurriz të mbështjellë me qilim dhe me enët në duar gjoja po shkonte për të mbushur ujë. Fatmirësisht ose fatkeqësisht, ekziston lista e personave që mbështetën sjelljet vandale greke (kjo e botuar në revistën “Ylli i Mëngjezit”në SHBA në vitet 1917-1918, artikulli “Nisja e Zjarrit në Toskëri” nga Sotir Dhosi Treska ku rezulton ata të jenë më të shumtët nga Trebicka, por edhe nga Kolonja, Marjani dhe Panariti. Ata të krishterë që ndihmuan myslimanët janë, Gjikë Prifti, Niçi Nikolla, Peçi Mihali, Toli Dhosi, Naum Toli, etj. Grekët arrestuan në Panarit, Trebickë, Treskë etj. ç’gjetën; të gjithë ata fëmijë dhe pleq që nuk mundën të largoheshin, por edhe që menduan se greku s’mund ta prekte këtë kategori njërezish. Ata qenë 300 shpirt. I lidhën me litarë si kafshët nga duart dhe këmbët dhe u vunë një litar tjetër që kalonte qafë më qafë tek të treqindët duke u bërë nga një hallkë që u shtërngonte qafën dhe, nëse dikush do tëtentonte te largohej qoftë edhe një hap nga shoku para apo prapa tij, automatikisht do të mbytej nga ajo hallkë që nuk mund të toleronte ritmin dhe distancën e caktuar nga njëri tjetri. Pastaj i shpunë në fshatin Grabockë dhe i futën pikërisht në shtëpinë e caktuar”.

Dëshmia tjetër vjen nga një grua e re nga Panariti,që shpëtoi që quhej ajo Shabe e cila me thonj  dhe dhëmbë hapi një dërrasë të dyshemesë duke u fshehur në tavanin që ndante dhomën e sipërme me haurin. Shabia e gjorë kishte dëgjuar edhe ulurimat e djalit të saj foshnje në gji, që grekët e tërhiqnin zvarrë derisa ja prenë kokën. “Nuk lëviza, – tregonte Shabia pasi unë s’mund ta shpëtoja dot djalin tim, veçse do të isha therur edhe unë. Ndërkohë që kisha edhe dy fëmijë të tjerë të vegjël që m’i kishte marrë burri nuk e di se ku… Jeta qënka shumë e dhimbsur.” Pasi Shabia thotë këto fjalë fillon dhe qan.Ajo shpëtoji jetën e vet duke u endur deri sa arriti në ullishtat e Vlorës,duke u ushqyer me barishte dhe me qumështin e gjinjve të saj.Grekët i morën kokat e 298 njerëzve të therur dhe i hodhën në një hon të thellë ku nuk hynte dot njeri. Atë vënd ne e quajmë Kullë pasi sipër rripës së honit ngrihet një bregore si një kullë natyrale dhe që u ka shërbyer grabockallinjve si kullë vrojtimi për të mbrojtur fshatin në shekuj. Kafkat e tyre kanë qënë atje deri pas Luftës së Dytë Botërore, kur unë jam larguar nga Grabocka dhe nuk e di nëse janë akoma”.

Sipas Sejfi Vllamasit, “Fuqitë kombëtare që ishin në ballë të luftës kundër grekëve u ndodhën të pambështetura; jo vetëm që nuk kishin ndihmë nga prapa, por ishin në rrezik të sulmoheshin edhe nga rebelët, të cilët përkrahnin rivendikimet greke, duke i quajtur nacionalistët si të pafe dhe shkaktarë të shkëputjes së Shqipërisë nga Baba Dovleti, për ribashkimin me të cilin, ata luftonin.Në këto rrethana grekët ndërmorën ofensivën në të gjithë frontin. Fuqitë shqiptare, duke u ndodhur përpara presionit grek dhe duke u kërcënuar mbrapa nga rebelët e në disa vende duke u goditur prej tyre, u shpartalluan dhe morën udhën për shpëtimin e tyre dhe të familjeve që iknin “kush mund të ikte më shumë”.Eshtë për t’u shënuar masakrat e Panaritit, shkruan ai.“Fshatarët myslimanë të Panaritit, për të shpëtuar, ikën nga fshati dhe kaluan nëpër Backë, brenda në Skrapar.Bashkë me një nga agallarët e Panaritit, që u largua me dhentë e tij, qe edhe Stefan Panariti me bagëtinë e tij.Më vonë kthehet Stefani dhe grekët e bindën këtë që t’i shkruante agait që të kthehej edhe ai, pasi grekët siguronin lirinë dhe jetën e tyre.Agai beson dhe kthehet. Edhe nga populli kthehen ata që e njihnin veten jo të kompromentuar. Por një natë i marrin burrat dhe i vrasin në afërsitë  Grabockës dhe të Melckës, ashtu i masakrojnë edhe gratë e fëmijët. Këto masakra u kryhen prej oficerit grek kapedan Stratosit.Për rolin e Stratosit dëshmon edhe Sejfi Vllamasi kur shkruan se : “Patrioti i vjetër Harri Panariti, bashkë me një patriot tjetër nga Treska, shkruajtën në Amerikë mbi ngjarjet tragjike të Panaritit dhe me këtë lajmërim erdhi një komision i huaj prej dy vetash për hetime. Ata dëshmuan se Stefan Panariti nuk e thirri aganë panaritas me qëllim tradhëtie.Për këtë dëshmuan edhe tre të krishterë panaritas përpara qeverisë greke në Janinë.U konstatua se heroi i kësaj tragjedie që kapedan Stratosi”.Pra edhe vetë grekët vertetuan se masakrat ishin bërë nga ushtarakët grekë, të cilët ia mbërritën qëllimit të tyre duke zënë vijën Llogara – Salari – Qafa e Kiçokut –Ostrovicë – Maliq”.

Prej të gjithë atyre që u zunë nga andartët i shpëtoi thonjve grekë vetëm Shabe Keko Ramo,e cila u fsheh në stivën e druve në bodrumin e shtëpisë; Kalo Çania, i cili gënjeu ushtarët grekë me një palë opinga me xhufkë; dhe Bajram Bilo Rezhda,që u fsheh në oxhakun e shtëpisë së një të krishteri në Grabockë. Një oficer grek,që iu dhimbs një fëmijë, shpëtoi nga hanxhariLato Harun Nakon, në atë kohë 11 vjeç, e mori dhe e dërgoi në familjen e tij në Greqi, ku e mbajti deri pas vitit 1920. Më pas e lejoi të kthehejnë Panarit. U rrëmbyen edhe dy vajza të vogla, Hasime Shaqir Nako dhe Mine Sulejman Hoxha, të cilat pas vitit 1920, me ndihmën e personave që i kishin marrë, u kthyen në atdhe”, shkruan ne gazetën “Tradita” të Shoqatës të Vakëfeve, Petrit Zeneli, i cili sqaron se përkëtë masakër u alarmua opinioni, anë e mbanë vendit, deri në Europë dhe Amerikën e largët: u mbushën faqet e gazetave brenda e jashtë trojeve shqiptare, nga gazetarë shqiptarë e të huaj, me lajme nga më rrënqethëset për tragjedinë e Panarititit si Mihal Grameno, Petro Harizi, Sotir Dhosi Treska etj. U denoncuan njerëz, vendas e të huaj, u njoftuan edhe Fuqitë e Mëdha nëpërmjet Gjeneralit Hollandez DeWeer, Lord Lawington, shkrimtarja Edit Durham; u bë ankesë edhe në Konferencën e Paqes, por vetëm heshtje.”

Por përse kjo heshtje për këtë masakër?Historiani Arben Puto që përmend mjaft krime të grekëve në librin e tij “Shqiperia politike 1912- 1939” përmend mizoritëe 807 ushtarëve grekë dhe të andartëve kretanë, përmend të dhënat e raportit ndërkombetar tëXhandarmërisë hollandeze dhe tëKryqit tëKuq Ndërkombtar,kur përmend masakrën e Fshatit Kodra dhe raportin e Gjen.hollandezDe Weer, komandant i misionit hollandez, por jo “Masakrën e Panaritit”, pse?Mungesë njohje apo diçka tjetër.Puto ka qenë edhe hartues i tekstit të Historisë së Shqipërisë për periudhën në fjalë.Heshtje edhe nga qeveritë shqiptare të njëpasnjëshme, deri në ditët e sotme, heshtje dhe nga Institutet e Historisë dhe Akademia e Shkencave,dhe sidomos nuk shpjegohet heshtja e qeverisë Komuniste Shqiptare dhe historiografisë së saj, dhe inercia e studiuesve të sotëm.

Panaritasit të edukuar me ide kombëtare që kishin provuar mërgimin që herët, të nxitur nga dëshira për vendosjen në vend të një regjimi demokratik popullor, që të mendonte edhe për fukaranë, mbështetën fuqishëm në vitin 1924, ardhjen e Fan Nolit në pushtet. Por pas përmbysjes së tij, edhe kjo shpresë u thye shpejt. Për rrjedhojë, Ahmet Zogut, që erdhi në fuqi më pas, i la në harresë panaritasit, si hakmarrje ndaj qëndrimit pro- Fan Nolit.Fukarallëku dhe padrejtësitë i ndoqën ata deri në shpërthimine Luftës së Dytë Botërore (1939-1944), ku ashtu pergjithësisht si i gjithë vendi, u përfshinë totalisht në radhët e Ushtrisë Nacional Çlirimtare.Në dy Operacionet Armike të Dimrit e Qershorit “43-“44, për gjashtë muaj rresht Panariti u kthye në qendër të gjithë Lëvizjes Nacional-Çlirimtare të vendit (Moska e dytë, siç e quanin vetë gjermanët në dokumentat e asaj kohe), mbasi aty u vendos e veproi Shtabi i Përgjithshëm i UNÇSH-së dhe formacione të tjera partizane. “Edhe në ato rrcthana të rënda të dimrit 1943-1944 Komiteti Qendror gjeti kohën dhe mundësinë për të organizuar njëkurs teorik, në Panarit të qarkut të Korçës, me kuadro kryesorë të partisë në Ushtrinë Nacionalçlirimtare dhe kuadro tëpartisë në terren” në këtë kohë aty Enver Hoxha dhe e fejuara e tij, Nexhmije Xhunglini kaluan muajin e mjaltit. Por le t’i kthehemi mbulimin të kësaj ngjarje nga Enver Hoxha.Mos vallë kjo lidhet me qendrimin e Enver Hoxhës ndaj figurës së Haxhi Qamilit?

Ai duke vlerësuar figurën e këtij injoranti turkoshak si gjoja kryengritës fshatar, kërkonte një Pugacov shqiptar, mbuloi edhe krimet dhe lidhjet e lëvizjes sëHaxhi Qamilit dhe bashkëpunimin me vorioepiriotët dhe me spiunët grekë si dhespotin e Korcës Gjermanos dhe faktin se lëvizja e Haxhi Qamilit me gjithë ndonjë element antifeudal ishte një lëvizje thellësisht antikombëtare.

Diktati i Enver Hoxhës ndaj historisë së rebelizmit dhe figurës së Haxhi Qamilit është i mishëruar, sidomos, tek i ashtuquajturi ”studim” mbi ”Disa pikëpamje mbi Kryengritjen e fshatarësisë së Shqipërisë së Mesme(1914-1915), të udhëhequr nga Haxhi Qamili ”.Aty janë provate qarta që demaskojnë mendësinë e diktatorit dhe servilëve të tij gatues të një historie të rreme kombëtare.

Enver Hoxha thjesht për ego personale, tjetërsoi faktet historike dhe përbalti vlerat e mirëfillta kombëtare.Këto teza ” të zeza” të diktatorit sundonin në Maketin e Historisë së Shqipërisë dhe për disa vjet edhe në programet e tekstet shkollore. Përkundër imponimit të Enver Hoxhës dhe propagandës së servilëve të Diktaturës, u ngrit edhe historiani dhe shkrimtari “rebel” Skënder Luarasi,( I biri I Petro Ninit)  i cili si dëshmitar okular i ngjarjeve, pati kurajon të kundërshtonte me fakte falsifikimin e historisë. Ja si i kujton S. Luarasi ngjarjet në librin e tij, “Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar”,në dëshminë për “Tragjedinë e batalionit kolonjar“ .

“Unë tok me pazarakët, u nisa për në Korçë, më tre korrik (1914), por qëndruam në Roshaj sepse morëm vesh për mynxyrën që pati pësuar batalioni kolonjar në rrethinat e Mokrës.Kur Elbasani ra në dorë të rebelëve, udhëheqësit turkoshakë: Haxhi Alia, Qamil Haxhi Fejza dhe Dervish beu bënë marrëveshje me dhespotin Gjermanos, kolonelin Varjaktaris dhe Efrem Gjinin, që Korça t’i mbetej Greqisë dhe kufiri të vendosej në kënetën e Maliqit”.

Qamil Haxhi Fejza, nënshkroi si përfaqësues i kryengritjes së drejtuar nga Musa Qazimi, Sipas rebelëve Korça duhej t’i mbetej Greqisë, sepse atje kishte myslimanë të degjeneruar (bektashinj) (Sipas përfaqësuesit grek, kapedan Kordhas) Prefekti i Korçës, Abdyl Ypi, thirri kolonjarët për të mbrojtur Korçën nga rebelët. Nga të treqind vullnetarët nën komandën e Zalo Prodanit, Izet Zavalanit e Gani Butkës, një e katërta mbetën të vrarë në përpjekjet me rebelët në rrethinat e Mokrës, Qukës e Pogradecit. Në ballë të dëshmorëve qe patrioti veteran Zalo Prodani dhe djaloshi trim Gani Butka, ndërsa komandanti tjetër Izet Zavalani u plagos rëndë”.

Këtë lidhje të rebelizmit të Haxhi Qamilit me qarqet greke, e shpjegon më së miri në shkrimin e tij “Tre gjarpërinjtë që udhëhoqën rebelimin”, Mithat Frashëri.“Esadizma mori trup dhe formë nën një trini apokaliptike: Esad Toptani, myftiu Musa Qazimi, Haxhi Qamili, tre krerë të një hidre që përfytyronin ambicionin, tradhtinë dhe lakmimin, fanatizmën e verbër dhe injorante nën maskën e fesë, marrëzinë brutale jo në figurë letrare, po reale. Qamili, qe një katundar nga Sharra që kishte ndjenjur në hekura si i prishur mendsh.Kështu në atë mot Shqipëria u bë dëshmonjëse e një sendi të paparë gjer atëhere: agjentët e Greqisë dhe të Patrikanës të lidhur ngushtë me “fetarin” Musa Qazimi; njerëzit që pretendonin se luftonin për din dhe dovlet bashkëpunonin me çetat destruktore greke; Esadi dhe partizanët e tij të “Sadai Mil-letit” u bënë vegla të shqehve dhe grekëve”.

Pra, nëse Enver Hoxha do të pranonte masakrat e grekëve, do të duhej të hidhte poshtë teorinë e tij anti historike të haxhiqamilizmit.  Sa e vërtetëështë kjo, shpjegohet me dy fakte, edhe pse në mënyrë jo të të drejpërdrejtë. Në kujtimet për babain e tij, mjeku Leonidha Pepo, i biri i historianit të shquar, Petraq Pepo, shkruan se pas çlirimit Profesor Petraq Pepo kryesisht punoi si  studiues i historisë në Institutin e Historisë pranë Akademisë së Shkencave.. “Im atë ka shkruar një libër për atdhetarin Themistokli Gërmenji. Por ky libër nuk u botua kurrë, sepse babait iu kërkua që të ndërhynte në tekst. Kjo sepse në atë kohë Enver Hoxha kishte shpallur Haxhi Qamilin si hero popullor. Ndërkohë në librin e tim eti dokumentohej kundërshtia e Gërmenjit me idetë e Haxhi Qamilit. Por babai e hodhi tej dorëshkrimin, duke preferuar që ai më mirë të mos botohej, sesa të ndërhyhej për ndryshimin e së vërtetës, apo historisë”.

Edhe nje fakt tjetër e verteton këtë, në periudhën e Enver Hoxhës, të gjitha materialet e faktet e shumta të para luftës për të këtë ngjarje ishin futur në fondin rezervuar te bibliotekave si në Korçë dhe Tiranë me një porosi të qartë ta paarsyetuar nga Partia,“për të mos u marrë me këtë çështje” pasi nuk do Partia , pat deklaruar atëhere ish- drejtoresha e Bibliotekës Klara Mitrushi oficerit të ri Gani Vila, tani drejtor i Albtvusa. 

Eshtëi pafalshme harresae trajtimit të kësaj çështjeje si gjoja konflikt mes muslimanëve dhe të krishterëve (filo grekë) qëështë tratimi i saj pikërisht si bënte dhe Venisellosi në Konferencën e Paqes, duke i konsideruar këto masakra si gjoja një luftë mes shqiptarëve muslimanë dhe atyre ortodoksë.Vetë historia e kesaj ngjarjeje sikur dëshmuam tregon të kundërtën.Dhe përsëritja e nën zë e të njejtës ide nga shteti komunist dhe historiografia komuniste dhe harrimi i saj sot përbën një tradhti të vërtetë kombëtare. Siç pat dëshmuar eshte patrioti Kristo Dako para Kongresit amerikan duke demontuar deklaratat e Venizellosit, dhe të për faquesit te Levizjes Panhelenike N Cassavetes se nëse “ Fshatrat e jugut të Shqipërisë do të ishin greke, pse do t’i digjte ushtria e greko-epiriote fshatra e veta?”

 Duke bërë analizën e qëndrimit që mbajti Enver Hoxha ndaj Haxhi Qamilit dhe kryengritjes se tij kuptohet qartë,pse ai për hir tëtezës së tij mbi Haxhi Qamilin, fshehu mizoritë greke në jug dhe kryesisht Masakrën e Panaritit, për të cilën kishte pat dëgjuar vetë, pasi ai fshat ia kishte shpëtuar kokën, gjatë Luftës të Dytë Botërore.

 “Falsifikimi i historisë” përbën një kuptim më të ngushtë në sensin Orwellian të rishkrimit të fakteve historike e cila ishte përdorur nga historiografia komuniste gjatë kohës së Stalinit.Në anën tjetër revizionizmi historik është më tepër një riinterpretim (apo kundërshtim) i fakteve historike parë nga një këndvështrim ideologjik.

 Në fakt Masakra e Panaritit i plotëson të gjitha kushtet për t’u quajtur si një akt genocidi për të cilin duhet të bëhet fajtor shteti grek.Termi “genocid” nuk ka ekzistuar para vitit 1944.Ai është një term shumë specifik, që u referohet krimeve të dhunshme të kryera kundër grupeve te caktuara njerëzore me qëllim shfarrosjen e ekzistencën e tyre si të tilla.Ndaj po ta analizojmëMasakrën e Panaritit ajo i plotëson të gjitha përcaktimet për t’u konsideruar si një akt genocidi.Kur më 9 dhjetor 1948,Kombete Bashkuara miratuan Konventën për Parandalimin dhe Ndëshkimin e Krimit të Gjenocidit.Kjo konventë e përcakton “gjenocidin” si një krim ndërkombëtar, për gjitha kombet nënshkruese.Ajo e definon genocidin si një krim i paprapashkrueshëm dhe jep masat se si ai “të parandalohet dhe ndëshkohet:Fjala genocid nënkupton aktet e kryera nga cilidogrup apo shtet me qëllim shkatërrimin, në tërësi ose të një pjese, të një kombi, etnie, grupi racial ose fetar, si të tillë, duke kryer : (a) Vrasjene anëtarëve të grupit;(b) Shkaktimin e dëmtimeve të rënda trupore apo mendore të anëtarëve të një grupi;(c) Vënien e qëllimshme të një grupi njerëzish në kushte të tilla jetësore të llogaritura që të shkaktojnë shkatërrimin fizik, tërësor apo pjesor të tyre;(d) Marrjen e masave të qëllimshme për të parandaluar lindjet brenda grupit;(e) Transferimin me forcë te fëmijëve nga ky grup në një grup tjetër.Dënimi i genocidit, është një detyrim tjetër madhor i kësaj konvente, dhe mbetet një sfidë me të cilën kombet dhe individëtvazhdojnë të përballen.

Natyrisht këtu kemi të bëjmëme mohimin e një akti genocidi.“Aty ku ka gati një marrëveshje universale se një genocid ka ndodhuar, mohimimi i genocidit eshtë zakonisht e vlerësuar si një formë e paligjshme, e revizionimit historik stalinian. Por në këtë rast kemi pasur një mohim të plotë të një ngjarje historike, jo për shkak se do të mbulonte një të vërtetë, që do t’u interesonte personalisht politikisht dhe ideologjikisht Enver Hoxhës dhe Partisë së Punës, por është mbuluar një ngjarje historike thjesht prej delirit të madhështisësë Enver Hoxhës, për t’u shtirë si poliedrik.“Gënjeshtra mbi faktet historike dhe shkatërrimi i provave ka qenë për shumë shtetarë,diplomatë,politikanë dhe shkrimtarë pjesë legjitime e ushtrimit të pushtetit…Falsifikuesit shpesh herë janë shtyrë nga dëshira për të justifikuar veprimet e tyre, ose të partisë së tyre, nga pikëpamja e interesave të atyre [grupeve], mbështetjen e të cilave ata kanë dashur të fitojnë, ose [të grupeve] që ata kanë dashur të neutralizojnë… Por në rastin e këtij genocidi historik ai është mbrojtuar për arsye të egoizmit personal të boshllëkut të vetë të formimit, por dhe të kompleksit të madhështisë të Enver Hoxhës, që kërkonte dy popuj miq, aty ku kishte dëshmi të pakundërshtueshme genocidi grek si në Çamëri por dhe në kufijtë e jugut të Shqipërisë.

Gjuha e politikës komuniste, shkruan Orwelli, ishte e përcaktuar që t’i bënte gënjeshtrat të tingëllonin si të vërteta dhe vrasjet si vdekje të respektueshme”

 *Kryeredaktor i TV të Shqiptarëve të Amerikës/Michigan

NË PRAGUN E 100 VJETORIT TË 10 SHKOLLAVE TË PARA SHQIPE NË RRETHIN E VLORËS

by

NGA KUJTIMET E MURAT TËRBAÇIT DHE MUÇO DELOS PËR “KOMBIARËT” E VLORES/

nga Albert R. HABAZAJ/ studiues

 Nga studimi i historisë së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, marrim njohuri të reja dhe plotësojmë dijet tona për ata pishtarë dhe flamurtarë të Vendit të Shqipeve, të cilët u përpoqën si ata, për ta nxjerrë Shqipërinë nga guvat e errëta në dritë të mirësisë. Në ballë të kësaj lëvizjeje përparimtare e çlirimtare nga peshat e rënda të pushtimeve, ravijëzohet si parësor roli dhe kontributi i burrave me “gramë”, njerëzve të shkolluar, mësuesve të shkollave të para shqipe. Viti 2013 përkon me 100 vjetorin e hapjes së shkollave të para shqipe në rrethin e Vlorës. Me shpalljen e Pavarësisë Kombëtare më  1912, qeveria e Ismail Qemalit i kushtoi një kujdes të veçantë arsimimit të popullit me gjuhën amtare. Ministri i Arsimit, Luigj Gurakuqi, në thirrjen drejtuar mësuesve theksonte: “çështja e arsimit ka një rëndësi kryesore për rilindjen e kombit shqiptar…” Sipas vendimit të qeverisë së Vlorës, në vitin shkollor 1913 – 1914, u çelën 10 shkolla shqipe, 1 në qytet dhe 9 në fshatra, dhe, konkretisht në Kaninë, Tërbaç, Dukat,Vranisht, Kudhës, Tragjas, Oshëtimë,Drashovicë dhe Smokthinë. Viti shkollor filloi më 16 shtator 1913. Halim Xhelo ka qenë mësuesi i parë që çeli shkollën e parë shqipe në Matogjinin e largët të krahinëzës së Smokthinës. Mësues i parë i shkollës shqipe në Tërbaç u emërua Murat Miftari. Një ndër pishtarët e dritës ishte edhe Muço Delo, që me shtegun e dijes, hapur nga arsimtari shëtitës e patriot, Mihal Peço, qe arsimuar në Kolegjin e Shën Mitër Koronës, në Kalabrinë Arbëreshe, matanë detit. Përhapësit e arsimit kombëtar në Vlorë, si filiza të gjelbër të Bredhit të Lartë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mbushur me dritërim dituror e humanist, të gjithë ata, stafetëmbajtës të Kostandin Kristoforidhit, Sami Frashërit e Naimit të Madh, Pandeli Sotirit, Petro Nini Luarasit, Babë Dudë Karbunara, Jani Minga, Hamit Lumi, etj., edhe sot, pas një shekulli, na duket sikur i drejtohen vargmaleve të Vetëtimës dhe Këndrevicës, për t’u thënë: “Na hapni pak vend të bëjmë dritë edhe ne bashkë me diellin, që të ngrohim njerëzit tanë të mirë,që të bëhemi si pjesëtarët e tjerë të familjes së madhe  e të përbashkët europiane…!”

Mundësia dhe fati më ndihmuan të gërmoj në arkivat personalë të Murat Tërbaçit dhe Muço Delos, dy prej atyre mësuesve atdhetarë të fillimshekullit të XX, nga të cilat, mendoj se vlen të publikohen këto informacione burimore që kam përgatitur për gazetën “Dielli”, edhe si homazh për ata mësues me eshtër kombëtare, që duhet t’u falemi me nderim dhe respektin ndaj tyre, ta tregojmë duke vijuar misionin  e tyre fisnik në kushtet e sotme të edukimit, të përparimit dhe të zhvillimit. Murat Tërbaçi është edhe një nga 12 anëtarët e Komitetit të “Mbrojtjes Kombëtare” të Luftës Çlirimtare të Vlorës, 1920, një nga 12 figurat simbolike të kësaj epopeje, në ballë të së cilës printe Osmën Haxhi Muhameti, Ezhdërhaja Osmën NURI, siç e mban mend kujtesa popullore.

Qysh në shekullin XIX, mjaft përfaqësues nga paria e Tërbaçit, sikurse edhe mesaplikas të tjerë të Lumit të Vlorës, kurveleshas, himariotë e burra të dëgjuar të krahinës së madhe etnografike të Labërisë, që luftuan me shpirt, me pushkë e penë, për Mëmëdhenë, ishin të lidhur me “Kombiarët” e Vlorës, Delvinës, Gjirokastrës, Frashërit, Beratit e Janinës.

Në kujtimet e Murat Tërbaçit, flitet  dhe për ndikimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në këtë fshat malor. Midis atyre, që Mustafa Pashë Vlora dërgoi në Labëri e Tërbaç, për të mbështetur Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, ishin dhe Avdulla Nota, Sulejman Aliko e Musa Bodo. Sipas porosisë së Mustafa Pashë Vlorës dhe një tartari (korieri, lajmëtar) të dërguar nga Himara prej Odise Kasnecit, nga Tërbaçi u mobilizuan 35 vetë në luftën kundër grekut në Lëkurës, më 1879.

Këto lidhje me “Kombiarët” e Vlorës vazhduan dhe në fillim të shekullit XX. Në motet 1900 – 1907, në Tërbaç, Mesaplik, Brataj, Bolenë,Vranisht, Kallarat e Dukat kanë ardhur si mësonjës shëtitës Beqir Velo, Kristo Karbunara, Hamit Lumi, Peço Kauri, Ibrahim Avdullau dhe Elmas Kanina.

Sipas Murat Miftarit, në shtator – tetor 1908: “Na thirri Alem Mehmeti në konakët e tij në Tragjas, ku gjetëm Ibrahim Avdullaun, Hamza Isain, Zaçe Xhelon e Ymer Radhimën,

( nga Tërbaçi kanë qenë Murat Tërbaçi, Laze Malo e Xhezo Balo). Këtu u bisedua  për dy çështje të mëdha:

E para qe për mbështetjen e Ismail Qemalit si deputet në parlamentin xhonturk. Pas takimit të Tragjasit, erdhi në Tërbaç Eqrem bej Vlora me suitën e tij në shtëpi të Kapo Miftarit, i cili kërkoi votat për babain e tij, Syrja bej Vlora, por ne i qëndruam Ismail Qemalit dhe bisedës që kishim bërë dhe fjalës që kishim dhënë më përpara  në Tragjas.

Çështja e dytë ishte që “Shoqëria e Përhapjes së Shkollave Shqipe”, që ishte formuar pas fitores së “Xhonëve” (1908), të merrte një emër të ri: Klubi “Labëria” i Vlorës, ku nga Tërbaçi morën pjesë pesë vetë.

Gjatë muajve shtator – tetor (1908), të gjithë njerëzia e Tërbaçit, Bratit, Vranishtit, Mesaplikut, gjer në Kudhës – Grehot, votuan për Ismail Beun. Këtë  e nxiti më tej ardhja e Ismail Qemalit në Mesaplik. Në Kuvend të Mesaplikut, në emër të popullit të Tërbaçit fola unë (Murat Miftar Habazaj Tërbaçi – shënimi im, A. H.), pas Memo Metes, Zaçe Xhelos e Pasho Ramadanit.

Edhe gjatë shpalljes së Pavarësisë e qeverisë së Ismail Qemalit, ne, mesaplikasit bashkëpunuam shumë me Ibrahim Abdullahun, Aristidh Rucin, Ahmet Xhafën, Ali Asllanin, Qazim Kokoshin, Alem Mehmetin dhe Ymer Çelon.

Më 1913, Luigj Gurakuqi, ministër i Arsimit, vizitoi shkollën e Matogjinit, ku ishte mësues HalimXhelo. Atë e shoqëronin Zaçe Xhelo, Memo Mete Brati, Toto Hosi, Jani Minga e Ibrahim Abdullau. U bë darkë në Mesaplik për Luigj Gurakuqin, në konak të Zaçe Xhelos, ku nga Tërbaçi morëm pjesë unë, [Murati], Xhezo Balo, si dhe 25 shpirt të tjerë (nga krahina).

Luigj Gurakuqi na lexoi urdhërin e Ismail Beut për të mbledhur vetëdashës dhe për të forcuar frontin e Janinës.

Pas ca ditëve, në Va të Tërbaçit (Ura e Vaut), u organizua një kuvend i madh nga tërë krahina, ku morën pjesë dhe personalitete kombëtare, si Mehmet Pashë Dëralla, ministër i Luftës dhe Nexhip Draga, gjeneral, delegat, deputet i Kosovës, si dhe shoqëruesit e tyre Ibrahim Abdullau, Hamza Isai e Sali Hallkokondi. Në mbledhjen e Urës së Vaut, si përfaqësues i qeverisë së Vlorës, për të drejtuar vetëdashësit për në frontet e luftimit, u caktua Memo Mete Brati. Trimërinë e I. Abdullaut, H. Isait, I. Çelos, A. Mehmetit, ne tërbaçiotët, e kishim njohur qysh më 1911 -’12, qysh në të ngriturit krye kundër xhonturqëve në Vlorë e Mallakastër, si dhe në Kuvendin e Urës së  Drashovicës. Mehmet Pashë Tetovari me përfaqësuesit e Qeverisë së Vlorës u ftuan nga Laze Malua, në konak të tij, ku u bë një darkë e madhe burrash.

Më 1914 u ndodha  në fshat, kur mua e Laze Malos na dërgoi një kartë Bexhet Shapati

( kushëri i Çajupit të madh) e Ibrahim Abdullai, me anën e Sali Hallkokondit nga Vranishti, ku na thoshnin: “Këto ditë u sos prej Evropës Ismail Beu dhe po prënjtet në shtëpinë e Xhemil Vlorës. Për të qarë hallet e vatanit, lutemi të vini në Vlorë më 15 të korrikut, në shesh të Namazgjasë (tek është Sahati sot – shënimi im, A.H.), ku do të mblidhet populli i krahinës. Me besë: Bexhet Shapati, Ibrahim Abdullau”.

Në këtë mbledhje, më 15 të korrikut, kur Ismail Beu u kthye nga takimi me princ Vidin, në Durrës, u bë një kuvend i madh me përfaqësonjës të të gjitha viseve jugore të Shqipërisë (rreth 2000 vetë), ku u xgjodh Komiteti i Shpëtimit Kombëtar, ku dhe unë,  Murat Tërbaçi, bëja pjesë në këtë Komision.

Në kohët më pas , me “Kombiarët” e Vlorës kam marrë pjesë në Komitetin e Vlorës dhe në hartimin e protestave e memorandumeve drejtuar Konferencave të Paqit.

Në Kongresin e Lushnjës, sipas letrës që na dërgoi Halim Xhelo (i cili qe shpirti organizator i  Kongresit të Lushnjës) dhe Besim Nuri, u poqa përsëri me Hamza Isain, Ahmet Lepenicën, Ibrahim Abdullaun, Dhimitër Qypin, Spiro Kolekën e Osman Haxhiun, që morën pjesë si përfaqësues të Vlorës vetëm ditët e fundit të Kongresit, pasi nuk kishin mandat delegati, sepse nuk i lejonte ushtria italiane. Pushtuesi dërgoi në Mbrostar forca për të penguar vlonjatët të shkonin në Lushnjë…

Mjaft interesante për Lëvizjen Kombëtare në Vlorë janë dhe kujtimet e veteranit të arsimit kombëtar, Muço Delo. Ndër të tjera, në këto kujtime mësuesi hero nënvizon:

“Ne, tërbaçasit kemi patur mjaft bashkëluftëtarë nga Vlora dhe krahinat e tjera, në kohët e zeza të robërisë turke e italiane, për fatin e Atdheut si Osman Haxhiu, Ibrahim Abdullau, Imer Radhima, Abaz Mezin, Halim Risilia, Duro Shaska, Zaçe Xhelo, Alem Mehmeti, Hamza Isai e Ali Asllani.

Motet 1917-1918, kur kishte rënë gripi spanjoll dhe ushtria italiane na kishte prerë rrugët e shtigjet për të vajtur në Vlorë, kur ishin arrestuar 25 vetë nga krahina e Mesaplikut e dergjeshin në burgjet italiane për “trazirat në Mesaplik”, na thirrën në Vlorë disa mësonjës e parësi te Osman Haxhiu, Ymer Radhima e Hamza Isai për të organizuar festimin e ditës së Flamurit, kundër pushtuesit italian. Ne kërkuam ndihmë nga Osman Haxhiu, Ymer Radhima e Ibrahim Abdullau dhe morëm në Picar edhe drithë falas, pasi katundi ishte pa bukë.

Në organizimin e Luftës së Vlorës, më 1920, të deleguar nga Komiteti i Mbrojtjes Kombëtare, përpara se të krijohej çeta e Tërbaçit, erdhën e na folën IbrahimAbdullai dhe Imer Çelua; erdhi dhe Halim Xhelua që po kthehej nga Kurveleshi, na foli si ai, e pastaj u formua çeta jonë, me komandant Selman Hysenin dhe zëvendës Selam Habazin e Selman Alikon.

Ibrahim Abdullau ka marrë pjesë në federatën “Atdheu” dhe ishte zëvendës i Avni Rustemit, si dhe, në vitet 1923 -’24, në shoqërinë “Bashkimi”. Sipas kujtimeve të Murat Tërbaçit e të Muço Delos dhe tërbaçiotëve të tjerë, këto figura të shquara të atdhetarisë së Vlorës kanë lojtur një rol të veçantë për gjallërimin e Lëvizjes Kombëtare në Tërbaç e Labëri. Ndërkohë një meritë të padiskutueshme për skalitjen historike të porteteve të këtyre pishtarëve të Lirisë dhe Diturisë në Vlorë e më gjerë ka Buldozeri i Kulturës Kombëtare, Prof. Dr. Bardhosh Gaçe, Mjeshtër i Madh.

 *Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”

Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA.  Vlorë, më 08. 07. 2013

Fatbardha Saraçi, mbesa e Qazim Mulletit: Persekutimi i Mulletëve dhe fati i hidhur i Hajries, gruas së prefektit

by

Nga Ani Jaupaj/

Ne Foto: Hajrie Mulleti me të birin, Reshitin/

TIRANE : Ish-prefekti i  Tiranës, protagonisti i njërës prej komedive më të famshme shqiptare “Prefekti”, Qazim Mulleti, la pas arratisjes së tij, përveç gruas e djalit, edhe vëllezërit bashkë me familjarët e tyre. Të gjithë, aktivë politikisht ose jo, u internuan. Kjo është historia e njërës prej mbesave të tij, Fatbardhës, e cila,  e frymëzuar prej vuajtjeve që ka parë, është duke shkruar vëllimin e tretë të librit “Dhimbje”. Përveç intervistës e njohjes me të, prej vëllimit të dytë të këtij libri, jemi njohur edhe me jetën që iu desh të kalonte Hajrie Mulleti, gruas së ish-prefektit, bashkë me të birin, Rreshitin. I gjithë ilariteti i shkaktuar prej komedisë “Prefekti”, ironizues dhe tallës me prefektin e Tiranës në kohën e pushtimit fashist, Qazim Mulletin, ka rënduar mbi supet e gjithë pjesës tjetër të familjes së tij. Edhe të atyre fëmijëve të sapolindur, që as e kishin idenë se ç’do të thoshte të ishe në krye të drejtimit të qytetit, të udhëtoje me makinat e shtetit, apo gjithfarë privilegjesh, që për një kohë të shkurtër familja mund të kishte. E më shumë akoma, nuk mund të kuptonin se nga buronte gjithë ajo urrejtje e përbuzje, që kohë më vonë e një pjesë të madhe të jetës, njerëzit do tregonin ndaj tyre. Qazim Mulleti në prag të rrezikut u largua nga Shqipëria, për t’ia lënë “të keqen” jo vetëm së shoqes dhe djalit të tij të vetëm, por edhe gjithë familjarëve të tjerë, vëllezërve me gjithë kishin e ç’kishin në shtëpi. Një prej tyre është Fatbardha Saraçi Mulleti. Mbesa nga vëllai e ish-prefektit, që i pa dyert e internimit që 5 vjeç, pas daljes prej tij, për shkak të një marrëdhënieje të vjetër shpirtërore me letërsinë, mblodhi e shkroi gjithë ç’kish parë me sy e dëgjuar me vesh nëpër shëtitjet nga njëri fshat në tjetrin e nga kasollet në baraka. Ashtu si ajo, të pangrëna, të paveshura, ishin edhe sa e sa femra të tjera, që të bëra tok, kanë bërë të mundur botimin e vëllimit të dytë të librit “Dhimbje” me autore një nga vetë bashkëvuajtëset. Sot, Fatbardha është duke punuar

Fatbardha Saraçi Mulleti në kohë të ndryshme, gjatë viteve të internimit, si dhe kohët kur ishte mësuese

me vëllimin e tretë, por deri atëherë, të njihemi me jetën e saj dhe të atyre që u bënë pjesë e këtij libri. E meqë shkaku i gjithë rrjedhës së jetës së tyre erdhi i tillë për shkak të xhaxhait, Qazimit, do të flasim pikërisht për ato çka ai la pas, në kampin e tmerrshëm të Tepelenës, gruan, Hajrien dhe të birin. Si dhe gjithë fisin që rropatej fushave e të korrave në Savër të Lushnjës apo ngado t’i degdiste partia. Gjithë historitë e emrat që shohim në librin “Dhimbje” ju i keni prekur vetë? Të gjitha historitë janë të vërteta, ato jetuan bashkë me mua që kur isha 5 vjeç e vazhdojnë të jetojnë deri tani, që kam prekur të 70-at. I kam njohur këto nëna e bija ndër vite në qytetet e Tiranës, Kavajës, Lezhës, në fshatrat ku kam punuar, Zadrimë, Kallmet, Dajç etj. Në ato vite bashkëjetese me të keqen, të gjitha ngjarjet e librit ishin pjesë e së përditshmes dhe liria ishte vetëm një iluzion. Duhet të ketë qenë vetëm dëshira për t’i ndarë këto dhimbje me të tjerët, sepse me letërsinë jo nuk ju lidh gjë… Në fakt, letërsia ka qenë brenda meje gjithnjë. Pasioni për të lexuar libra artistikë e shkruar kujtimet e mia, më ka shoqëruar përherë. Por po, ka qenë më së shumti dëshira për t’i njohur njerëzit me ato realitete të hidhura, me ato vrasje për së gjalli e pushkatime, që sot as mund ta imagjinojnë se ç’janë. Prekeshin e vuanin njerëz që as kishin të bënin me ngjarjen e parë. Vuanin dënimet e të tjerëve. Një nga këta ishit edhe ju vetë, apo jo? Babai apo ju vetë keni bërë diçka që i ka shkelur në kallo..? Im atë, Haki Mulleti, pati studiuar në Austri e pas kthimit punoi në administratë. Asnjë lidhje nuk kishte me politikën, por meqenëse vëllai i tij, Qazim Mulleti u largua nga Shqipëria, e kapën këta që mbetën këtu. Së pari e burgosën e mandej e internuan bashkë me ne. Kjo ishte arsyeja pse prej vitit ’44 nuk e kujtoi më babanë në shtëpi, edhe pse gjithë ne të tjerët u nxorëm nga shtëpitë në rrugë për të lëvizur kasolle më kasolle të Kavajës e Lushnjës. Ju keni qenë fare e vogël, ç’kujtoni nga ajo kohë? Sado e vogël të ishe, nuk mund të mos përjetoje pushkatimet që të detyronin të shihje në oborret e shkollës në Kavajë. Na nxirrnin jashtë për t’i parë, sado që përpiqeshim të mbyllnim sytë. Ndoshta shërbenin si shembuj, se një ditë të gjithë mund të kishim të njëjtin fat. Megjithatë, ju arritët t’i tejkaloni të gjitha sepse mundët të ndiqnit ëndrrën tuaj, të shkolloheni… Përveç se dëshirë e imja, kjo ishte një edukatë me të cilën na kishte ushqyer babai. Ishte brenda meje dhe do bëja gjithçka për ta arritur. Megjithatë, po të vijoja të jetoja në Lushnjë, nuk do arrija të shkoja përtej shkollës 8-vjeçare. Njerëzit e mamasë më morën në shtëpinë e tyre në Shkodër, kështu që munda të vazhdoj edhe gjimnazin. Por edhe pas kësaj kohe u ktheva në Kavajë, ku më duhej të flija sërish në një shtrat me disa njerëz. Punova në bujqësi, u përpoqa duke takuar Ramiz Alinë për t’i kërkuar shkollë, por pa i thënë se kush jam, sado që babai më tha se disa ndere ia kemi bërë, duhet t’i kishe thënë kush ishe. Pas vdekjes së tim ati shkova në Lezhë, ku për fat kishin nevojë për arsimtare. Në këtë kohë nisi një dashuri e re për nxënësit, dashuri e cila më shoqëroi gjithnjë. Bashkë me mësimdhënien nisa edhe plotësimin e dokumenteve për të ndjekur Fakultetin e Shkencave Natyrore për Biologji-Kimi, meqenëse në këtë degë kishte nevoja rrethi. U përqendrova vetëm në këto dy gjëra të reja të jetës sime dhe arrita t’ia dal më së miri. Studioja deri në agim, flija pak orë, e në mëngjes merresha me nxënësit, me ngritjen e laboratorëve, me edukimin e tyre dhe të vetes, derisa arrita të përfundoj studimet. Nuk është pak për “njollën” që kishit… Nuk është pak vërtet, por nuk ishte as e lehtë për ta arritur. I gjithë përkushtimi në studime më mori edhe kënaqësinë e krijimit të një familjeje, të cilën e realizova në moshë të vonë, kështu që pati gjithsesi kosto. Megjithatë, edhe me arritjet që pata, nuk munda të vazhdoj punën time pa u prekur. Në kohë të ndryshme mund të prekeshe nga lufta e klasave dhe në fakt më ndodhi një herë në ’67-n e mandej në ’75-n. Në këtë rast të dytë isha e para që u hoqa nga puna për të mos u rikthyer më deri në vitet e demokracisë. Për mua aty mbaroi gjithçka deri në rifillimin e jetës së lirë.

Hajrie Mulleti: Nga komedia te skleroza e vdekja në kampet e Tepelenës

 

Krahas Qazim Mulletit, një emër tjetër real që prekej në komedinë “Prefekti”, ishte edhe ai i së shoqes, Hajries, e cila në gjithë vitet që njerëzit gajaseshin me dialektin a veprimtaritë e të shoqit, hante groshë me krimba në kampin e Tepelenës. Por cila ishte në të vërtetë kjo grua, përtej stereotipave të krijuar të komedisë?

 

Martesa dhe lumturia e shkurtër

 

Hajrie Mulleti ishte e lindur në Tiranë në një nga ato familjet po aq të vjetra e po me aq tradita sa të të shoqit. Pas fejesës me Qazim Mulletin, u martua me të në Vjenë më 1929. Meqenëse i shoqi ishte emigrant politik, Hajries iu desh ta rriste të birin e vetme në Shqipëri, duke shpresuar gjithnjë në mundësinë e një ribashkimi me të shoqin. Dhe në fakt ajo ditë erdhi pas nëntë vitesh, edhe pse zgjati fare pak. Ju duk gati si një rilindje, por gëzimi u pre shpejt në mes. Diktatura ishte pas dere, i shoqi, pas drejtimit të Bashkisë së Tiranës, për të shpëtuar veten, duhet të kthehej sërish nga kishte ardhur.

 

Grabitja e pronave dhe internimi

 

 E nxorën me forcë nga shtëpia dhe iu grabit çdo gjë, përfshi dhe dhuratat që kishte marrë nga prindërit e saj. E internojnë bashkë me të birin, Reshitin 15-vjeçar, në kampin e Tepelenës më shumë bashkëvuajtës të tjerë. Flinin në kazermë bashkë me 200 veta të tjerë pa dallim moshe a seksi. S’kishin dritë, as ngrohje. Ushqimi ishte vetëm një copë bukë e zezë. Por për shkak të të birit duhej përballuar gjithçka. Duhet të duronte edhe dhimbjet e shpinës prej ngarkesës së druve që i vinin të transportonte, në vend të karrocës, për familjet e oficerëve. Por kjo ishte vetëm njëra anë e medaljes. Bashkë me të, ishin edhe motrat e vëllezërit e saj. Njëri u pushkatua i pari për shkak të bindjeve antikomuniste. Të tjerët ndoqën fatin e tij, u larguan nga jeta njëri pas tjetrit në internim, pa u parë a folur me të motrën. Natyrisht që nëse do të pranonte të bënte ndarjen nga i shoqi, fati do ishte më pak mizor, por këtë nuk e bëri kurrë. Sëmundja dhe vdekja

 

Hajrie Mulleti, gruaja e Qazim Mulletit, në internim në Tepelenë

Punoi në bujqësi, me hipertension, për të rritur të birin, në ato kushte që jeta e kishte hedhur. Kjo ishte gruaja që komedia e bënte të çalë, injorante, qesharake, tek ajo numëronte kafshatat e munguara të bukës së të birit. Por duhet të kalonin shumë vite përpara se e gjithë kjo të dilte në dritë. Aq vite sa Hajria ishte plakur, bërë me sklerozë, në internim. Fjalët e vetme që mund të shqiptonte pas sëmundjes, kur e pyesnin, ishin: “Jam te shtëpia e babait tim, në oborrin me diell e plot lule, në dhomat e mëdha me jorganët e bardhë”. Imazhe këto që i kishin mbetur nga vajzëria e që shtynte netët e errëta të pagjumësisë. Vdiq në një barakë prej llamarine e dërrase, mes baltës së Myzeqesë, në vitin 1980 larg Tiranës së saj, së cilës iu largua 35 vite më parë, për të mos iu rikthyer kurrë. Pas largimit të së ëmës, i biri, Reshiti, vetëm qante, i mbetur tashmë i vetëm, pa të ardhme e me zemrën mbushur me plagë.

Traumat e të birit 

Reshiti jetoi me të atin për fare pak vite. Edhe në kohën që ishin bashkë, për shkak të luftës e angazhimeve të të atit, momentet e tyre së bashku ishin të numëruara, kështu që kujtimet e tij ishin të lidhura vetëm me nënën. Kur një i ftuar, mik i familjes, e pyeti Qazimin se pse nuk e merr dhe djalin me vete, përgjigjja e tij ish se politikanët nuk merren me gra e fëmijë. Mbas vitit 1944 nënë dhe djalë i kishin arrestuar disa herë, duke i mbajtur në biruca të veçanta. Hajria pati presione të ndryshme në vitet pas largimit të të shoqit, për t’i grabitur pronat, ndërsa Reshiti akuzohej se shkruante parulla kundër komunizmit. Nuk mungonin as keqtrajtimet fizike nga shokët e shkollës, as herët kur kthehej i gjakosur në shtëpi. Kjo mënyrë jetese e përndoqi Reshitin në vitet më të mira të jetës, për t’i lënë kështu gjurmë të përhershme edhe kur koha do sillte të jetonte i lirë.

Qazim Mulleti në krye të Tiranës

Thuajse të gjithë qytetarët e kryeqytetit e pranuan me dëshirë zgjedhjen e një tiranasi në postin e kryetarit të bashkisë. Sekretar personal i tij ishte Mehmet Rushiti, ndërsa nënkryetar Halil Mëniku, që drejtoi më pas kryeqytetin përkatësisht në vitet 1943-1944. Shumë plane të nisura në kohën e Zogut, si godina e korpusit universitar, kolonadat apo sot Muzeu i Arkeologjisë, Akademia e Arteve, ku në atë kohë u vendos edhe opera, Kryeministria dhe hotel “Dajti” morën drejtim në kohën e kryebashkiakut Mulleti. Por reliktet e punës së tij, të cilat ekzistojnë edhe sot, janë banjat publike nën tokë. Sipas nipit të Qazim Mulletit, Tanush Mulleti, me të marrë postin e drejtuesit të Tiranës, nisi vendosjen e çezmave publike në rrugica, si dhe ndërtimin e banjave publike në disa pika të rëndësishme të qytetit, duke zgjidhur njëkohësisht problemin e kanalizimeve nëntokësore. Një tjetër sipërmarrje e vështirë e kryebashkiakut ka qenë heqja e varrezave brenda qytetit. Për të zgjidhur këtë situatë të vështirë, ai e nisi nga vetja. “Ne kena pas afër xhamisë te Pazari i Ri varrezat e shtëpisë. Por duke dashur me bo i reformë e me i çu varrezat mo larg qendrës, Qazimi e nisi nga vorrezat tona e në ven të tyne ma pas u ndërtu markata e Pazarit të Ri”, rrëfen Tanush Mulleti. Karrocat me kuaj që në atë kohë mbizotëronin, nuk u lejuan të shkelnin në qendër të Tiranës, duke i dhënë kështu qytetit të viteve ’40 një pamje më të pranueshme. Në kohën kur Bashkia drejtohej nga Qazim Mulleti, u ndërtuan dhe furrat e para elektrike të bukës në kryeqytet.(Kortezi: Panorama)

 

KALENDARI HISTORIK PËR LUFTËN E VLORËS, 1920 NË FOKUSIN E FUQIVE TË MËDHA EUROPIANE

by

Nga Albert HABAZAJ/ studiues/*

Ky lloj kalendari është, në vetvete, një minisistem, jo thjesht i ndarjes së kohës, për vite, muaj dhe ditë, (pse jo dhe orë, apo kushte meteorologjike) për ngjarje e personazhe, që, në një trajtë apo tjetër formë, bënë epokë identiteti, me vizion integrimi, atje  ku ndiheshin mirë e në troje të tyre, të parët tanë, gjyshërit tanë, në kontinentin europian; se s’kishin ku të ndiheshin më mirë e më natyrshëm, në origjinalitetin e tyre antik. Ky mikrokalendar merr për bazë ecurinë dhe rrjedhimet, jo më periodike të natyrës, por faktike, kushtëzuar nga optika globale e pesë deri gjashtë të mëdhenjve të këtij planeti, populluar me njerëz, dhe, patjetër ka në fokus udhëtimin prometejano – sizifik të  frymëtarëve tanë me ndriçim, për krijimin e portretit të komunitetit shqiptar si komb, si shtet. Ja piketat datësore të Epopesë së Njëzetës:

 

1912, 28  Nëntor            Kuvendi Kombëtar i Vlorës shpalli Pavarësinë e Shqipërisë.

29 nëntor              Ismail Qemal Vlora u zgjodh kryetar i Qeverisë së Përkohshme

Shqiptare

29 nëntor             Trupat serbe pushtuan Elbasanin dhe Durrësin.

20 dhjetor            Ushtritë greke pushtuan Korçën.

1913, 22 mars                 Konferenca e Ambasadorëve caktoi në vija të përgjithshme kufijtë  veriorë dhe lindorë të Shqipërisë.

22 prill                 Esat Toptani i dorëzoi Malit të Zi Shkodrën.

8 maj                    Marrëveshja e fshehtë midis Austro – Hungarisë dhe Italisë që

parashikonte mundësinë e pushtimit të Shqipërisë prej tyre     duke e ndarë  më dysh.

29 korrik              Konferenca e Ambasadorëve e Londrës njohu pavarësinë e

Shqipërisë nën kontrollin dhe garancinë e Fuqive të Mëdha.

11 gusht          Konferenca e Ambasadorëve caktoi në vija të përgjithshme kufirin                                jugor të Shqipërisë.

1914, 22 janar               Qeveria e I. Qemalit u detyrau të jepte dorëheqjen.

20 – 27 shkurt      Serbia e Mali i Zi nxorrën ligje për kolonizimin e Kosovës.

2 mars                U shpall me nxitjen e Athinës “autonomia e Vorio – Epirit”.

7 mars                Princ V. VID mbërriti në Durrës.

4 gusht               Filloi Lufta e parë Botërore.

3 shtator             V. Vidi u largua nga Shqipëria.

27 tetor              Qeveria greke shpalli zyrtarisht pushtimin e Shqipërisë së Jugut.

30 tetor                 Italia pushtoi Sazanin.

25 dhjetor             Italia pushtoi Vlorën.

1915,  26 prill                 U nënshkrua Traktati i Fshehtë i Londrës.

2 qershor             Ushtria serbe filloi agresionin në Shqipërinë e Mesme.

27 qershor           Ushtria malazeze pushtoi Shkodrën.

1916,  janar                      Ushtritë  austro – hungareze hynë në Shqipërinë e Veriut.

shtator – tetor       Ushtritë italiane pushtuan Gjirokastrën, Sarandën dhe Përmetin.

tetor                        Ushtritë franceze pushtuan Korçën.

1917, 3 gusht                  Ushtria italiane pushtoi Çamërinë.

1918, janar              U. Uillson shpalli 14 pikate tij, të cilat, përveç të tjerave, denoncuan

edhe Traktatin e Fshehtë të Londrës.

1 maj                     U themelua Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”.

tetor                      Hynë në Kosovë trupat franceze dhe serbe.

tetor                      Në Kosovë u rivendos pushteti i Serbisë.

11 nëntor             Përfundoi Lufta e Parë Botërore.

28 nëntor             U zhvillua në Vlorë një protestë antiimperialiste.

1919,  18 janar               U hap Konferenca e Paqes në Paris.

29 korrik              Marrëveshja Tittoni – Venizelos.

20 gusht            Marrëveshja kapitulluese midis qeverisë së Durrësit dhe qeverisë

italiane.

28 nëntor    U zhvilluan manifetime intiimperialiste në mbarë vendin, veçanërisht  në Vlorë.

9 dhjetor              Memorandumi i SHBA – së, Anglisë dhe Francës që cenonte

tërësinë tokësore të Shqipërisë.

1920, janar                   U shpërndanë ftesat për thirrjene Kongresit të Lushnjës.

13 janar              U bë kompromisi i Fuqive të Mëdha në Konferencën e Paqes për

copëtimin e Shqipërisë.

21 janar              U hap Kongresi i Lushnjës. Punimet nisën më 28 janar.

11 shkurt        U vendos në Tiranë qeveria që doli nga Kongresi i Lushnjës.    Tirana u bë kryeqytet i Shqipërisë.

11 mars               Shkodra u bashkua me qeverinë e Tiranës.

prill                     U formua në Vlorë Komiteti “Mbrojtja Kombëtare”.

26 maj                 Korça u bashkua me qeverinë e Tiranës.

28 maj                 U nënshkrua protokolli shqiptaro – grek i Kapshticës.

29 maj                 U mbajt Kuvendi i Barçallasë (Dukat, Vlorë)

3 qershor         Ultimatumi i  Komitetit “Mbrojtja Kombëtare”, drejtuar komandës së  ushtrive italiane në Vlorë.

5 qershor             Filloi Lufta e Vlorës.

6 qershor             U asgjësuan disa përqëndrime trupash italiane në Vlorë

11 qershor           Filluan luftimet për çlirimin e qytetit të Vlorës.

12 qershor    U zhvilluan në qytetete eItalisë manifestime kundër luftës imperialiste në Vlorë.

13 qershor          Avni Rustemi vrau në Paris Esat pashë Toptanin.

21 qershor          U dorëzua garnizoni italian i Tepelenës.

korrik          Filluan luftimet kundër ndërhyrjes së armatosur jugosllave në  Koplik.

2 gusht             U nënshkrua Protokolli shqiptaro  italian, me të cilin Italia njohu

pavarësinë dhe tërësinë territoriale të shtetit shqiptar.

14 gusht             Filloi lufta kundër pushtuesve jugosllavë në Peshkopi.

17 gusht            Forcat Shqiptare hyjnë në qytetin e çliruar të Vlorës.

3 shtator         U festua fitorja e Luftës së Vlorës dhe largimi i pushtuesve italainë nga  Shqipëria.

17 dhjetor         Shqipëria u pranua anëtare e Lidhjes së Kombeve.

 

*ALBERT HABAZAJ

Drejtor i Bibliotekës “Nermin Vlora Falaschi”

Universiteti  “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA

 

Mit’hat Frashëri: Ku të gjejmë nëpunës që dinë shqip?

by

Shkruante Gazeta Dielli: Në mes të miqve që ndodheshin në këtë bisedim ishte dhe djaloshi Xh.K., student në Amerikë. S’kishte folur deri atëherë; vetëm dëgjonte. Në fund tha: Unë doja të mësoja për Drejtësi në Universitet. Po tani e ktheva mendjen: Do të mësoj për sekretar, dhe jo ministër. Do të vete në Shkollën e Tregtisë (Business High School) të mësoj si mbahet korrespondenca, si mbahen def-terët, të mësoj stenografinë për të shkruar. Miku i tha: Të jesh i sigurtë se ka më tepër nder një sekretar i zoti se një ministër i pa zoti,- shkruante “Dielli”. /
Shkruan: Luan Malltezi*/

Një nga problemet kryesore në Shqipëri pas Shpalljes së Pavarësisë ishte ngritja e administratës shtetërore me njerëz të aftë dhe të zot. Problemi ishte i vështirë; gjuha shqipe nuk ishte lejuar të mësohej në shkollat e vendit nga administrata osmane; vendi ishte i varfër dhe analfabetizmi mbulonte 90% të popullsisë. Qeveria hapi konkurs për nëpunësit e rinj të administratës shtetërore ku midis të tjerave vihej edhe kërkesa për njohjen e gjuhës shqipe. Për të ndihmuar në zgjidhjen e këtij problemi Lumo Skëndo shkruajti shkrimin “Ministrat dhe sekretarët”. Shkrimi në fillim duket se u botua në vitet ’30 tek “Dielli” dhe që këtej u morr dhe u botua në gazetën: “Shqipëri e Re”. Shkrimi megjithatë vlen të rilexohet edhe në ditët tona, madje vlen të rilexohet kohë pas kohe. 
Ministrat dhe Sekretarët 
Të mos trembemi, po të shikojmë të vërtetën drejt në sy. Le të zbulojmë të metat, le të shohim rrënjët dhe shkaqet e tyre. Të jemi si mjeku që bën diagnostikim, na thotë ç’kemi, pastaj na dëften edhe ilaçin. 
Nja dy muaj më parë bënim fjalë me një mik se ç’farë njerëz të zotë kemi, sa specialistë, sa mjekë, sa inxhinierë, sa profesorë. Bëmë një listë me shqiptarë që kanë diploma nga shkollat e larta, dhe në çdo zbulim të ri, na mbushej zemra plot gaz, na vinte një madhështi. Dhe aq më tej akoma, sepse të dy qemë të bindur se inxhinierët më të mirë të Turqisë (Ahmedi nga Devolli, Eshrefi nga Frashëri), dhe mjekët më të mirët, operator Orhani nga Devolli, gjinekologu Besim Omeri nga Narta, Sylejman Humani nga Dibra, neurologu Joan X, nga Gjirokastra, bekterollogu Rifat nga Frashëri etj. ishin të gjithë shqiptarë, nga gjaku dhe nga vendi ynë, nga ajo baltë dhe nga ajo gjuhë. U gëzuam kur mësuam se një veteriner shqiptar, miku ynë, Sejfedini nga Selenica, gjeti ilaçin e këlbazës në Shkodër, se Dr.M.Turtulli, në Misir, ishte një nga më të mirët e heqimëve. Edhe thoshnim se Shqipëria nuk është e varfër nga intelektualët, se kemi njerëz edhe në Rumani (inxhinier Vangjel Nuni), një profesor elektriku nga Drenova, tre a katër piktorë. Mund të kemi edhe në Greqi, që s’i dimë sot, se nuk rrëfehen por nesër mbase dalin në dritë. 
Megjithatë, sado vullnet të mirë që patëm për ta zgjatur, lista mbeti e vogël, e shkurtër, edhe u siguruam se një vend si i yni që ka nevojë të përparojë, duhet t’i përvishet punës; njerëzit që kemi sot janë fort të paktë; bëmë pastaj edhe një listë të studentëve, të djelmoshave që mësojnë në Amerikë, në Itali, në Vjenë e gjetkë; edhe këtë listë e gjetëm fort të varfër. 
Tashmë duhet të punojmë, të përpiqemi që të shtohet numri i studentëve, i atyre që dinë dhe janë të zot të punojnë, i atyre që mund të bëjnë një punë të fitimshme. 
Duhet të kemi njerëz për sekretarë – tha miku ynë, dhe jo për ministra. 
Pandehëm se qeshte. Po jo, miku qe i sinqertë, fliste me seriozitet. Deshëm të dimë ç’donte të thoshte. Dhe e pyetëm. 
Ne, tha, në Shqipëri, kemi shumë njerëz që janë kandidatë për ministra, dhe fort pak janë për sekretarë; shqiptari është kryelartë, i pëlqen që të rrijë në krye, kemi pak njerëz të zotë që të punojnë. 
S’kuptonim ç’qëllim kishte. Po ai na e shpjegoi: 
Do ta kuptoni fort lehtë ç’dua të them, kur të mendoni se një sekretar duhet të jetë i zoti që të shkruaj mirë, të mbajë në rregull letrat dhe defterët, të rrijë tetë orë ditën dhe të punojë mbase edhe natën. Ministri s’ka nevojë të bëjë asnjë nga këto punë. Ay vetëm do të flasë, do të kuvendojë…. Sekretarit i duket puna, po qe që s’di, i del në shesh puna. Ministri përkundrazi ua hedh fajin shokëve. 
Miku ynë e thoshte këtë me ironi dhe me paradoks; se edhe ai e dinte se ministri duhet të ishte shumë i ditur dhe i zoti. Themi duhet të ishte dhe shpresojmë se edhe në Shqipëri kështu do të bëhet. 
S’kemi njerëz të zotë për punë të rregullt, vazhdoj miku ynë. S’kemi se nuk janë mësuar për punë; nuk kishin ku të mësoheshin: Ata të Turqisë janë mësuar “dembelë”; në Shqipëri akoma nuk nxorëm dot njerëz të rinj. Prandaj gjithë duan të bëhen ministra, dhe asnjë sekretar. 
Edhe shtoi: Doni të bëni një provë ? Bëni një zëdhënie në “Dielli”: thoni se “Vatra” kërkon të bëjë ministra për në Shqipëri dhe u lutet atyre që dëshirojnë këtë ofiq, të bëjnë kërkesa. Do të shihni se do të vijnë dyqind mijë aplikime . Të gjithë duan të bëhen ministra, që nga B. B. dhe gjer Sh. G. Jo vetëm se ata janë të pashëm, për krushq, po edhe i mjeri V. L. q’ është si kotele maceje dhe I. P. edhe ata për ministër e kanë syrin. Bëni edhe një zëdhënie për sekretarë dhe do të shihni sa pak aplikime do të vijnë! 
Dhe kishte të drejtë miku ynë. Unë që po shkruaj këto radhë, nuk njoh të këtë në mes të asaj shumicë miqsh që njoh, tetë prej syresh që të jenë të zot të bëhen sekretarë. 
Kur mendohem sa të paktë janë sot ata që dëshirojnë të bëhen sekretarë, sa të paktë janë ata, që mund të punojnë me rregull dhe me sistem, të mbajnë në rregull një korrespondencë dhe të shkruajnë bukur një letër ose një raport shqip, njeriut i vjen për të qarë, i vjen për të qarë jo se gjenden të paktë, po se të paktë janë ata, që përpiqen të bëhen më të zotë. 
Në mes të miqve që ndodheshin në këtë bisedim ishte dhe djaloshi Xh.K., student në Amerikë. S’kishte folur deri atëherë; vetëm dëgjonte. Në fund tha: Unë doja të mësoja për Drejtësi në Universitet. Po tani e ktheva mendjen: Do të mësoj për sekretar, dhe jo ministër. Do të vete në Shkollën e Tregtisë (Business High School) të mësoj si mbahet korrespondenca, si mbahen def-terët, të mësoj stenografinë për të shkruar. Miku i tha: Të jesh i sigurtë se ka më tepër nder një sekretar i zoti se një ministër i pa zoti,- shkruante “Dielli”. 
* Historian(Kortezi: Gazeta shqiptare)