• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Memories of Fan Noli

May 22, 2013 by dgreca

 By Anthony Athanas/

In celebrating the centenary of Fan Noli’s birth we honor a man whom many Albanians regard and revere as their greatest national hero since the legendary Scanderbeg. For those of us fortunate enough to have known him personally it is a time for reflection and remembrance of his historic achievements and contributions he made to my generation as our mentor.

            But Noli was more than a great man. He was a warm, vibrant personality who moved in the company of the great world figures yet never lost the common touch. He was truly a man of all seasons – churchman, statesman, politician, author, poet, musician, scholar, orator and father figure to generations who share our heritage.

            History, of course, will record his great services in the founding of an independent Albanian Church in America, his efforts to achieve an independent state of Albania, his eloquent performance at the League of Nations Conference and as Prime Minister of homeland. These achievements, however, are but part of the history of the extraordinary man. Noli’s eloquence in pleading Albania’s cause won him many enthusiastic supporters among the great statesmen of the postwar era, notably President Woodrow Wilson. Largely due to Noli’s impassioned pleas, Wilson fought vigorously for the right of Albania and other small nations to determine their own futures. The London Daily Mail, noting Noli’s great skills in diplomacy, hailed as the ablest of Balkan statesmen and suggested that his colleagues in neighboring countries could learn much from him.

            By a striking coincidence, Fan Noli was born in the same month as another figure of destiny whose centenary is also being currently observed, Franklin Delano Roosevelt. They were born under vastly different circumstances, one in a modest home in European Turkey, the other in wealth and patrician surroundings of Hyde Park, New York country estate. Yet from these disparate backgrounds each became a champion of freedom.

            My first knowledge of Noli came through the pages of Dielli, the Albanian language newspaper, which he had founded in Boston with his fellow patriots. I learned the Albanian language from the pages of Dielli was a small boy at my father’s knee. Father who had left our native village of Trebicka to live in Sofia, Bulgaria, had been caught up quickly in the growing movement for Albanian independence.

            A few years later, in this country, he and his four brothers came under Noli’s sway. Each issue of Dielli was an eagerly awaited event in our home as the brothers avidly read the Albanian language articles, a cherished link with the motherland.

            Apart from his patriotic writings, Noli was an inspiring figure in the growing Albanian community as founder of the Albanian Orthodox Church of America. From the day he celebrated the Divine Liturgy in the Albanian language at a humble Boston hall in 1908 until the end of his long life, Fan Noli remained the beloved shepherd of his flock.

            Noli had two long periods of residence in Boston – from 1906 to 1920 and finally from 1932 to his death in 1965. He loved Boston for many things: the great universities, the museums, the orchestras and theatres, the libraries and the personality of the city and his people. Widely recognized as one of the foremost scholars of his day, his friendships in literary, musical, political and religious spheres encompassed the world.

            My personal association with Bishop Noli flowered during the late 1930’s in affairs of our church and the Albanian community at large, especially Vatra, the organization he had founded with others. It was a friendship has left a rich legacy of memories dating from the time I first met him as a shy boy of eight at a service in his humble church located in a third floor loft on Tremont Street, Boston.

            I was fascinated by the charisma of this man of immense personal charm, eloquent, persuasive, satirical at times and very witty. His rich oratorical skills thrilled congregation and countless public functions of his times. His presence as a speaker at a banquet, for instance, was certain to increase attendance dramatically. If Churchill ranks as the greatest orator of our times in English then surely Noli was his equal in the Albanian language.

            Noli’s life at his austere apartment at 26 Blagden Street was Spartan. The floors were bare of rugs and the furnishing meager. A desk in his living room was his “office” and here he received a constant stream of visitors. He generally padded about in open-toed sandals as he carried on his heavy work, load of religious and scholastic endeavors.

            His home was adjacent to Boston’s great Public Library at Copley Square and he shuttled happily across the street days to spend fruitless hours researching material for his voluminous literary output. I recall him telling me once that living in Boston with its rich resources for scholarship was like living in a gold mime. “You don’t take nuggests out every time but there is gold dust everywhere for the taking,” he explained.

            His writings brought him praise from the literary greats of the world including novelist Thomas Mann, Sibelius the composer and George Bernard Shaw, the playwright and critic. He sent Shaw a copy of his book Beethoven and French Revolution and took great pleasure in showing me Shaw’s reply. The letter hailed the superb literary quality of Noli’s but noted agnostic went on to lament that the Bishop has devoted his life to religion rather than literature!

            As a religious leader he enjoyed the respect of leaders of all the great religions of the world. Long before ecumenism enjoyed its current status, Fan Noli practiced it zealously. Our Orthodox Church was the first national church for Albanians in America but this fact did not deter him from welcoming and aiding Albanians of the Moslem and Roman Catholic faiths when they were setting up their own religious bodies in the country.

            He gave warm fraternal greetings and assistance to the Moslem leader, Imam Vehbi, when he came here and similar support to the Albanians prelates of the Catholic Church. Noli was enthusiastic about their efforts and I recall him urging us to aid both groups with material aid and friendship. Noli undertook these interfaith actions because he knew the religious bodies offered a great opportunity to perpetuate the traditions of the Albanian heritage among all segments of our people. It was but one of many such farsighted steps in Noli’s career that set him apart as a man far in advance of his times.

            In music, his skills in composing and the range of his knowledge were masterful. He was awarded a degree in music by the prestigious New England Conservatory of Music and was a regular patron of the Symphony and Fiedler concerts in season. On one of the Bishop’s last visits to Pier 4 it was my pleasure to introduce him to my friend Arthur Fiedler, who was at a nearby table. They immediately launched into an animated and lengthy conservation about music. Later, Fiedler confided to me that he had been amazed at the extent of Noli’s musical knowledge.

            He took e deep personal interest in the lives of his people. In my case it was often marked by a sincere concern for my business success. At times, when I was planning new projects, he would voice his fears that I might be attempting too ambitious an effort. When I first showed him the site I had acquired for Pier 4 he was worried that the rather dilapidated area of that day could not be transformed successfully. In the following years when it had blossomed into a thriving center of Boston life, he was joyous that my faith in Pier 4 had been justified.

            Another memory I cherish is that of his first visit to my present home in Swampscott some 25 years ago. He was struck by its spaciousness and what he termed the elegance of its furnishings. Then, with a smile, he remarked that in the Albanian homeland the churches were most beautiful buildings and the homes were often hovels. Here, he added mischeviously, the homes look like cathedrals and the churches like hovels.  I decided then and there that I had better increase my financial support for the Cathedral!

            In his later years, Noli retreated from his love of fine food and became a strict vegetarian, a diet he would relax for lobster and other fish if he were dinning in my restaurant in Lynn or Pier 4. At the dinner table, he was a fabulous conversationist, full of delightful anecdotes and reminiscences.

            Was he a happy man? I think he found happiness in the ongoing growth of his church and the increasing prosperity of the Albanians who came to the new world. Most of all, his happiness probably came from the filial respect which his people showed him. Of course there were unhappy periods when there was controversy in church or community affairs or reverse in the long struggle for Albanian independence. Yet he held firm to his ideals and principles in good times and bad. One could not ask more.

At times a controversial figure, he sometimes created his own difficulties. Often, however, those who disagreed with him found later that history had vindicated his earlier judgements. His contributions to our people were enormous. They remain forever a proud memorial to Fan Noli.

            This man, short in physical stature, was a giant in intellect and integrity. One hundred years after his birth, Noli’s brilliant flame burns brightly. For those of Albanian heritage who believe in the sacred cause of freedom to which he devoted his life, it will never flicker or die.(Dielli arciv and  “Flamurtari i Kombit – 1882 – 1982”, f. 126-129)

 Captions: From leftto right:ThanasChristo, Vehbi IsmailiImam, Fan Noli, Baba Rajab, Anthony Athanas, Boston 1959

 

Filed Under: Histori, Kulture Tagged With: Anthony Athanas, Memories of Fan Noli

ISHTE 35 VJEÇ… KUR E PUSHKATUEN…

May 21, 2013 by dgreca

Foto: Don Marin SHKURTI (1933 – 1969)/ Nga Fritz RADOVANI/

Don Marin Shkurti, ka lé në vitin 1933 në fshatin Samrish, fshat kufitar në breg të lumit Buna, jo larg qytetit të Shkodres. Shkollën 7 vjeçare e ka krye në Dajç ku, famullitar ishte Don Kolec Prennushi. Mbas vitit 1950, kur vdes Don Koleci, në Dajç vjen famullitar Don Dedë Malaj, tek i cili Marini paraqet dëshirën me u ba meshtar. Ai thonte: “…Kur isha fëmijë, tue pa figurën e priftit tonë Don Kolecit, kur vdiq Ai mue më thirri një za: Marin, katundet janë pa prift! Menjëherë ato ditë shkova tek Don Deda dhe i tregova dëshirën time dhe vëndimin që kisha marrë. Ai më tha: Edhe pse ndoshta mund të burgosin dhe të torturojnë si Don Kolecin dhe Meshtarët tjerë, mos u tremb! Forca e Krishtit asht ma e madhe se e djallit, të lumtë!…” Kështu, Ky djalë fshatar mori rrugën e vështirë e plot rreziqe tue mësue me një vullnet të hekurt nga mësuesi i Tij Don Deda, mësimet e nevojshme teologjike dhe filozofike. Duhet vue në dukje se Marini nga mësuesi i vet mori edhe cilësitë morale e burrnore që Don Dedës, nuk i mungonin. Në vitin 1958 Marini detyrohet me ndërpre studimet sëpse aso kohe mësuesi i Tij arrestohet dhe mbas pak muejsh, me 10 maji të vitit 1959 Don Dedë Malaj pushkatohet. Sigurisht, qendrimi burrnor e fisnik i Don Dedës në gjyqin e zhvilluem në kinema “Republika” të Shkodres, ngjallë ata virtyte që për meshtarin e rij janë të domosdoshme. Guximi, vendosmënia, qendresa dhe mbi të gjitha pathyeshmënia kundrejt torturave dhe masakrave të sigurimit shtetit komunist ndaj Don Dedës, formojnë tek Marini, atë karakter meshtarak që pa pikë frike Ky pranon salvimin për Fenë dhe Atdheun e djegun e të bamë zhari… Në vitin 1961, në muejn dhjetor, Marini shugurohet meshtar nga duert e Imzot Ernesto Çobës dhe, me 8 dhjetor të po atij viti Don Marin Shkurti, thotë Meshën e Parë në Katedrale të Shkodres. Shkon me sherbye si meshtar në famullinë e Mësuesit të vet, në Dajç të Bregut të Bunës dhe mbas pak vitesh shkon në fshatin Stajka. Ishte një meshtar model në ata fshatra ku ushtroi veprimin fetar e laik, jetonte në mes të njerëzve të varfën kooperativistë, si ma i varfni… Asht i papritueshëm e korrekt në shërbimet ndaj fshatarëve, të cilët punonin gjithë ditët e vitit për 30 lekë të vjetra në ditë, nder kooperativa për me mujtë me mbajtë frymen gjallë. Për asnjë shërbim fetar Don Marini nuk kërkonte shpërblim, por kujtohet edhe sot nga fshatarët e atyne krahinave, vetëm për ndihmat që Ai u jepte të tjerëve.

Plot mbas 6 vjetësh si meshtar, në shkurt të vitit 1967, Ai me të gjithë Popullin Shqiptar asht në epiqendren tronditëse të “Revolucionit Ideologjik e Kultural”, të shpallun pa pikë turpi nga anadollaku Enver Hoxha. Asht pikërisht ai “Revolucion” që vetë shpiksit dhe zbatuesit e tij, sot mundohen mos me e kujtue se si u zhvillue në Shqipninë e vogël evropjane, po edhe kanë harrue jo vetem Ata që janë pushkatue, po edhe Trimin që guxoi me e kundershtue Gjenocidin e bamë kunder Klerit Katolik Shqiptar, simbolin tjetër të pathyeshëm dhe të përjetshëm, që me dy faqe fletorje me kuadrate të shkrueme me dorën e Tij të shugurueme, At Pjetër Meshkalla,  pat guximin me u thanë diktatorve: “Ju jeni inkuizitor të shek. XX-të!”

Don Marini nuk ndërpret vëprimet fetare edhe pse ata ndalohën me ligjë nga shteti komunist. Pagëzon, rrëfen, kunorzon, vojon të sëmurë dhe vazhdon shërbimet fetare në fshatrat ku Ai kishte sherbye. Sigurimi i kudondodhun fillon me e gjurmue dhe survejue. Sinjalizohët se mund ta arrestojnë për vëprimet fetare që Don Marini nuk i kishte ndërpre. Me datën 14 nandor 1968 Ai arratiset në Jugosllavi, bashkë me të gjithë vllaznit e familjet e tyne të përbame me 17 vetë, tue pre lumin Buna përballë shtëpisë ku kishte lindë në Samrish.

Sigurimi i shtetit bie në marrveshje si gjithmonë me UDB jugosllave dhe, mbas tri ditësh me 17 nandor 1968, Don Marinin bashkë me 17 pjestarët e familjes e këthejnë në Shqipni, dhe ia dorzojnë sigurimit shtetit. Torturohen mizorisht të gjithë paperjashtim. Don Marini në dosjen e Tij ngulë kambë me shfajsue një nuse të vllaut, e cila ishte shtatzanë, se gjoja, ajo nuk ka ditë asgja për vëprimet e burrave të familjes, sigurisht për mos me rezikue jetën e saj dhe të bebes. Një mjek i maternitetit të Shkodres kërkon që me këte grue të ndërpriten hetimet, po hetuesi vazhdon punën e tij. Ajo dënohët me 10 vjet heqje lirije dhe lindë fëmijë në burg.

Me datën 5 mars 1969, trupi gjykues i përbamë nga kryetar Jorgo Dhroso dhe anëtarë Xhemal Gramshi dhe Gita Baci, me prokuror Kostaq Shandro, hapin gjyqin në fshat kundër “armikut të Popullit dhe trathtarit të atdheut” Don Marin Shkurti, si dhe 17 anëtarëve të familjes së Tij. Dosja mbyllet me vendimin e pushkatimit të Don Marinit dhe me dënimet e randa mbi 20 vjetë për katër vëllaznit e Tij. Pjesa ma e madhe e familjes dënohet mbi 10 vjet burg e punë të detyrueme në kampet e punës dhe të shfarosjes komuniste. Vendimi i dënimit me vdekje i Don Marinit nuk u ndryshue as nga gjykata e naltë, as nga Kuvendi Popullor.

Don Marini në dosje tregon se arësyeja e arratisjes së Tij, ishte frika e arrestimit dhe pasojat që do ti sillte familjes së vet, kryesisht vllazenëve… Ai nuk ka as veprimtari spijunazhi dhe as sherbime në favor të shteteve të huaja. Në tri ditët e mbajtuna në Jugosllavi, Ai nuk asht pyet nga askush dhe as nuk ka dhanë as informata me karakter fetar, ushtarak apo spijunazhi…

Qendrimi i Tij në zhvillimin e hetuesisë dhe gjyqit asht shumë burrnorë.

Ma poshtë shënohet: “Unë vëndosa me u ba prift dhe jam i lumtun që po vdes për Fenë e Krishtit! Mësimet që kam marrë nga Don Deda, për mue janë kenë aq të mëdhaja, sa e tham pa frikë, Ai më ka mësue me vdekë ashtu si ka vdekë Ai vetë…

Ju mendoni se me këte “Revolucion” do të fitoni mbi Fenë tonë katolike, por mos harroni, se gjaku i jonë që derdhet tash dymijë vjet rrëkajë ndër thëmelët e Kishave, Ai prap do ti rindertojë këto Kisha që ju po i prishni!…” Me daten 1 Prill 1969, me urdhen nr. 620, të Ministrisë së Punëve të Mbrendshme në Tiranë, ekzekutohet me pushkatim, kur ende nuk ishte as 36 vjeç…Në fjalën e fundit Ai tha: “Ju jeni tue më pushkatue vetëm se unë jam prift, mbasi unë jam i pafajshëm! Rrnoftë Feja e Krishtit! Rrnoftë Shqipnia!”.

Fjala e fundit asht një dëshmi e pakundërshtueshme e Tij, e cila, tregon burrninë me ua përplasë për surrat padrejtësinë diktatorëve anadollakë dhe pasuesëve të tij. Ai demaskon rendin e tyne të flligtë e terrorist si dhe pasuesit besnikë të tyne në shërbimet antiatdhetare.

Ai vdes për Atdhé, sëpse asht rruga e zgjedhun prej vetë Don Marinit, asht rruga e sigurtë që e naltëson në Elterin e Martirëve të pavdekshëm të Shqipnisë së Martirizueme…

 Don Marin Shkurti, asht nxanës i Don Dedë Malaj, mbas pushkatimit të Tij, vazhdon studimet me Don Pjeter Gruden, shugurohet nga Imzot Ernesto Çoba…të gjithë të masakruem nga diktatura anadollake e E. Hoxhës dhe Ramiz Alisë, gjatë Gjenocidit komunist.

Ja pra, me fakte se katili fanatik Enver Hoxha, me pasuesit e vet tradhëtarë nuk i vriste klerikët katolik vetëm për kulturën që Ata kishin, por për té, duhej masakrue, torturue dhe zhdukë çdo Njeri i veshun me veladon dhe zhgun që i sherbente Fesë Katolike.Don Marin Shkurti mbetët ndër Ata Martirë të Kishës Katolike dhe Heroike Shqiptare të masakrueme, sëpse kur, anë e kand qytetit të Shkodres, tue fillue në Zallin e Kirit, Stom Golem, Bardhej, kodra të Rrencit e deri në fushën e liqenit të Shkodres, ku Don Marini kishte vorrin e Mësuesit të vet, nuk kishte një pëllambë tokë pa një gropë ku kalbej një klerik… E megjithate, Ai vendosë në shembullin e Tyne, në moshen 35 vjeçare me vdekë Hero i Atdheut dhe i Fesë.

Melbourne, 2013.

Filed Under: Histori Tagged With: Don Marin Shkurti, Fritz radovani, ishte 35 vjec, kur e pushkatuan

Në kujtim të luftëtarit dhe dëshmorit hasjan të Koshares

May 20, 2013 by dgreca

Ne Foto: Hysni Temaj 1976 -1999/ Nga GANI QARRI/ Zvicer/

Nga viti në vit, me kujdes dhe nderim të veqant, organizohen kujtimet ndaj atyre që dhanë jetën për çlirimin e atdheut dhe lirinë e shenjt të popullit të cilit i takojnë, në format më të mira të mundshme dhe në gjithë vendin anë e mbanë.Ndaj,ashtu si në trevat tjera edhe në Has, ato përsëriten përherë me krenari dhe në mënyrë të merituar, si rite tashmë tradicionale,që mbahen me shumë përkushtim në shenjë respekti ndaj veprave heroike të bijëve të kësaj ane, në mesin e të cilëve, dallohej luftëtari i  Koshares, Hysni Sylë Temaj nga fshati Kushnin i Hasit.Ai ra më 19 Prill të vitit 1999,bashkë me Eprorin e tij SaliÇekaj,në Kosharen e çliruar- vetëm pak ditë më parë, pas betejës së njohur historike të saj,për të mbetur përgjithmonë në kujtesën e popullit dhe gjithë atyre që gëzuan lirinë.

Lufta e lavdishme e Koshares, ndodhi mu në kohën kur vendit tonë, si asnjë herë më parë,pushtuesi serb aq shumë i`a kishte ngushtuar lakun në fyt,sa që Kosova përfundimisht -do të binte në përplitjet e fundit për jetë a vdekje,duke rrezikuar ekzistencën e saj të mëtejme si territor i përcaktuar gjeografik dhe emër i shenjt i atdheut të banorëve shekullor, autokton-shqiptar.

Ajo,kushedi për të satën herë,po digjej e shkrumbohej gjatë më tepër se 80 viteteve robëri,nën pushtimin barbar sllavë dhe tanimë nga çdo cep, dilte tym e flakë që në mënyrë marramendëse mjegullonin gjithë vendin e mbytur në trishtim, frikë dhe pasiguri të cilat shpejt dhe pakontrollueshëm, përhapeshin kudo.

Pushtuesi kësaj radhe kishte vendosur të kryente një fushatë të paparë shfarosëse,përmes së cilës, dëshironte të arrinte-hiq më pakë se shpërnguljen përfundimtare të të gjithë shqiptarëve, zhdukjen e tërsishme të secilit banor autokton që ekzistonte mbi këtë dhe arbëror dhe zhbërjen e plotë kombëtare të atdheut tonë të okupuar.

Ndaj në raste të tilla me rreziqe të pa-parapara, betejat e përmasave kaq të mëdha në çdo  vend dhe kohë, kërkojnë luftëtar të fortë e të paepur, të cilët janë në gjendje të përballen me të gjitha rrebeshet e flakëve të saj.

Kështu që kjo luftë e sapo filluar për liri,si për shumë breza atdhetarësh,edhe për Hysni Temajn, ishte çasti më fatlum në jetën e tij si ushtar i orëve të para të kësaj përpjekje madhore dhe sprove vetmohuese nga e cila,pas shumë vuajtjesh e përpjekjesh, do ta ndante vetëm rënja heroike e tij, në ballë të betejës legjendare të Koshares.

Ndaj nuk thuhet kot se trimat edhe në vdekje shkojnë kokëlartë! I tillë, krenar dhe i pa-përkulur nga kjo jetë,do të ndahej edhe luftëtari Hysni Temaj, duke rënë me heroizëm në fushbetejë,por vetëm pas kryerjes me nder të misionit kombëtar që luftëtarët e Koshares kishin marrë mbi vete, dhe përfundimit me sukses të betejës më kolosale që kanë parë kohërat, njohur vendi dhe përjetuar populli i këtyre trojeve, siç u dëshmua të ishte Beteja e Koshares,lavdia e së cilës, ndryshoi historinë e popullit shqiptar dhe të Kosovës së fundshekullit njëzet, në tërësi.

Me çlirimin e vijës kufitare, ai dhe bashkëluftëtarët e tij, arritën që për herë të parë pas afro një shekulli robërie,ta qonin në vend amanetin e shumë brezave të kaluar atdhetarësh,të cilët shkuan zemërdjegur,me ëndrrën e parealizuar për heqjen e “megjëve” të ngulitura dhunshëm-aty, ku ato nuk e kishin vendin,duke mbajtur me forc të ndarë shqiptarët,për më tepër se tetë dekada, si popull i një gjaku dhe gjuhe të përbashkët kombëtare.

Dëshmori i kombit Hysni Syl Temaj, u lind më  15 nëntor të vitit 1976 në fshatin Kushnin të Hasit dhe u vra pa e përfunduar tërësisht as gjashtëmujorin e ditlindjes së 23-të, të jetës së tij, duke rënë heroikisht më 19 prill të vitit 1999 në betejën e  Koshares, si pjestar i Brigadës së lavdishme 138,e cila udhëhiqej nga strategët e zgjuar ushtarak dhe eprorët-heronjë të kësaj lufte sublime, Agim Ramadani dhe Sali Çekaj.

Ata për herë të parë, qëkur mbahej mend se populli ynë kishte rënë nën okupimin sllav,të vënë me të drejtë në krye të Brigadës heroike 138,arritën me plotë krenari jo vetëm të mateshin me ushtrinë pushtuese serbe por edhe ta thenin me turp atë, në mejdanin e përballjes me luftë të drejtëpërdrejt.

Brigada heroike 138, për herë të parë arriti të çliroi kalanë e pushtuar të Koshares dhe shkuli gurët e kufirit armiqësor të vën para shumë dekadash nga okupatorët serb mbi trojet tona. Ajo zhbëri vijën ndarëse të vizatuar pa u pyetur shqiptarët nga pushtuesi,e cila ishte vënë dhunshëm mes përmes tokave shqiptare dhe për afro një shekull, padrejtësisht ndante me forcën e armëve,trojet tona në dysh. 

Si shumica e pjestarëve të kësaj Brigade heroike,edhe dëshmori nga treva e Hasit-Hysni Temaj, i takonte një familje të njohur për ideale liridashëse dhe tradita kombëtare i cili tërë jetën e tij qysh nga fillimi i veprimtarisë patriotike e kishte vënë në shërbim të lirisë së vendit dhe popullit që i takonte.

Ai,kushtrimit të atdheut do ti përgjigjej pa asnjë hezitim për të rënë heroikisht në njërën nga betejat më të lavdishme historike të kombit të zhvilluar me sukses në luftën më heroike frontale,që zhvilloi populli i Kosovës për çlirimin përfundimtar të trojeve tona nga Serbia.

Hysniu ishte aktivist i njohur edhe para lufte si dhe njëri nga luftëtarët e parë të UÇK-së,nga treva e Hasit,i cili jo vetëm se luftoi me besnikëri dhe krah për krah trimave të mëdhenj të Koshares, por ai edhe ra heroikisht bashk me njërin nga kryeheronjt e saj, eprorin Sali Çekaj, në të njejtin vend dhe ditë,pas kryerjes shembullore të misionit heroiko- kombëtar,që ata kishin marrë mbi vete,për zhbërjen e kufirit shqiptaro-shqiptar, duke shkulë pas rreth një shekulli pushtimi-gardhin e robërisë kombëtare i cili ndau me dhunë popullin tonë për afro një 100 vjet.

Ndaj,një luftë e tillë- kaq e rëndësishme,e madhe në forcë dhe e gjerë në shtrirje,kërkonte edhe flijime të dhimbëshme për suksesin e së cilës u vranë luftëtarët e saj më të mirë, ku njëri nga 114 dëshmorët e betejës së Koshares,të rënë me lavdi në Altarin e Lirisë së Atdheut, ishte edhe ushtari dhe luftëtari i dëshmuar kombëtar, Hysni Temaj nga fshati Kushnin i Hasit. 
Megjithëse, dëshmori ynë,prijësi i logjistikës dhe trimi i Koshares, si fëmijë shkollën fillore do ta kryente me sukses shembullor,gjendja e rëndë ekonomike nuk e kishte lejuar atë që ti ndiqte mësimet e mëtejme. Por,mbjellja me kujdes e dashurisë patriotike, për vite me radhë nga familja dhe përkushtimi i tij i flakët kombëtar,do ta udhëzonte Hysniun në rrugë të drejtë atdhetarie për të mos u nda asnjëherë nga aktivitetet e pareshtura kombëtare deri në ardhjen e momentit për kapjen e armëve dhe nisjes së  luftës për liri, të cilën ai për shumë kohë e kishte pritur dhe ëndrruar me padurim. 
Duke u nisur nga aktivitetet e pareshtura kombëtare që në rininë e hershme kundër pushtuesit serb,Hysni Temaj nuk ishte një ushtar i rastësishëm i kësaj lufte çlirimtare,ngase ai që me kohë ishte shkrirë i tëri në ndjenja atdhetarie dhe mrekulluar me bëmat e njohura historike të heronjëve tanë të mëdhenjë kombëtarë, të cilët u bënë idol i jetës dhe veprimtarisë deri në rënien e tij shembullore për lirinë e Atdheut.

 Heronjtë e mëdhjenjë të kombit,të njohur dhe adhuruar nga të gjithë shqiptarët, u bënë shembull i patjetërsueshëm dhe udhërrëfim i tij i njëkahëshëm, me kontributin e tyre gjigant për mbrojtjen e pjesëve të rrezikuara të atdheut,qysh nga lufta e shekullit XIX, për mbrojtjen e Plavës dhe Gucisë, ku,sipas thënieve të familjarëve, pjesmarrës ishte edhe gjyshi i tij,i cili me siguri shpesh do ti ket folur të nipit për këtë luftë të suksesëshme kombëtare.

Mbrojtja e këtyre trojeve tona etnike,ishte ndër përpjekjet e para të suksesëshme që u organizuan nën udhëheqjen e Lidhjes Kombëtare të Prizrenit,qysh në vitin 1878,kundër pushtuesve malazez, pas vendimeve të Kongresit të Berlinit, i cili u kishte falur tokat shqiptare fqinjëve hexhemonist greko-sllavë, dhe ata përpiqeshin që ato ti merrnin me forcë.

Ndaj edhe luftëtarët e Brigadës 138,do të dëshmoheshin jo me fjalë por me veprime të planifikuara organizative dhe luftime të vendosura e mirëstudijuara strategjike,duke u bërë shembull kombëtarie dhe pararendës të një forme tjetër lufte e cila mundësoi zhbërjen e kufirit ndërshqiptar dhe i hapi portën – lirisë së  Kosovës.

Hysniu edhe pse kishte kaluar të njëzetat dhe kishte hyrë moshën e pjekurisë,fazën e gjetjes së partneres së njëmendët të jetës dhe përgatitjes për krijimin e familjes, ai qysh para fillimit të luftës,gjith kujdesin dhe dashurinë shpirtërore do t`a falte atdheut të robëruar dhe çështjes së pazgjidhur kombëtare i cili për shkak të aktiviteteve të tij të pareshtuara,shpesh ishte detyruar ti kalonte kufijtë e Kosovës, për tu strehuar herë në Shqipëri e herë në trojet shqiptare të Iliridës,prej nga do të kthehej në vitin 1998,për tu inkuadruar në UÇK-në, e Prekazit legjendar.

Si luftëtar i vendosur dhe besnik që ishte,i përkushtuar me mish e me shpirt për rrugën e lirisë dhe çlirimin e vendit,i bindur në idealin e madh për të cilin flijoheshin me aq devotshmëri bijtë e shqipes-kudo, anë e mbanë Kosovës,pasi që ai edhe i takonte një fshati kufitar me Shqipërinë dhe njihte mirë rrugët malore të atij brezi nëpër të cilin kalonin vija të rëndësishme furnizimi me armatim e municione,Hysniut do ti besohej përkujdesja për mbarëvajtjen e logjistikës së luftës në rajonin e Hasit.

Madje, ky dëshmor- jo vetëm se ishte rritur këtyre maleve,por i prirë nga përcaktimi i tij- jetësor për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin e kombit, këto rrugë i kishte rrahur kush e di sa e sa herë edhe për nevoja personale ,gjatë jetës në ilegalitetet,kështu që angazhimet e Hysniut për furnizim e ushtarëve me armatim e municion,gjatë gjithë kohës, patën shumë sukses.

Vijën furnizuese e cila kalonte nëpër Has, si njëra nga rrugët e para dhe kryesore edhe pse nuk ishte e lehtë të sigurohej sepse rrezikohej shpesh nga sulmet dhe pritat e organizuara të ushtrisë dhe policisë pushtuese serbe,ai gjatë gjithë kohës diti ta ruaj dhe bëjë të padukshme për armikun.

Hysni Temaj, edhe në situatat më të rënda,me ndihmën e Babait dhe vllezërve më të rinëj të cilët edhe pas rënies së Hysniut nuk e ndalën luftën në kuadër të UÇPMB-së, duke luftuar në të gjitha viset e Kosovës Lindore,deri në shuarjen e kësaj organizate luftarake, gjithmonë gjeti shtigje depërtimi për vete dhe bashkëluftëtarët,duke arritur të bëjë furnizimin me sukses të mijëra ushtarëve me municion dhe armatim nëpër vija të “pahetushme” rrugëtimi,deri me kalimin e tij përfundimtar në Brigadën 138,e cila asokohe bënte përgatitjet e fundit për thyerjen e kufirit shqiptaro-shqiptar.

Ndaj,dëshmori,ashtu siç diti të bëhej mbështetja kryesore e logjistikës së luftës për rajonin e Hasit, Hysniu po aq trimërisht diti edhe të hyjë në historinë e zhbërjes së kufirit shqiptaro-shqiptar,i cili me gjithë dëshirën e madhe,për të pa atdheun të lirë, ideali i tij do të realizohej vetëm pas rënies, sepse në këtë betejë do të vritej edhe ai heroikisht me bashkëluftëtarët më të mirë,në Kosharen e lavdishme.

Por,ishte pikërisht kjo betejë e madhe historike, strategjia e përsosur e udhëheqësve të saj Agim Ramadani e Sali Çekaj si dhe heroizmi i treguar i luftëtarëve të brigadës 138,që pas afro një shekulli,arritën ta përzinin armikun nga këto troje dhe rivendosnin vazhdimësinë e prerë padrejtësisht në mes tokës dhe etnisë shqiptare, për rreth 100 vite robëri sllave.

Ndaj si të gjitha pjesët e Kosovës,Shqipërisë dhe vendeve tjera etnike,edhe banorët e Hasit,nga të dy anët e kufirit,dhanë çdo gjë që mundën dhe patën për këtë luftë të shenjtë, duke filluar nga kontributi me ushtarë, ushqimi e veshmbathja, mbajtja e luftëtarëve, furnizimi me armatim e municione dhe deri te jeta e flijuar e rreth 20 dëshmorëve nga këto treva të coptuara shqiptare. 

Në mesin e tyre,për kontributin e pazëvendësueshëm që dha,pa asnjë dyshim, do të dallohej dëshmori i kombit Hysni Temaj nga fshati Kushnin i Hasit, i cili kush e di sa qindra herë, barti i palodhur armë e municion mbi shpinë, maleve  të larta të pashtrikut nga Shqipëria në Kosovë,deri te pjesmarrja e e tij e drejtëpërdrejtë në frontet e para të luftës së Koshares ku me 19 Prill të vitit 1999,do të binte heroikisht, bashkë me 114-luftëtar shembullor të kësaj beteje historike, për të mos vdekur asnjëherë. 

Por,megjithë kontributin shembullor,edhe fati sikur u tregua i padrejtë naj tij,sepse mu në momentet e mëdha të shpresës gjithëkombëtare, kur nuk kishte mbetur edhe shumë kohë për të përjetuar Lirinë e shumëpritur të Kosovës dhe gëzuar çlirimit përfundimtar të atdheut,ai bashkë me eprorin e tij- Sali Çekajn, do të vritej në Koshare, trupi njomë i të cilit përkohësisht do të varrosej në Shqipëri, për tu vendosur -përfundimisht, disa muaj pas çlirimit- në varrezat e dëshmorëve në Landovicë, kurse Shtatorja e Hysni Temajt,hijeshon vendin në të cilin ai u lind dhe rrit me skamje,përndjekje e shumë mundime,në fshatin Kushnin të Hasit.

Ndaj, në shenjë respekti ndaj veprës së këti dëshmori,në çdo përvjetor mbahen homazhe ndereimi,ku ndonjëherë, përveç kurorave me lule, recitimeve dhe fjalimeve tradicionale për raste të tilla përkujtimesh,nga dhembja rastisë si pa dashtas, që para Përmendores së dëshmorit, të bie edhe ndonjë lot pikëllimi nga sytë e përmalluar të familjarëvë dhe të afërmëve të tijë,në shenjë kujtimi ndaj Hysniut.

 

Kjo ndodhë edhe për shkakun se Hysniu nuk u ndal asnjëherë – derisa ishte gjallë. Këmbët dhe trupi i këtij dëshmori të lirisë u treguan gjithmonë të palodhshme për vend dhe popull të cilat me qindra herë u ngjitën dhe zdorgjën maleve të pashtrikut për furnizimin e vendit me municion,ushtarë dhe armatime në mënyrë që të mund të zhvillohej kjo luftë e shenjtë për arritjen e lirisë së ëndrruar ndër shekuj, të cilën e gëzojmë ne sot. 

Ndaj,lavdia e rënies së tij,rritet edhe më tepër,sa herë kujtojmë se ai u flijua me trimat e mdhenj të Koshares së  lavdishme dhe udhëheqësit legjendar të kësaj beteje heroike,e cila arriti ta ndryshoi historinë e këtij vendi, njëherë e përgjithmonë.

Dëshmori i kombit, Hysni Temaj,sipas dëshmitarëve dhe bashkëfamiljarëve të tij, u vra në Koshare, në të njejtën ditë dhe vend me Sali Çekajn, njërin nga eprorët kryesor të brigadës 138,i cili bashkë me Agim Ramadanin, janë heronjtë dhe strategët vendimtar që pasuruan shekullin edhe me një histori-përmes heroizmit të treguar në Koshare, akt ky që  i hapi dyert e çlirimit të atdheut të të gjithë atyre që luftuan dhe dhanë jetën për lirinë e shenjtë të Kosovës.

 

 

Filed Under: Histori Tagged With: hasian i Koshares, heroi, Hysni Temaj

SUF XHELILI- Ky Tmerr i Serbo-sllavëve

May 20, 2013 by dgreca

Shkruan Eugen Shehu/

Me siguri (i lindur më 1875) barriste rrugëve të Lisivalles teksa burrat shqiptarë kuvendonin në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit.Por një lidhje e çuditshme do të ekzistonte deri në fund të jetës së tij me këtë kuvend madhor,me këtë akt epokal të trimërisë shqiptare përballë shpërbërjes nacionale të saj.Mbase lidhja e një ngjarjeje,me jetën e një fëmije duhet kërkuar pikërisht në faktin se gjithë vitet më pas të Suf Xhelilit dëshmuan përpos kalimin fizik të tyre edhe faljen e plotë në dobi të pavarsisë së krejt trojeve shqiptare.Në këtë „falje“ ka veç të tjerash edhe tym e krisma lufte,edhe ëmblësinë e ninullave të Lisivalles,edhe borë e breshër nga Nëntë Malet e Dibrës.

Gjithësaherë,prej gjithkujt që do të ulet të meditojë lidhur me këtë burrë,unë do t’i këshilloja : shko e shihi kullat e Sufës në Lisivalle.Nëse ato janë të rrënuara merr një gur prej tyre,peshon histori.Nëse edhe gurët nuk janë më,merr një fill bari në atë vend ku më parë ishin kullat.Edhe ajo do të rëndojë bile më shumë se  një gurë.Vetëm duhet ta ndjesh në zemër këtë peshë.Më shumë si kilogram fizik do kuptosh në vetvehte tonelata dhimbjeje.Po pse dhimbje ?

Sepse Suf Xhelilit,deri përpara do kohe nuk i shkonte kush tek varri.Mos u habisni ! Po,po, Suf Xhelilit…. Thonë,ka qenë komandant i zgjuar,thonë fliste pak,thonë se sulmet nisnin kur shkrepte pushka e tij,thonë se të shtënën e pushkës së tij e njihnin në Dibër të gjithë.Thonë… Unë di vetëm kaq : Suf Xhelili ky tmer i serbo-sllavëve !

Nermin Vlora Falaski është shprehur : „Shqipërinë e kanë mbrojtur gjatë shekujve bijtë e saj më të mirë.Do përmendim vetëm dy prej tyre,dy Dibranë të shquar,të cilët ja kanë falur edhe jetën atdheut : Elez Isufi dhe Suf Xhelili që populli i ka fiksuar në gojëdhëna,i ka ruajtur me dashuri në arkën e kujtimeve të çmuara.Vijueshmëria e veprimtarisë së tyre patriotike ende nuk është në gjendje të thuret plotësisht me anën e dokumenteve.Por përpjekjet e tyre dalin nga zëri,nga zemra e popullit që u ka kushtuar atyre këngë legjendare“.(Nermin Vlora Falaski“Kreshniku i Dibrës“,fq.210).

Suf Xhelili,pos të tjerave ka pasur një fat të madh në jetë.Është nipi i legjendarit Elez Isufi.Në këtë lidhje gjaku vështirë se anatomia bëhet përcaktuese.Xhaxha e nip,përpara anatomisë do ti bashkonte ndjenja e kulluar e shqiptarizmës.Madje edhe kur thuhet se këta ishin antiserbë deri në çastin e fundit,duhet kuptuar se instikti drejt kësaj herezie është tek e mbramja ndikimi për një nacionalizëm të kulluar.Për kaq kohë ndjenja e pavarësisë territoriale gjallon,kuptohet ajo është në kundërshti të plotë me rrezikimin moral e fizik të atdheut.Bashkëkohësit e kujtojnë Sufën me krenari sidomos në betejën e Kolesjanit aq e përfolur sot për dimensionet e saja epike si në Shqipëri dhe në ish-Jugosllavi.Kolesjani,kjo kështjellë natyrore shqiptare do të ishte përpara së gjithash një fushë betejë midis shqiptarizmës dhe etjes sllave për zaptimin e trojeve të iniciuar ndofta pesë shekuj më parë prej ëndrave të Car Dushanit.Gjakftohtësia në kulmin e betejës ishte natyrë e dytë e tij.Sado e komplikuar të ishte situata,sado vdekja t’u vinte rrotull pozicioneve Sufa do të ishte gjithmonë në pragun e vdekjes por duke biseduar me jetën.Për turp të Artit Ushtarak Shqiptar duhet thënë se pikërisht ky fshatar i mënçur nga Dibra duhej studiuar me imtësi.Veprimet dhe energjitë luftarake të tij,të përshtatura me situatën dhe resurset njerzore mbeten një mister përpara të cilit do të përkulen me veneracion të gjithë ushtarakët shqiptarë.Sidomos në kushtet e sotme kur arti ynë ushtark po ndahet përfundimisht nga teoria ushtarake leniniste,beteja e Kolesjanit duhet të renditet ndër të parat nga mënyra e organizimit sipas pikëpamjeve të luftës popullore.

Më pas pushka e tij do të shkrepte kudo ku „shkelnin „ ëndrat serbe.Dhe shkrepja ishte me të vërtetë gjëmë madhe.Ka ndodhur të sulmohen sërbët në Manastir.Janë thyer dhe kanë thënë: aha,na ka sulmuar Sufa.Po atë ditë,luftime janë kryer edhe në malin e Vrahiçit.E përsëri,mjaft serbë të zënë rob kanë deklaruar : Na ka sulmuar Suf Xhelili…Ish-kapiteni serb Stavro Belishica ka shkruar ;

„Kur e shoqëruam Elez Isufin nga Dibra e Madhe për në Sllovë,kishim marë urdhër në rastin më të parë që do të na krijohej mundësia.Prania e Sufës,mënyra se si ai organizoi mbrojtjen e ngjeshur rreth Elezit me malësorët,bëri të dështojë qëllimi ynë.Ne dridheshim përpara Sufës.Ai na shtypte me shikimin e tij të rëndë dhe na impononte këndvështrimin ose vdekjen e sigurtë“.(Xhelal Ndreu „Kujtime të Pabotuara“ – marrë nga Stavro Belishica në vitin 1941 ).

Sufa nuk ishte përbindësh.Shtatmesatar,i urtë,fisnik deri në flijim për çështjen kombëtare ai do të ngjitej thuajse i vetëm deri në lartësirat marramendëse të legjendës.E atëhere ? Si shpjegohet tmerri serb prej tij ? Historia e Ballkanit është mjaft e trazuar.Në te janë shtresëzuar gjurmët e sa e sa betejave midis kombeve,midis njerëzve që u përkisnin fiseve të ndryshme,midis etnive. Në këtë shtresëzim,në një kapërthim thuajse tragjik janë gjendur kurdoherë shqiptarët me sllavët.E nëse shqiptarët njihen si popujt më të lashtë të Ballkanit,dihet se shumë shekuj pas tyre,ortodoksët sllavë të Ukrainës erdhën deri në kufijtë veriorë të principatës së Ballshajve.Prej këtej do të ngjizej konflikti i madh për mos t’u shuar edhe sot në Evropën e qytetëruar.Një rresht burrash trima e të mençur do ta mbronin kombin,gjuhën dhe trojet e të parëvet të shqipes deri në ankthin e tyre sublim.Ndër ta është edhe Sufa,padyshim i veçantë ndaj urrejtjes që bartëte për serbët.Në këtë lidhje gjaku e për më tepër thirrje e gjakut të të parëve do të rritej trimëria dhe krenaria e Nëntë Maleve të Dibrës.Ka një moment në jetën e Sufës,të cilin e përfolën aq shumë historianët tanë „ të edukuar“ me mësimet e Partisë kuqe sllavo shqiptare.Një moment i cili do të bënte që për pesë dekada,emri i Sufës të ishte në krye të anonimatit gjigant në kujtesën kombëtare.Flirti i tij me Esat Pashën.Dihet se ky i fundit i ofroi Suf Xhelilit,para,tituj,grada e poste.Por ky si pranoi kurrë.Dihet se gjithashtu se prapa Esatit ishin qarqet ultrareaksionare e shoveniste serbe.Por ky „flirt“ mendohet të jetë një nga ato lojëra të mençurisë popullore Dibrane.Momenti i „bashkëpunimit“ të Esatit me Sufën do të gjallte habi tek disa krerë të parisë së dibrës dhe vetëm kaq.Ndërsa largimi i tyre,jo vetëm do të çlironte shumë patriotë nga ankthi,por do të diskreditonte përfundimishtë të përkdhelurin e serbëve,Esatin për të cilin Shqipëria ishte vetëm pronë për t’u ndarë edhe pse rrezikohej liria dhe etna e jonë.Dhe „ndarja“ e Esatit me Sufën ka qenë pothuaj tmerruese për serbët.Në një letër që patrotët dibranë i dërgojnë Elez Isufit thuhet: „Këtu,Dardha,Reçi dhe Lura po ju presin juve ose Suf Xhelilin dhe ju lutemi që një orë e më parë të vini këtu.Suf Xhelilit nuk munda me i shkrue letër veçmas,mbasi nuk mu ndodh letër.Por presim që një orë e më parë të vini ose të çoni Suf Xhelilin.Për këtë punë dhe ne ju lusim dhe krejtë krahina dhe katundet e këtushme.Vëllezërit tuaj:Dik Xhelili dhe Miftar Kaloshi“.

(Elez Isufi,dokumente,fq.132).

Forcat esadiste po përgaditeshin për luftë vëlla me vëlla duke paracaktuar kësisoj fatin e betejave të mëvonshme me serbët.Por kjo luftë nuk u bë falë ardhjes së menjëhershme të Suf Xhelilit,pjekurisë dhe trimërisë për të marrë mbi vete edhe disa romuze që nuk i kanë takuar kurrë trimit.Fill pas kësaj,duke denoncur paktin Esat-Pashiq për daljen e forcave serbe në Durrës,do të organizohej beteja e Qafës së Trojakut.2000 ushtarë serb të vrarë dhe mbi 1000 të zënë rob jo vetëm do të pengonin serbët në daljen e tyre në Adriatik por do të shokonin artin ushtarak të Shtabeve të Beogradit,duke rishfaqur një dimension të zakonshëm të tij,atë të frikës përballë dibranëve që udhëhiqeshin nga Sufë Xhelili.Më pas, së bashku me trimat,ai do të shpalloste humanizmin e racës sonë.Të gjithë robërit,mbaheshin me bukë e ktheheshin për në vendin e tyre të çuditur me shpirtin e madh të luftëtarit. Ngase e donte Dibrën dhe krejt Shqipërinë pa serbët,ngase inspironte për demokraci të vërtetë,Sufë Xhelili qe i pari në Dibër që u vu në mbrojtjen e shtetit të parë demokratik disamuajsh të Nolit.Në kuvende,në odat e burrave,apo pyjeve e maleve të Dibrës,ai do të shprehej me shumë simpati për Nolin dhe ato çka deshi të bënte ky. Vizioni i tij politik,megjithëse i mjergulluar në kohë e situata të ndryshme do të ishte kurdoherë i qartë pro demokracive të Perëndimit Eurpian.Dhe skish si të ndodhte ndryshe.Një jetë e lodhur luftëtarësh të pambarim do të donte të shuhej vetëm duke parë lindjen e kësaj demokracie.

Arkivat e heshtura serbe nuk kanë folur akoma.Por dihet se një plumb nga dora tradhëtare gjeti zemrën e Suf Xhelilit në dhjetorin plot mjergull të vitit 1924.Natyrisht plumbi nuk mund të qëllonte do këngët,bëmat,bisedat dhe legjandat për këtë dibran që u bë tmerri i fqinjit të vet grykës.

Miqësitë e lidhura shumë vite më pas të Hoxhës me jugosllavët do të lëndonin deri dhe gurët e varrit të Sufës.Gjithsesi ai mbijetoi përmes idealit të tij,duke u shfaqur i plotë në ditët tona.

Bern-Zvicër

Filed Under: Histori Tagged With: Eugen Shehu, Suf Xhelili, tmerri i serbo-sllaveve

Autariatët , Amantët dhe Breukët

May 18, 2013 by dgreca

Nga Fahri XHARRA/

Autariatët ,sipas gjeografit grek Strabos  ishin ndër fiset ilire më të fuqishme dhe më të mëdha. Sipas arkeologëve Autariatët kishin jetuar në jug-lindje të Bosnjës deri në jug-perëndim të Serbisë së sotme dhe në veriun e Malit të Zi  dhe automatikisht vazhdimësia e tyre shtrihej në Kosovë dhe Shqipëri. ose thënë ndryshe në ato territore ku u zhvillua grupi etnik i fuqishëm i kohës së Hekurit.. Edhe kultura e asaj kohe u quajt kultura e Glasinacit (rrafshirë afër Sarajevës) , por e njejta u zbulua edhe në luginën e Matit dhe si e tillë njihet Kultura e Glasinac – Matit.

Klasa e lartë e fisit Ilir të Autariatëve si dhe shoqëria e kohës e mbërrijti kulmin e zhvillimit ekonomik dhe gjatë shek.V-të pr.K .Kur Strabo shkruante” për popullin Ilir më të madh dhe më të fuqishëm “ sigurisht që mendonte për këtë kohë. Por maja e zhvillimit filloi të shuhet me ramjen graduale te Autarianëve duke përfunduar rreth vitëve 310 prK.

Nga Autariatët u trashëgua një  pasuri e madhe e të mirave. .Përndryshe mbi 100 kështjella të tyre të shkatërruara janë gjetur , si dhe me mijëra tumule të tyre. Çdo gjetje ( bizhuteri dhe armë) e ringjallë origjinalitetin etno-kulturor të Autariatëve. Ata e kishin një traditë të vazhdueshme në përpunimin e metaleve dhe keramikës. Kompleksiteti i traditës së tyre shquhej  në zbukurimet  e rrypave luksoz me ari dhe argjend.

Autariatët ishin popull “ malor” dhe si të tillë e tregonin edhe edhe mentalitetin e tyre”malor” ,duke i ruajtur me kujdes të madh besimet e tyre të vjetra Për tu përmendur është që Autariatët e ruanin me xhelozi traditën e tyre të djegëjes së të vdekurit në tumule, e cila nuk kishte ndryshuar deri në shuarjën e Kulturës së Glasinacit. Mbetjet arkeologjike tregojnë që jeta e tyre fetare ishte e ndikuar nga kulti i të parëve të tyre

dhe kulti i diellit. Në të gjitha territoret të banuara dhe të kontrolluara nga Autariatët shihen gjurmët e kultit të diellit.

Ekonomia e fortë e Autariatëve qëndronte në blegtori , punimin e metaleve , punim dore dhe tregti.  Fisi ilir i Autariatëve ishte partneri më i madh tregtar i Italikëve dhe Grekërve gjatë shekujve 7-të dhe 6-të prK.

Një karakter i posaqëm luftarak i Autariatëve ishte vrasja e shokëve të plagosur dhe të dobësuar të luftës ,nëse kuptohej se ata më nuk mund të vazhdojnë dhe si të tillë mos të biejnë në duar e fiseve armiqsore.

“ Disa elemente të punuara në stilin e Kulturës së Trebenishtit (rrethi i Ohrit) .janë gjetur gjithashtu edhe në lokalitetet e Shqipërisë e deri në Skodër; kultura materiale e gjetur në tumulet e shumta në luginën e Lumit Mat ( në Shqipërinë Veriore), karakteristike për kulturen ilirike të kohës së Hekurit  është shumë e ngjajshme me ate të Glasincit në Bosne.”( The Illyrians: history and culture, Aleksandar Stipčević) “

Në mesin e  popullit Ilirik , në veri të lumit Shkumbin ishin  fiset që ishin shumë konzervativ në praktikimin e ritualeve të tyre ,vitet 750-530 prK. Edhe në Zadrime  e edhe në luginën e Matit , varrosja në tumuluse që ishte  kryer në të kaluarën ,kishte vazhduar  deri në fillimin e shek.të tretë paraKrishtit.Tumulet ishin përdorur pë luftarakët dhe klasën aristokrate të kohës. Varrosja kryhej me të gjithë pajisjen ushtarake ;  kurse në varrezat e aristokrateve nuk mungonin as qaforet dhe rruazat prej qelibari . Në anën e Kukësit rreth Drinit (Driloni) ,në fashtrat e  Krumës dhe Kënetës tumuluset ishin të shekujve 7-të deri në shek  e 4 -të PrK ( N.G.L. Hammond “Illyria”) . Të gjitha këto të ngjashme me  ato të Glasinacit.

 

Fiset Ilire janë shumë ; në të vërtetë ato ishin shumë dhe na jemi sot . Edhe pse sot jemi shumë më pak se ata të parët tanë  ,por ne e kemi krijuar historinë . Shquheshim për trimëri ,dashuri ndaj dheut tonë.Shquheshim për të gjitha ato që  njerëzimi i trashëgoi prej nesh.Por natyra dhe historia nuk ishin mike për ne .

Për Amantët ,ka pak shënime ,por dihet që ishin fis Ilir , e sipas ndarjës së më vonëshme administrative të Romës ,ishin fis Ilir i Panonisë. Amantët ishin afër Sirmiumit(Mitrovica e Sremit,sot) por duke u thirrur në qytetin Amantia , atëhër duhet të kenë jetuar edhe në viset jugore ilirike. J.J. Wikeys në librin e tij  “The Illyrians(1992) “ shkruan se lufta me Romën ishte një egërsi . Amantët dhe Breukët ( fis tjetër ilir) e kishin luftuar aq shumë Romën sa që pas dështimit të tyre Amantët u shiten si skllevër  në Itali, dhe si të tillë edhe u zhdukën. Kurse Breukët e pësuan  një fat tjetër duke u shpërngulur me dhunë nëpër Daki ( Rumania e sotme; Ion Grumeza, Dacia: Land of Transylvania, Cornerstone of Ancient Eastern Europe)

Breukët , si ilir që ishin jetonin në tokat e tyre në Sllavoninë e sotme ( Kroacia) ;  në tokat e nënlumit Sava nga Novsko deri në Sllavonsko Gorje në veri ,në lindje deri te Bosuta ,si dhe shtriheshin në vazhdim në mes të lumit Vërbas dhe Drina ( Lumi “Ba(thinus)”- Bosna dhe Hercegovina e sotme ) Kufizoheshin me vëllezërit e tyre fiset Ilire të Andizetëve ,Kolapianëve ,Amantëve dhe Skordiskëve; të gjithë të njohur për qëndrueshmërinë e madhe ndaj pushtimeve të Romës.Shenimet e para për Breukët , sipas studjuesve kroat dhe boshnjak, gjenden shume vonë në shek  XIX, ku flitej vetem në mënyrë fragmentare . (Arkeologu i njohur C.Patsch në Enciklopedinë e tij të vitit 1897 ) .30 vjet më vonë  nga historianët i kushtohet plotësisht  një kujdes Breukëve ( fililogu Milan Branimir).  Për Breukët kishte folur edhe Herodoti  ,duke thën se ata ishin me origjinë Frigase .

Burimet e ruajtura antike thonë që Breukët kanë jetuar në territorin e Panonisë (Pannonia Inferior),  krahas rrjedhës  së Lumit Sava . Kurse Straboni  në Gjegrafinë e tij shënon që popujt panon ishin ilirët si Breukët Andizetët, Dicionët ,Pirustët dhe Mezejt e Desidatët. Kurse , sa i përket kufinjëve lindorë at shtriheshin deri në Frushka Gorë në kufi me Amantët e që shtriheshin deri në Sirmium. Sipas të gjitha shënimeve mund të përfundohet  që Breukët kanë jetuar në të dy anën e rrjedhës së Savës ,pra në Kroacinë dhe Bosnën e sotme.Kjo s`është e çuditëshme kur dihet se popujt parahistorik dhe protohistorik kanë jetuar në luginat e lumenjve , sepse ato lejonin drejtime të lira të komunikimit nga të cilat edhe janë formuar territoret etnike dhe finore ,kurse lartësitë malore ishin kufinjt në mes tyre. Rreth lumit Sava janë gjeturë  venbanime arkeologjike të periudhës së bronzit dhe asaj të hekurit  Mbetjet e Sirmiumit janë gjetur në lokalitetin e sotëm të quajtur Mitrovica e Sremit ,55 km në perëndim të Beogradit ( Singidunumit) dhe largë qytetit Kosolac (Viminacium) vetëm 145 km. Dhe ,gjetjet e vjetra mbi 5000 vjet prK tregojnë se aty kishte jetë të organizuar njerzore.

Gjakovë, 16.05.13

Filed Under: Histori Tagged With: autariatet, breuket, Fahri Xharra

  • « Previous Page
  • 1
  • …
  • 650
  • 651
  • 652
  • 653
  • 654
  • …
  • 691
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • DIAMANT HYSENAJ HAP FUSHATËN PËR KONGRESIN AMERIKAN – FJALA E MBAJTUR PARA KOMUNITETIT SHQIPTARO-AMERIKAN
  • Nga Besa në New York: Shoqata Besi organizoi një mbrëmje të veçantë për Festën e Flamurit
  • Në 90 vjetorin e lindjes së poetit Faslli Haliti
  • Dilemat e zgjedhjeve të parakohshme parlamentare në Kosovë
  • Nga Shkodra në Bejrut…
  • Faik Konica, fryma e pavdekshme e një atdhetari dhe dijetari shqiptar
  • Abetaret e para të shkrimit të shqipes, fillesa të letërsisë shqipe për fëmijë
  • Valon Nikçi, një shqiptar pjesë e ekipit të Kongresistit George Latimer në sektorin e Task-Forcës për Punësimin dhe Ekonominë
  • Dega e Vatrës në Boston shpalli kryesinë
  • VATRA NDEROI KRYETARIN E KOMUNËS SË PRISHTINËS Z. PËRPARIM RAMA
  • NDJESHMËRIA SI STRUKTURË – NGA PËRKORËSIA TE THELLËSIA
  • Si Fan Noli i takoi presidentët Wilson the T. Roosevelt për çështjen shqiptare
  • TRIDIMENSIONALJA NË KRIJIMTARINË E PREҪ ZOGAJT
  • Kosova dhe NATO: Një hap strategjik për stabilitet, siguri dhe legjitimitet ndërkombëtar
  • MEGASPEKTAKLI MË I MADH ARTISTIK PAS LUFTËS GJENOCIDIALE NË KOSOVË!

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT