Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

The VATRA Experience: Past, Present and Future

by

By Dr. David D. Avdul*/

My brief presentation today is titled “The VATRA Experience:  Past, Present and Future.”  Mine is not a scholarly inquiry, rather, it is a qualitative, sometimes anecdotal statement, grounded in reflection and perception.  Thus, my remarks today can be described as a commentary on VATRA, from a personal perspective.

Know that I am the child of parents who emigrated from Albania before the start of World War II.  Initially, my father arrived in America in 1918; he made a “second/final return” in 1930.  My mother arrived in 1937.  I and my four siblings are American born.  Our context for knowing Albania and VATRA, is a context known as the “old diaspora.”

I have been instructed to limit my comments to five minutes; I assure you I will be less than ten minutes.  That is a very short period of time – so let’s get started.

With all due respect to Fan Noli and Faik Konica, I  must confess it is not they who first come to mind when I think about VATRA.  Rather, my thoughts are personal, based on my own experience.  My reflections upon VATRA can be summed up in three ways, or three recollections: (1) dega 54 (2) Dielli and (3) VATRA scholarships.  All of these, I believe, present challenges to VATRA.

Dega 54 was the VATRA chapter to which my father belonged.  It was a chapter of no more than 25 – 35 members, from three Northeastern Ohio communities:  Canton, Massillon, and Louisville.  The number “54” suggests that there were at least 54 VATRA chapters worldwide.  In fact, “back then” there existed no less than 80 chapters worldwide; today there are only four!  “Back then,” VATRA membership was in the thousands; today it is around 500.

I find in this recollection (dega 54) some challenges/demands, facing VATRA now, and throughout the 21st century.  No, the challenge is not to increase the number of chapters – this technological age of ours renders that organizational structure obsolete.  Rather, the challenge is to increase the membership of VATRA to the level of a critical mass enabling VATRA to become a force/source for making things happen.  How this might be accomplished is not for me to ponder in this short address.  That it must be accomplished is a given.

At least three necessary though not sufficient demands emerge here, relative to VATRA’s growth and development as an institution vital to the greater Albanian community:

VATRA needs to review, and perhaps revise its organizational structure;

VATRA needs to increase its membership numbers;

VATRA needs to engage in these tasks through short –term and long – term planning.

My second VATRA reflection or recollection is Dielli, that pioneering instrument of communication for Albanians around the world.  My father learned to read on his own, because he said he needed to be able to read the Dielli.  At an early age, I enjoyed reading the English sections of Dielli; I wrote an article for Dielli when I was a senior in high school.  After my father died, I read as best I could, selected Albanian articles in Dielli to my mother, who, unfortunately, never learned to read or write.

Throughout the years, Dielli has been a source of information and inspiration for many Albanians.  As one of the promotional flyers for this centennial anniversary which we are celebrating this weekend has noted, and I quote:  “Albanian Americans founded VATRA as an effort to save Albania in its darkest hour from facing occupation, national separation and annihilation.”  VATRA, through Dielli, communicated this noble mission to its readers.  It sustained that sense of honor and pride which most Albanians cherish.  And in those tragic years of the second half of the 20th century, it was VATRA, through Dielli, which sustained that link and sense of hope, between the diaspora and the fatherland.

In this second reflection of mine, on Dielli, the message that resonates for me is the need for VATRA to continue, through Dielli, its commitment to communication on issues crucial to Albanians around the world.  My wish is that VATRA’s communication efforts raise the level of dialogue on issues such as (2) human and civil rights; (2) civil rights of Albanian women; (3) the elimination of blood feuds; (4) competent and honest leadership; and (5) matters of economic development, educational development and authentic democracy.

In this age of technology and social media, the concept of communication must be broadly defined-going beyond the printed page.  In this time of the decline of the newspaper, VATRA must ask itself:  what changes are necessary in Dielli, and what other forms of communication, in addition to Dielli, might be considered?  And in this world of soundbites, VATRA must ask itself:  and how can we realize and sustain levels of dialogue in communication efforts aimed at educating and engaging our membership for effective problem solving in a democratic environment.  Indeed, the challenges confronting VATRA in the beginning of this 21st century are as great as those encountered by VATRA at the beginning of the 20th century.

My third reflection/recollection on VATRA is a very personal one – the VATRA scholarship.  I believe VATRA was the first Albanian institution in America to offer higher education scholarships to worthy students of Albanian descent.  Fifty years ago I was a recipient of a VATRA scholarship.  It was September 1962, and with a twenty dollar bill in my pocket, I was hitchhiking to Ohio University in Athens, Ohio to begin my senior year of study.  Because I had been selected as a dormitory counselor, my room costs were covered.  Because I had friends in the cafeteria who would take “extra food” so that I might eat free of charge – that basic need was satisfied.  But I had no money for tuition.  I informed the Dean of Students that I was expecting a scholarship from VATRA which would cover my tuition expenses.  He kindly permitted me to register for classes, on the assumption the monies would be forthcoming.  The money arrived, and, because of VATRA, I was able to complete my senior year and earn the Bachelor’s degree.  I know and value the VATRA scholarship!

Yet, here too, challenges persist. The bottom line challenge is this:  VATRA must raise more money to provide more scholarships, at a time when American students are graduating with educational loans/debts amounting to thousands of dollars- not to mention the fact that many Albanians outside the United States do not have the money to even consider going on to college.  Education is the key to success  for individuals in the Albanian communities here and across Europe, and the world.

The dollar value of VATRA’s education fund, and the dollar value of its annual scholarships awarded, need to be increased significantly.  It is time for a capital campaign to support a major effort to increase funding for higher education for Albanian students.  It is an investment for our students, for our community and for the future of VATRA.

In many ways the 20th century was not kind to Albania – a short lived democracy and monarchy followed by a world  war and fifty years of tyranny!  And in many ways, VATRA provided a support structure over these past 100 years, enabling us to survive and to say to our neighbors, we are still here; we are here to stay, we are everywhere!  Indeed, at this moment in time, at the start of this 21st century, VATRA is still here and so are its challenges:  matters of organizational structuring, membership marketing, long and short range planning, communications, technology, and education, to name a few.  I am confident that VATRA, (and to paraphrase a line from a Beatles song) “with a little help from our friends,” will meet the challenge.  Our common goal must be one that assures that VATRA and the global Albanian community will prosper over the next 100 years. (Presentation given on April 28, 2012, VATRA Seminar, Helmsley Hotel, NYC)

* Professor of Education (Retired) and Former Dean, School of Education

Pace University: NYC/Westchester County

PAVARËSIA DHE IDENTITETI KOMBËTAR SHQIPTAR

by

Nga prof. dr. Beqir Meta/

Dhjetvjeçari i dytë i shekullit XX përbën kulmin e përpjekjeve për afirmimin e identitetit kombëtar të shqiptarëve, të cilat u kurorëzuan me krijimin e shtetit kombëtar pas 450 vjet robëri. Shqipëria u rishfaq në skenën ballkanike dhe evropiane si një faktor real, ajo ofronte shanse të mëdha për vendosjen e ekuilibrit politik të qëndrueshëm në Ballkan dhe për zhvillimin paqësor të rajonit tonë.

Në vitin 1912 pavarësia e Shqipërisë ishte pjekur për zgjidhje si nga pikëpamja e zhvillimeve të brendshme të Perandorisë Otomane, ashtu edhe nga faktorët e rinj, që po shfaqeshin në politikën evropiane dhe ballkanike. Por në radhë të parë tashmë këtë e diktonte zhvillimi i forcave politike shpirtërore brenda territoreve shqiptare. Sundimit të Turqisë në Ballkan i kishte ardhur fundi. Hovi i ri i lëvizjes kombëtare shqiptare kishte vënë në rend të ditës çështjen e së ardhmes së këtij kombi të vjetër evropian. Lëvizja kombëtare shqiptare në periudhën e mëparshme, veçanërisht prej Lidhjes së  Prizrenit (1878) e këtej ndonëse nuk kishte arritur objektivin e saj kryesor, kishte patur përveç të tjerash një rezultat të madh historik, kishte afirmuar identitetin e kombit  shqiptar në arenën ndërkombëtare. Rezultatet e saj do të kishin qenë shumë më pozitive, nëqoftëse ajo, s’do të ishte ndodhur në pozita të disfavorshme ndërkombëtare.

Lëvizja shqiptare kishte kundër gjithë shtetet fqinjë, dhe pas tyre një pjesë të mirë të diplomacisë evropiane, që ishte influencuar kryesisht nga Rusia Cariste. Fatkeqësia e shqiptarëve në radhë të parë, por edhe e popujve të tjerë ballkanikë, ishte se lëvizjet çlirimtare të gadishullit nuk bënë kurrë një front të përbashkët lufte kundër sundimit të huaj. Krijimi i Aleancës Ballkanike, në vitin 1912, nuk mund të konsiderohet si instrument i këtij fronti. Rrjedha historike e ngjarjeve dëshmoi se ajo ishte një koalicion i përkohshëm, i brishtë, i paprinciptë dhe i pasinqertë.  Në krijimin e Aleancës Ballkanike, Lëvizja Kombëtare Shqiptare kishte vendin e saj. Madje, shkakun imediat për fillimin e sulmit kundër Turqisë do ta jepnin kryengritjet shqiptare e në mënyrë të veçantë kryengritja e madhe e pranverës së vitit 1912, që u përhap sidomos në Shqipërinë Veriore. Këtë rol të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e ka pranuar deri diku edhe literatura e huaj historike. As qarqet drejtuese të shteteve fqinje, nuk e injoruan në atë kohë faktorin shqiptar, përkundrazi u vendosën kontakte, u zhvilluan bisedime për bashkëveprim, disa here midis kryengritësve shqiptarë dhe përfaqësuesve të shteteve fqinje, por megjithatë Lëvizja Kombëtare Shqiptare nuk u njoh prej tyre zyrtarisht, nuk u trajtua si palë zyrtare. Kështu, në fund të fundit, shpërthimi i Luftës Ballkanike në vjeshtë të vitit 1912, i gjeti shqiptarët jashtë radhëve të Aleancës Ballkanike. Dihet gjithashtu se shtetet fqinje ia vunë për këtë fajin shqiptarëve, duke i akuzuar për besnikëri ndaj Portës dhe për papjekurinë e tyre për vetëqeverisje. Këto koncepte i ka  mbrojtur dhe për shumë kohë historiografia Ballkanike1.

Shumë historianë kanë bërë përpjekje për të nxjerrë konluzione nga kjo ngjarje historike, por unë mendoj se refleksionet rreth saj nuk janë asnjëherë të tepërta. Ajo pati rëndësi, sepse ndikoi pozitivisht në kapërcimin e atij pozicioni tepër të rrezikshëm politik, për të cilin nuk do ta tepronim  po të shpreheshim se ishte vetëm një hap drejt shpërbërjes fatale të kombit shqiptar duke e çuar pozitën e tij drejt një ekuilibri të ri, i cili po lëvizte në një drejtim përtej greminës. Edhe pse shteti, që u krijua pas saj qe i brishtë, dhe kaloi përmes krizash e vështirësish të jashtëzakonshme, ai deri në vitin 1920 shërbeu për të krijuar eksperiencën e parë pozitive dhe hodhi hapat e para për fuqizimin e identitetit të ri si komb – shtet.

Në dekadën e dytë të shekullit të kaluar, kombi shqiptar kaloi provën më të rëndë të historisë së tij. Ai arriti të shpallte pavarësinë në gjysmën e territoreve të tij etnike, ndërtoi një administratë kombëtare, por fatkeqësisht koha ishte kundër tij. I ndodhur nën presionin e fuqishëm të fqinjëve me aspirata shoviniste të forta  dhe të Fuqive të Mëdha, që ishin në prag të shpërthimit të konfliktit botëror dhe që më tej e filluan atë, në një moment kritik kur ndërgjegjja kombëtare nuk ishte e konsoliduar në të gjitha shtresat e popullsisë, kur elita politike kombëtare ende ishte e paformuar, Shqipëria u përfshi në një sërë lëvizjesh separatiste dhe me frymëzim antikombëtar. Për ironi të fatit, pikërisht në Vlorën e flamurit të pavarësisë, rebelët fanatikë të Haxhi Qamilit e ulën dhe dhunuan flamurin tonë kombëtar. Dëshpërimi kaploi shtresa të shumta shqiptarësh. Por Kongresi i Lushnjës në aspektin politik dhe Lufta e Vlorës në atë ushtarak i dhanë fund këtij procesi regresiv. Ato mposhtën dëshpërimin, pesimizmin dhe skepticizmin se shteti shqiptar nuk mund të bëhej. Ato i thanë stop asaj krize kombëtare, që u shfaq në momentet e para të vështira të lindjes së shtetit shqiptar dhe i hapën rrugën një etape të re të konsolidimit të ndërgjegjes kombëtare dhe të institucioneve kombëtare. Pra, këto ngjarje, jo vetëm që ishim një dëshmi e qartë e një faze të re të pjekurisë politike dhe e formimit të indentitetit kombëtar shqiptar, por edhe një premisë për ta çuar atë më tej.

Në vitet ’20 – ’30 Shqipëria hyri në rrugën e stabilizimit të saj kombëtar. Institucionet kombëtare u bënë më efektive, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve ndërsa Konferenca e Ambasadorëve rinjohu pavarësinë dhe integritetin e saj territorial. Një sërë shtetesh vendosën marrëdhënie diplomatike me të. Sigurisht një faktor i rëndësishëm nxitës i këtyre proceseve afirmuese pozitive ishte demonstrim i qartë dhe i vendosur i vullnetit të shqiptarëve për të ndërtuar dhe mbrojtur shtetin e tyre kombëtar dhe integritetin territorial.

Sigurisht rruga e afirmimit kombëtar dhe e stabilizimit të shtetit nuk qe e lehtë dhe nuk eci në një vijë të drejtë. Shqipëria provoi kriza e vështirësi të reja në sendërtimin e institucioneve të saj kombëtare. Por tashmë ishin tejkaluar fenomenet e viteve 1913 – 1915 dhe problematika kishte ndryshuar. Akti i I. Qemalit dhe ngritja e flamurit në Vlorë në të gjitha këto ngjarje, shërbeu si një shembull frymëzimi për unitet kombëtar, për ta nxitur faktorin shqiptar të merrte në dorë fatet e vendit të tij. Ato gjithmonë qenë një model për elitën politike shqiptare dhe një pikë reference për të zhvilluar një politikë kombëtare, që bazohej në interesat dhe në moralin kombëtar.

Edhe paskësaj shteti shqiptar dhe institucionet e tij u ndeshën me një sërë vështirësish. Ata u ballafaquan pikësëpari me presionin politik, diplomatik e ushtarak të shteteve fqinje, Greqisë dhe Jugosllavisë, të cilat u përpoqën jo vetëm të aneksonin territore të reja, jo vetëm të fusnin atë nën influencën dhe ndikimin e tyre, por edhe të zbehnin karakterin unik dhe kombëtar të tyre, të nxisnin lëvizjen separatiste brenda tij etj.

Përpjekjet e Greqisë për rigjallërimin e lëvizjes vorioepirote, për krijimin e një statusi autonom për Jugun e Shqipërisë, për mohimin e autoqefalisë së kishës ortodokse shqiptare, përpjekjet e Jugosllavisë për të aneksuar territore në veri të vendit për te nxitur një lëvizje separatiste në Mirditë apo për të rigjallëruar lëvizjen esatiste në Shqipërinë e Mesme ndeshën në vullnetin dhe qëndresën e fortë të forcave atdhetare shqiptare, të cilat duke iu referuar dhe duke u frymëziar nga Flamuri i ngritur në Vlorë ishin të bindura dhe plot entuziazëm se uniteti kombëtar, stabiliteti i shtetit shqiptar dhe e ardhmja mund të ndërtoheshin vetëm duke luftuar me forcë dhe të bashkuar çdo lloj presioni dhe politike antishqiptare.

Afirmimi dhe plotësimi i identitetit kombëtar shqiptar në Himarë dhe në disa treva të tjera të Shqipërisë së Jugut ishte një proces që erdhi duke u rritur. Entuziazmi që krijoi Pavarësia si dhe rrjedhojat politike të saj ishin vazhdimisht faktorë nxitës në gjithë këtë proces jetik për kombin shqiptar dhe ky nuk është thjesht një deduksion logjik, por një fakt që përmendet në një sërë dokumentash historike të kohës.

Madje edhe disa dekada më vonë, siç ishte periudha e Luftës II Botërore, kur përfaqësues të ndryshëm të shtetit shqiptar u ndodhën edhe njëherë përpara detyrës së vështirë që të mbronin të drejtën historike të kombit shqiptar për të jetuar i lirë në shtetin e tij, akti i I. Qemalit u paraqit si një argument historik dhe si një provë e vullnetit dhe e ndërgjegjes kombëtare të këtij kombi për të mbrojtur integritetin dhe pavarësinë e tij.

Përballë argumentave false të diplomacisë greke e jugosllave dhe të disa qarqeve politike britanike etj. se populli shqiptar nuk ishte pjekur politikisht për shtetin kombëtar, se pavarësia e Shqipërisë kishte qenë thjesht një eksperiment i dështuar dhe produkt e krijesë e politikës italiane e Austro-Hungareze dhe se një popull raja i gadishullit ballkanik ishte ngritur në pozitën e një kombi të pavarur jashtë dëshirës dhe vullnetit të tij etj., diplomatët, politikanët dhe intelektualët e shquar shqiptarë i kundërvunë, përveç të tjerash edhe shembullin brilant të kryengritjeve shqiptare në prag të pavarësisë dhe Aktin e Madh të Kuvendit të Vlorës,  më 1912. Këto fakte historike kanë qenë vështirë të kundërshtohen si nga miqtë ashtu dhe nga armiqtë e lirisë shqiptare.

Kështu, Kuvendi i Vlorës dhe pavarësia e shpallur prej tij krijoi premisat, modelin dhe frymëzimin për të çuar përpara procesin e konsolidimit të identitetit kombëtar shqiptar. Ato kanë lënë gjurmë të thella pozitive për forcimin e shqiptarizmit.(Dielli –arkiv)

 

1 P.N.Pipinelis “Europe and the Albanian question” Chicago, 1963 p.27-28.

DIPLOMACIA LOBUESE E VATRES DHE REVISTA E SAJ”THE ADRIATIC REVIEW”

by

Nga Rafael Floqi/

“Zgjidhja e çështjes shqiptare është një domosdoshmëri, se është një conditio sine qua non, për paqen e përhershme në Evropën Juglindore dhe ky fakt nuk duket se është kuptuar nga publiku i gjerë “ Fan Noli

 “Fakti që dy liderët të tilla të mëdhenj amerikane, si presidenti Wilson dhe kolonel Roosevelt, bashkohen në simpatinë e tyre për Shqipërinë është shumë i rëndësishëm. Shqiptarët u janë thellësisht mirënjohës atyre, kryesisht për mënyrën sesi ata mbrojtën kauzën e tyre të drejtë”.    Fan Noli

“Ne besojmë tek Presidenti Wilson dhe ne jemi të bindur plotësisht se Amerika dhe aleatët e saj do të bëjë drejtësi për këdo nga të gjitha kombet e vogla që luftojnë për lirinë kombëtare dhe kështu të krijojë një bazë të shëndoshë për paqen”. Fan. Noli

Shoqata panshqiptare Vatra  mblodhi rreth vetes jo vetëm të gjithë shqiptarët, në ato periudha të vështira , kur vihej në diskutim ekzistenca e shtetit shqiptar, por diti të mblidhte në vete, dhe jo pa divergjenca, mendjet më të ndritura të kombit, që kishin studiuar në Universitetet më prestigjioze : si Hawardi dhe Yale, një grup shqiptarësh patriotë e të dituar, që ditën të bëjnë në ato momente  të vështira të bëjnë fushatën më të suksesshme të lobimit për Shqipërinë. Instrument  i  fuqishëm për të cilin u bë edhe revista në anglisht dhe shqip e iniciuar nga Noli dhe vazhduar nga Kosta Çekrezi  “The Adriatic Review”.

Marrëdhëniet shqiptaro-amerikane, kanë historinë e tyre, në të cilat një rol kryesor ka luajtur shoqata Vatra  dhe  Fan Noli, Faik  Konica dhe vëllai i tij Mehmet Konica,  por edhe të tjerë , të cilët hodhën qysh me krijimin e Vatrës urat e njohjes dhe bashkëpunimit të ndërsjellë mes Shqipërisë dhe SHBA-së, përcaktuan grupin e miqve të Shqipërisë, dhe strategjitë e lobimit politik për çështjen shqiptare.  Në atë kohë gjatë paraqitjes së fjalës së tij në Londër, Mehmet Konica në krye të një delegacioni shqiptar,  do të deklaronte se “Vatra është i vetmi organ përgjegjës i shqiptarëve në gjendje të ketë ndonjë ndikim në të ardhmen e Shqipërisë. Ajo përmblidhte të gjithë shqiptarët me ndikim, mes muslimanëve dhe të krishterëve të Shqipërisë së Jugut, të cilët, ishin vënë në shërbim të lirisë, dhe e  kanë lënë vendin e vet për të bërë të pavlefshëm çdo presion të huaj”. Në fakt kjo fushatë e  Vatrës ishte një proces  i  mirëfilltë lobimi.

Në qoftë se pranojmë se Federata “Vatra” në vitet 1915-1920” ishte si qeveri në mërgim. Në këtë kuptim, përfaqësuesit e saj kishin dijeni të plotë për fatet e Atdheut dhe kishin edhe strategjinë e tyre të bashkëpunimit me miqtë  amerikanë, por edhe një platformë mbi formën  e qeverisjes së Shqipërisë së lirë, të pas Luftës së Parë Botërore.

Platforma e Vatrës  mbështetej në këto premisa: Shteti Shqiptar  i pas-Luftës së Parë duhet të ishte, një shtet i pavarur, i shtrirë në të gjitha rajonet shqiptare, nuk mund të ishte republikë, pasi populli ende nuk ishte çliruar nga konceptimi (monarkik)  i shtetit pas pushtimit të gjatë  osman. Vatra  kërkonte një shtet të pavarur, jo nën mbikëqyrjen e fuqive te mëdha, pasi ky do të ishte një akt neokolonial, por një farë monarkie, qoftë edhe me një princ  të huaj, si W.Wied-i. Kjo platformë ishte paraqitur nga Mehmet Konica dhe një delegacion shqiptar i Vatrës i dërguar në Londër.

Aksionet politike e kulturore që Noli ndërmori në vitet 1917-1918 janë të gjithanshme dhe nga më të ndryshmet, të papraktikuara deri atëherë në atë shkallë nga qarqet shqiptare për të njohur e propaganduar kauzën e atdheut të tyre në Amerikë.

“ Nga shtatori i 1918, ai fillon botimin dygjuhësh të revistës “The Adriatic Review” me qëllim që, siç del nga kryeartikulli i parë, “të bëjë të njohur çështjen tonë para miliona amerikanëve” dhe të tërheqë në bashkëpunim për këtë kauzë, intelektualët amerikanë.  Noli më 1917, ai u zgjodh në kryesinë e  Vatrës, çka e bëri atë , de fakto, lider në fakt të diasporës shqiptare. Në shtator të vitit 1918  ai krijoi revistën “Adriatic  Review” një periodik në anglisht dhe shqip që vazhdoi për dy vjet.

Si Noli dhe Konica ditën të kuptojnë se në një situatë të komplikuar për Evropën e pas Luftës së Parë Botërore, çështja shqiptare ishte e rrezikuar, dhe se  rreziku për kombin shqiptar ishte shumë i madh. Çështja shqiptare në opinionin publik amerikan nuk ishte dhe aq e njohur, ndaj Noli ndjeu nevojën e një lobimi në gjuhën angleze dhe të një komunikim me publikun amerikan për të bërë me dije problemin shqiptar ,ndaj ai i futet botimit përgjithësisht në anglisht të revistës “The Adriatic Review”. Lobimi është pjesë e kulturës politike amerikane. Ai është akti i përpjekjes për të ndikuar në vendimet e marra nga zyrtarët e qeverisë, më shpesh ligjvënësit. Aftësia e individëve, grupeve, dhe korporatave për të lobuar qeverinë amerikane është e mbrojtur nga e drejta për Peticion, artikulli [15-të] i Amendamentit të Parë të Kushtetutës së Shteteve të Bashkuara. Kjo shtytje e Nolit kombinuar dhe me përvojën diplomatike të Faik Konicës e Mehmet Konicës arriti një sukses të pa diskutueshëm për kohën.

Çështja Adriatike dhe fati i Shqipërisë

Përzgjedhja e këtij titulli për revistën lidhet me rezonancën që kishte në qeverinë amerikane të pas Luftës se parë Botërore dhe veçanërisht të presidentit Woodrow Wilson por dhe në opinionin publik amerikan qëndrimi ndaj Çështjes Adriatike të debatuar gjatë në Konferencën e Paqes dhe lidhjes së kësaj çështje, në bazë të së cilës ishin divergjencat italiane dhe jugosllave për portet e Adriatikut me fatin e Shqipërisë.

Në vetë parathënien e numrit të parë të kësaj reviste Noli shkruante se : “ Objekt i këtij botimi është që të njihet publiku amerikan dhe aleatët me pikëpamjet e Shqipërisë, historinë e popullit të saj dhe përpjekjet e saj të gjata, për pavarësi kombëtare, që janë aq pak të njohura, ndaj vështirë se mund të kërkojmë falje, për nisjen e këtij periodiku, tani në vorbullën e krijuar në këtë kohë të përmbytur nga  letërsia me temën  e luftës. “Për këtë ka një arsye të mirë dhe shumë të rëndësishme: se zgjidhja e çështjes shqiptare është një domosdoshmëri, se është një conditio sine qua non, për paqen e përhershme në Evropën Juglindore dhe ky fakt nuk duket se është kuptuar nga publiku i gjerë( amerikan  RF)”. Sa i drejtë ishte ky pohim i Nolit, këtë e ka dëshmuar historia.

Qysh në parathënien të hapjes së revistës Noli, duke pasur parasysh, gjeopolitikën e pas Luftës së parë botërore parashtron gjeopolitikën e Shqipërisë në lidhje me rajonin Adriatik dhe atë ballkanik. Duke u referuar shkrimeve në shtypin amerikan e britanik të cilat i dilnin në mbrojtje idesë të ndarjes së Shqipërisë, Noli shkruan : «  Sipas mendimit të tyre, një vend i vogël si Shqipëria, me një popullsi e cila ka rënë në 2,500,000  duke qenë gjak i bardhë që ka bërë në shekuj luftëra të papërshkrueshme heroike kundër turqve dhe i ka bërë ballë dyndjeve të pashembullta, ndoshta nuk mund të vlerësohet si diçka me rëndësi për fatet e botës, dhe ajo mund të shpërfillet ose trajtohet padrejtësisht. Por një shikim shkarazi në hartë, do t’i bënte këta zotërinj të ndryshonin qëndrimin e tyre dhe, madje ta përputhnin atë me tonin në këto pika. Ata do të zbulonin se Shqipëria ka një bregdet me porte, dhe se bregdeti i saj shkon paralel me atë të Italisë në detin Adriatik, dhe se porti shqiptar i Vlorës është çelësi për hyrje në këtë  det për shkak të afërsisë së saj me bazën detare italiane të Otrantos, dhe se, cilado fuqi që kontrollon bregdetin shqiptar bëhet praktikisht, zot i pellgut të Adriatikut, për arsyen e thjeshtë se,bregdeti italian i Adriatikut është i pamundur të përdoret për qëllime mbrojtëse dhe është praktikisht pa porte që nga Venecia gjer në Otranto. Ata gjithashtu do të zbulonin se Shqipëria është pjesë e Gadishullit Ballkanik, i cili i ka komplikuar problemet që kanë pllakosur Evropën qysh nga shekulli i kaluar, ku kjo luftë e ka origjinën dhe ku ajo zë një pozicion komandues strategjik. Elokuenca e hartës është e papërmbajtshme. Shqipëria, nuk mund të trajtohet si një gjë e papërfillshme në vetvete, por si pjesë e një të tëre, ose më mirë si një pjesë të dy gjysmave : të Gadishullit Ballkanik dhe të bregdetit Adriatik dhe si e tillë ajo duhet të kuptohet ».

Noli kishte besimin që : «  Një tjetër Kongres Paqeje pas lufte, ndryshe nga Konferenca Londrës do të përmirësonte çështjen e  pavarësisë së Shqipërisë, sepse pozicioni gjeografik i Shqipërisë nuk ka ndryshuar që atëherë. Shqiptarët ishin të zhgënjyer thellë me kufijtë e tyre, të përcaktuar nga Konferenca e Londrës, por ata shpresojnë se drejtësia do të mbizotërojë në Kongresin e ardhshëm të Paqes dhe se kufijtë e ardhshëm të Shqipërisë do të korrigjoheshin, në mënyrë që të përfshiheshin në të gjitha rajonet kryesisht shqiptare, të cilat ishin shkëputur padrejtësisht dhe forcërisht jashtë vendit te tyre amë, pa përfillura asnjë nga dëshirat e shprehura të banorëve të tyre”.

Qëndrimi i Nolit dhe i Vatrës është i qartë dhe i shpallur. Ai ishte pavarësia e plotë e Shqipërisë”.  “Zgjidhje të ndryshme kanë qenë të propozuar, nga palët e  interesuara, shkruan ai , dhe i janë vënë në dispozicion Shqipërisë. Një protektorat i huaj, nga ndonjë fuqi e interesuar është qëndrimi i paraqitur nga disa, një ndarje e Shqipërisë mes fuqive  ka qenë një qëndrim i mbrojtur me guxim nga disa të tjerë. Por asnjë nga këto zgjidhje,  argumenton me fuqi Noli “nuk është e kënaqshme për të gjithë ata që janë të interesuar, sepse ata (shqiptarët R.F) kurrë nuk do të bien dakord për ndarjen e plaçkës as me fuqinë së cilës mund t’i besohet  protektorati mbi Shqipërinë, për të mos thënë asgjë për imoralitetin dhe padrejtësinë e privimit të së drejtës së një kombi për  caktimin e së ardhmes së vet. As ndonjë nga këto zgjidhje nuk të ka të ngjarë të ndihmojë në krijimin e paqes në Gadishullin e  Ballkanit pasi ajo do të jetë në funksion të interesave të dhunshme e konfliktuoze të Austrisë, Italisë dhe shteteve tjera të Ballkanit”.

Në këtë drejtim Noli bëri një punë të madhe, gati të pazëvendësueshme, shkruan Nasho Jorgaqi”nga një anë, për njohjen dhe propagandimin e Shqipërisë dhe të vlerave të saj etno-historike para opinionit amerikan dhe, nga ana tjetër, për legjitimitetin e të drejtave të popullit të tij në qarqet zyrtare amerikane. Prapa kësaj qëndron një prehistori dhe një veprimtari e gjithanshme me synime të qarta politike e me një strategji patriotike, me vështirësi të jashtëzakonshme, po të marrim parasysh terrenin e një vendi të madh multinacional dhe në një kohë kur, siç thotë F. Konica, “fati i Shqipërisë ishte në balancë”.

Duke dëshmuar një njohës i mirë i gjeopolitikës Noli argumenton se pavarësia e Shqipërisë do të ishte në të mirë edhe të fqinjëve te saj .“Zgjidhja më e mirë përmbi të gjitha duket të jetë zgjidhja më e drejtë, pavarësia e plotë e Shqipërisë brenda kufijve të saj etnikë. Kjo zgjidhje ndodh të jetë zgjidhja e dytë më e mirë edhe për të gjitha shtetet fqinje, argumenton ai, pasi ka avantazhin e zgjidhjes grindjeve të tyre mbi tokat e kontestuara si edhe kënaqjen pronarëve të ligjshëm të tokës së vet, të shqiptarëve, aspiratat e të cilëve duhen marrë parasysh, në radhë të parë”.

”Përpjekjet e “Vatrës” me në krye F. Nolin për të mbjellë farën e bashkëpunimit e kanë fillesën menjëherë pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Më 1913 ishte puna e Nolit me shokë që siguroi mbështetjen e një personaliteti si Charles Crane, i cili do të ndikonte në Konferencën e Ambasadorëve të Londrës me anë të Eduart Grey-it për një zgjidhje të drejtë të çështjes shqiptare. Më pas, më 21 gusht 1915, ishte Noli ai që hodhi hapin e parë zyrtar, duke i drejtuar Sekretarit të Departamentit të Shtetit, R. Lansing, një telegram, me anën e të cilit denonconte Traktatin e Fshehtë të Londrës dhe kërkonte nga presidenti Wilson “të parandalonte ndarjen e Shqipërisë nga Fuqitë e Mëdha”. Brenda një kohe të shkurtër u arrit që të krijohet Komiteti i miqve të Shqipërisë me figura të njohura filoshqiptare, si Ç. Krane, S. Uilliams, R. Uds, T. Erikson etj”.

Nën kujdesin e Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës Vatra (Vatra), një komision i  formuar në Evropë nga Mehmet Konica ish-ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë dhe anëtar i Komisionit Ndërkombëtar të Kontrolli në Shqipëri dhe i përbërë nga katër anëtarë përkatësisht, Dr Mihal Turtulli, ish-ministri i punëve  Publike, dhe Dr Gjergj Adamidi Frashëri,ish  ministri i Financave, dhe Mithat Bej Frashëri, ish ministri i Punëve Publike, të cilët ishin caktuar nga Vatra të bënin përpjekje për kauzën  kombëtare . “Vatra është i vetmi organ përgjegjës i shqiptarëve në gjendje të ketë ndonjë ndikim në të ardhmen e Shqipërisë.  Ajo grupon të gjithë shqiptarët me ndikim, mes muslimanëve dhe të krishterëve të Shqipërisë së Jugut, të cilët, të mbeten luftëtare të  lirisë”

Se cili ishte roli i Vatrës e përshkruan nga ana tjetër një përfaqësues i Megalidhesë, një aktivist i dalluar i lëvizjes ekspansioniste greke të diasporës së asaj kohe,  Nicholas J. Cassavetes i cili shkruante ne librin e vet të asaj kohe “ Çështja e Epirit te Veriut dhe Konferenca e Paqes “ se në  “Në Amerikë, propaganda shqiptare për nënshtrimin ( sic! RF )e Epirit të Veriut në shtetin e ardhshëm shqiptar është kryer nga tre organizata shqiptare: (A) Vatra, (B)Rev. Kristo Dako (C) dhe Shqyperia.  Sipas tij Vatra, me seli në Boston, ishte organizata më e njohur shqiptare. Ajo kishte  rreth 1,600 anëtarë. Kryetari i Vatrës është i përndershmi Fan Noli. Përfaqësuesi i Vatrës në Londër është Faik Bej Konica. Cassavetes thotë se “Vatra kërkon që jo vetëm Epirin e Veriut, por tërë krahina e Epirit, domethënë: Janina, Preveza, dhe Konica, t’i bashkëngjiteshin shtetit të ardhshëm shqiptar. Vatra e konsideronte Greqinë si armikun e saj të madh dhe polemikat e saj janë të drejtuara kundër atij vendi. Vatra ka simpati proaustriake dhe anti-italiane. Faik Bej Konica ishte më parë konsulli i Turqisë në Korfuz. Vatra është në favor të kthimit të Wilhem Weidit, ish-mbretin e Shqipërisë, dhe aktualisht një oficer në ushtrinë austriake.”

Siç shihet edhe në këtë pasazh, përfaqësuesit e lobit grek të Vorio Epirit në ShBA, përpiqeshin që t’i paraqisnin shqiptarët dhe organizatën e tyre Vatra, si mbështetëse  të Fuqive te Boshtit.  Për të siguruar mbështetjen e qeverisë Amerikane e cila u vu në shërbim të Antantës dhe larguar Vatrën nga mbështetja e saj.  Sipas këtij armiku të Shqipërisë, të tria këto organizatat përpiqen në punën e tyre për të bërë miq për Shqipërinë, dhe duke fituar mbështetësit në favor të mendimit për qenien e Epirit të Veriut nën Shqipëri.

“Vatra është organizata më energjike shqiptare në Amerikë dhe në Angli. Dhe  për këtë arsye që ne të konsiderojmë këtu vetëm argumentet e Vatrës për çështjen e Epirit të Veriut. Para se të vazhdojmë me argumente tona është, ndoshta, e nevojshme që të thuhet se Vatra nuk përfaqëson ndonjë parti në Shqipëri. Ajo është një organizatë e emigrantëve shqiptarë këtu në Amerikë dhe e njëjta gjë e vërtetë dhe për shoqatën e Kristo Dakos dhe shoqatën Shkyperia me përkrahës të Ismail Qemal Beut. Ai përmend argumentet “e propagandistëve shqiptarë, sipas tij”. Ku ndërmjet rreshtave kuptohet efektiviteti i Vatrës i parë tashmë me sytë e armikut. Sipas tij Z. Stavro,( Skendo) sekretari i Vatrës, në një artikull të botuar në shumë gazeta në të gjithë vendin,( ShBA ) në mënyrë që të ngjallte antagonizëm kundër Greqisë, shkruante: “Greqia pushtoi me shpata rajonin shqiptar të Çamërisë, ose Epirin e Jugut, siç e quajnë grekët atë, dhe dy vjet më parë e kishin pushtuar dhe shkatërruar dhe rajonin shqiptar të Korçës dhe Gjirokastrës, ose Epirin e Veriut, siç e quajnë grekët atë. Ky citat vjen nga një deklaratë zyrtare e Vatrës, dhe kjo tregon shumë qartë se cilat janë aspiratat e kësaj organizate”, thekson ky përfaqësues në zë dhe jo i pa kulturë i shovinizmit grek.

Vatra pro Antantës, kundër grekëve

Por beteja diplomatike dhe propagandistike e Vatrës u zhvillua edhe në shtypin amerikan. Shumë artikuj zunë vend në revistën në fjalë si ribotime. Në këta artikuj kërkohej të sqarohej se shqiptarët dhe Vatra ishin mbështetës të Antantës, pasi dhe vetë Shtetet e Bashkuara iu bashkuan asaj. Në këtë debat sqarohet edhe misioni i trupave vullnetare te regjimentit të Vatrës në mbështetje të aleatëve.  Sipas shkrimeve  të ndryshme, si të vetë Nolit por edhe të krerëve të tjerë të Vatrës, një debat mjaft i gjerë për çështje u bë me qarqet shoviniste greke. Kështu në një ribotim të një shkrimi të N. Stavres, Sekretarit të Federatës Panshqiptare  Vatra, në  Biddeford, Me., ne gazetën “Record” shkruhet” : « Një farë greku, në një letër qarkore, të botuar kohët e fundit në disa gazeta amerikane, sulmon shqiptarët, organizatat  e tyre kombëtare në Amerikë, si Vatra dhe të deleguarin e saj në Londër, z M. Konica, si të dhunshëm dhe mik të austriakëve të  pabesë, me qëllim dëmtimin e marrëdhënieve të Vatrës me aleatët. Një akuzë e tillë, që vjen nga një burim grek, që hiqet si i mirinformuar të shkakton neveri dhe përbuzje. Por një pjesë e madhe e publikut amerikan, nuk di asgjë rreth propagandës djallëzore që grekët kanë kryer në mënyrë sistematike, kundër shqiptarëve në dekadat e fundit, me qëllim diskreditimin e tyre, dhe kështu të justifikojnë planet e tyre imperialiste për pushtimin e territoreve thjesht shqiptare.  Prandaj një përgjigje është e nevojshme për të parandaluar keqnjoftimet, mashtrimet dhe shpifjet e qëllimshme.”

“Ky palo shkrimtar grek pohon se përfaqësuesi në Londër Federatës Shqiptare “Vatra”  e Mehmet Konicës  ishte, deri në kohën e shpalljes së luftës nga ana e Amerikës, një të austrofil i dhunshëm dhe kështu ishte dhe Vatra, austrofile në zemër.” Dhe pastaj ai e pyet: “Si ndodhi që Vatra dhe Konica tani janë atantofilë? Dhe ai vetë përgjigjet: “Vatra punon në Amerikë dhe ajo nuk mund ta shfaqë hapur simpatinë për Austrinë”. Kjo akuzë bie poshtë në dritën e faktit të thjeshtë se Federata Shqiptare e Amerikës e kishte ftuar z. Konica  të vazhdonte të qëndronte në Londër si përfaqësues i saj në mars 1916, një vit para se Amerika të hynte në luftë. Z. Konica ishte atëherë në Greqi dhe Vatra mund të kishte dërguar atë në Austri, nëse shqiptarët e Amerikës, i dukeshin të atij shteti për pavarësinë e vendit të tyre. Por ajo nuk e bëri, sepse të gjithë shqiptarët e dinin se një marrëveshje e fshehtë ekzistonte ndërmjet Fuqive Qendrore dhe Greqisë për copëtimin e Shqipërisë në mënyrë brutale dhe se mbretit Konstantin i qe premtuar Shqipëria Jugore, si çmimi për makinacionet e tij  të zeza, të cilat janë zbuluar më vonë nga Venizelosi dhe botuar në Librin e Bardhë grek. Z. Konica arriti në Londër në fillim të muajit gusht 1916, dhe u prit në zyrën e Foreign Office nga Lordi Robert Cecil, të cilit iu paraqit një memorandum për Shqipërinë. Ai u shoqërua me disa miq simpatizantë angleze, si koloneli Obri Herbert, deputeti, komandant Eedgewood, deputet, gjenerali Sir Ivor, Z. Lamington, Miss Durham dhe anëtarë të tjerë të shquar të Shoqërisë Anglo-Shqiptare të Londrës. Akuza e vetme, pra që mund të bëhet logjikisht kundër Federatës Shqiptare është se ajo ishte anglofile dhe joneutrale, kur Amerika ishte akoma neutrale dhe presidenti Wilson nuk kishte mbaruar ende shkrimin me shënimet në një përpjekje të kotë për ta bërë Gjermaninë të arsyetonte. Të dhënat në disa raste janë mjaft elokuente. »

Nga ana tjetër, kur Amerika dhe Greqia ishin ende neutralë, Vatra pat menduar se Antanta nuk ishte aq e keqe sa mbreti Konstantin i Greqisë, dhe me anë të Konicës dhe të delegatëve të saj në Londër, i ofroi Qeverisë britanike një ose dy regjimente me vullnetarëve shqiptarë nga Amerika.  Menjëherë pasi Amerika hyri në luftë, shkruan N. Stavre, Sekretari i Federatës Panshqiptare Vatra, ne u këshilluam që qeveria britanike të mirëpriste regjimentet shqiptare dhe se një vendim përfundimtar për këtë çështje do të merrej në të ardhmen. Vatra që atëherë ishte e detyruar që të nderonte dhe të mbante fjalën e saj, sa ta thyente zotimin për organizimin e këtyre regjimenteve me shqiptarë, vullnetarë dhe jo subjekte të rekrutuar, kur të ftohemi për ta bërë këtë nga Qeveria Britanike. Federata shqiptare nuk mund ti kërkojë Anglinë për ta çliruar atë nga detyrimi i saj. Për më tepër, ka një tjetër arsye se pse shqiptarët janë aq të shqetësuar për të shkuar dhe për të luftuar në frontin e Ballkanit. Grekët atje nuk po lëvizin shumë shpejt, shumë e ndoshta, për shkak Venizelos i cili duket të ketë disa vështirësi shumë serioze për të mobilizuar e Grekët e tij, shumica e të cilëve kujdeset më shumë për fatin e ish-Mbretin pro-gjerman të tyre Konstandin, sesa për kauzën e njerëzimit dhe të qytetërimit. Fakte natyrisht të mjaftueshme, këto, që tregojnë se shqiptarët kanë humbur durimin dhe kanë pritur me padurim një shans për t’i sheshuar gjërat në Ballkan ».

Replikat me shtypin amerikan

Noli mundohet të sqarojë opinionin amerikan duke marre shkas nga shtypi i kohës.“Disa nga miqtë tanë janë shumë ose më pak pesimistë për të ardhmen e Shqipërisë. Kjo gjendje është ilustruar me një artikull të New York Evening Sun cilin Noli e riprodhon. “Autori i tij është i prirur të besoje se Shqipëria do të zhduket në vorbullën e kësaj katastrofe botërore( Luftës Botërore RF ) dhe se asgjë nuk mbetet nga ajo, vetëm shkrimi mbi një epitaf heroik të luftëtarit shqiptar.

“Ne nuk e ndajnë pesimizmin e tij. As nuk e besojmë se Amerika dhe aleatët do ta lejojnë që Shqipëria të ndahet brutalisht dhe të privuar nga portet e saj  në mënyrë që të plotësojë kërkesat imperialiste të shteteve fqinje. Ne besojmë se aleatët, besnikë ndaj parimeve të tyre fisnike, do të respektojnë të drejtat e racës së lashtë ilire dhe rivendosjen e pavarësinë e saj”.

Madje para se te takohej me presidentin W. Wilson, Noli pat theksuar se deklaratat e presidentit amerikan nuk do të ishin  sa për të kaluar radhën dhe se Amerika do ta mbante premtimin në favor te kombeve të shtypur .

Presidenti Wilson në fjalimin e tij të famshëm mbi kushtet e paqes pat deklaruar se pavarësia e të gjitha kombeve të Ballkanit duhet të restaurohej, përgjatë linjave racore dhe historike dhe të garantuara me marrëveshjet ndërkombëtare. Ne refuzojmë të mendojmë për një moment që të gjitha këto deklaratat solemne do te jenë “letër për kosh “. Ne besojmë tek Presidenti Wilson dhe ne jemi të bindur plotësisht se Amerika dhe aleatët e saj do të bëjë drejtësi për këdo nga të gjitha kombet e vogla që luftojnë për lirinë kombëtare dhe kështu të krijojë një bazë të shëndoshë për paqen, duke siguruar një terren të vlefshëm për aleatët, gjë që ka rrezikuar pozitën e austriakëve në Shqipëri dhe kërcënimin e mbështetjes bullgare në Maqedoni. Madje Noli duke thënë se shqiptaret u rreshtuan krahas fuqive aleateve francezeve dhe italianeve pohonte se “Shqiptarët e Amerikës po vlerësonin mundësi dhe mjete për rekrutimin e vullnetarëve në Amerikë, me shprese se do të mbështeteshin nga aleatët që të ndërtonin një ushtri shqiptare që mund të luante një rol të rëndësishëm në frontin shqiptar.

Takimet e Nolit me Presidentët Woodrow Wilson dhe Theodore Rusvelt

Ne revistën  “The Adriatic Review” , Noli kujton  takimin e parë te tij me dy presidentë të Amerikës,  por së pari me Presidentin  Wilson, atë që do të bëhej mbrojtës i interesave kombëtare shqiptare. Kanë mbetur të skalitura në kujtesën shqiptaro-amerikane fjalët e këtij  burrishteti idealist që ia shqiptoi  Nolit: “Unë do të kem vetëm një zë në Konferencën e Paqes në Versajë dhe këtë zë do ta përdor në interes të Shqipërisë.” Në këto fjalë historike zë fill ai qëndrim dashamirës i politikës amerikane ndaj Shqipërisë.  Në vitet 1917-1918, që mbahen mend dhe si kohë e artë e “Vatrës”, Noli, si kryetar i saj, zhvilloi një veprimtari të dendur politike, me peshë disa herë vendimtare. Krahas një takimi zyrtar në Departamentin e Shtetit, ai arrin të bisedojë personalisht me ish-presidentin e ShBA, T. Ruzvelt, një vit më pas, më 4 korrik 1918, Noli, duke përfituar nga pjesëmarrja si delegat në Kongresin e Kombeve të Shtypura në Uashington, takohet dhe bisedon me presidentin e atëhershëm të ShBA, Wilsonin.

”Në listën e miqve të tyre, shqiptarët kanë shtuar tani dy nga emrat më të shquar në Amerikë dhe në të gjithë botën, përkatësisht Presidentin Wilson dhe ish-presidentin Roosevelt. Padyshim simpatia e këtyre njerëzve të mëdhenj për Shqipërinë fatkeqe nuk  ka nisur qysh nga dita e djeshme, por zbulimi u bë shumë kohët e fundit dhe askush nuk mund t’i fajësojnë shqiptarët që i përshëndesin këto ngjarje me një entuziazëm që lyp përshkrim të veçantë në funksion të faktit se kjo mund të shënojë epokë në historinë e përpjekjeve të tyre të gjata për pavarësi”.

Ky zbulim i rëndësishëm u zhvillua në të njëjtën ditë, më 4 korrik të fundit, nën rrethanat e mëposhtme i përshkruan atë Noli: “Përfaqësuesit e të gjitha grupeve racore në Shtetet e Bashkuara ishin të ftuar për të shoqëruar Presidentin Wilson për festimin e ditës së pavarësisë në Mount Vernon. Më shumë se tridhjetë tre kombe u përgjigjën thirrjes duke dërguar delegatët e tyre me një krye z Streyckmans Felix, një delegat belg. Përfaqësuesi shqiptar ishte imzot Fan S.Noli, atëherë president i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës “Vatra” Ata të gjithë vunë kurora mbi varrin e George Washingtonit dhe delegati belg iu drejtua Presidentit Wilson në emër të delegatëve të racave të ndryshme, duke përsëritur për besnikërinë e tyre flamurin e vendit të tyre të ri ( SHBA) dhe duke shprehur vendosmërinë e tyre “që do të vazhdonte në luftën derisa liria e qëndrueshme të ishte siguruar jo vetëm për këtë komb, por për të gjitha kombet e tjera. ” Pastaj Presidenti Wilson shkruan Noli, mbajti fjalimin e tij të famshëm, i cili u përhap në të katër anët e botës dhe u lexua me padurim nga miliona qenie njerëzore. “Rënia e autokracisë, sundimi i ligjit në marrëdhëniet ndërkombëtare, çlirimi i të gjitha kombeve dhe mbrojtja e tyre kundër “interesave private apo komploteve” ishin theksonte ai  fuqishëm, baza e vetme e paqes së përhershme. Në udhëtim e kthimit nga Mount Vernon në bordin jahtin presidencial ‘ Mayflower’, përfaqësuesi shqiptar kishte rastin t’i bënte nderimet e tij zonjës e parë të vendit, dhe natyrisht zonjat të parat, e cila i siguroi mundësinë për një takim dhe për t’i paraqitur jozyrtarisht rastin e Shqipërisë para Presidentit Wilson.

“Presidenti Wilson dëgjoi lutjen e Nolit me një interes mirëdashës, e siguroi atë për simpatinë e tij dhe shprehu vendosmërinë e tij solemne për ta ndihmuar Shqipërinë në orën e saj e nevojës. Presidenti Wilson e di faktet e rastit të Shqipërisë dhe është i bindur për drejtësinë e tyre dhe ai me siguri do ta përdorë zërin e tij në Kongresin e ardhshëm Paqes në emër të kërkesave të Shqipërisë. Pikëpamjet e tij, të të bërit drejtësi dhe të mbështetjes se saj me forcë, do të tërheqin vëmendjen dhe respektin e  botës së qytetëruar.

Ish-Presidenti Roosevelt, në një deklaratë publike për synimet e luftës amerikanë, të bëra në një drekë në shtëpinë e Përgjithshme Spencer  W. Bird në Passaic, NJ, më 4 korrik, e përfshiu Shqipërinë në listën e vendeve, pavarësia e të cilëve duhet të restaurohej dhe vendosur nën garancinë e fuqive aleate. Imzot Fan Noli zhvilloi një intervistë me kolonelin Roosevelt në Klubin e Harvardit të Nju Jorkut dhe ishte i habitur që mori vesh se koloneli ishte jashtëzakonisht i mirinformuar për çështjen shqiptare në veçanti dhe problemin e Adriatikut në përgjithësi. Kujtesa e tij është e jashtëzakonshme shkruan Noli. Ai i tregoi bashkëbiseduesit e tij një incident në historinë shqiptare, të cilën tani shumë shqiptarë e kanë harruar,pasi ajo pat ndodhur  shumë vite më parë, kur Shqipëria ishte ende një krahinë turke.

Problemet e brendshme dhe të jashtme të Shqipërisë nuk janë aspak një libër të mbyllur për të, shkruan Noli, përkundrazi ai i ka studiuar ato me kujdes. Ka rëndësi të mjaftueshme për të, të jetë në gjendje për të gjetur një zgjidhje  të detajuar për të gjitha prej tyre, një zgjidhje e cila është shkak të faktit se ai zor devijon nga ajo që dëshirojnë vetë shqiptarët. Sipas tij, çështjet territoriale në Ballkan dhe në bregdetin e Adriatik-ut duhet të rigrupohen në përputhje me linjat racore dhe Shqipëria duhet të zotërojnë bregdetin e saj nga Mali i Zi në Greqi. Mesazhi i mëposhtëm u dërgua nga koloneli Roosevelt për të shqiptarëve përmes  Rev Fan S.Nolit: “Pavarësia e Shqipërisë, duhet të restaurohet në Kongresin e ardhshëm të Paqes dhe të vënë nën garanci pa interes nga Fuqitë Aleate, unë do të bëj çdo gjë, që kam në dorë , për arritjen e atij rezultati dhe të njohjes së kërkesave të racës së lashtë dhe trime shqiptare. ” Në pikëpamje të pozitës së lartë kolonel Roosevelt ka zë në Amerikë dhe në vendet aleate, dhe vlera e mbështetjes së tij vështirë se mund të mbivlerësohet.

“Fakti që dy liderët të tilla të mëdhenj amerikane, si presidenti Wilson dhe kolonel Roosevelt, bashkohen në simpatinë e tyre për Shqipërinë është shumë i rëndësishëm. Shqiptarët u janë thellësisht mirënjohës atyre, kryesisht për mënyrën sesi ata mbrojtën kauzën e tyre të drejtë”.

Në revistën  “The  Adriatic review “ janë përfshirë edhe mjaft artikuj gazetash të anëtarëve të Vatrës, por edhe të miqve të Shqipërisë, si edhe shkrime të gazetave amerikane,qe lidhen me Shqipërinë dhe në seksionin shqip, krijime dhe përkthime e shqipërime të Nolit e te tjerëve .

“The Adriatic  Review” e zgjati botimin e saj mbi dy vjet e në numrin e nëntorit të vitit 1919, pas konferencës se Parisit, ajo u mbyll për të mos u hapur më, por në periudhën që kjo revistë gjalloi, ajo ishte një dëshmi e gjallë e punës plot  pasion kombëtar  të Vatrës dhe të suksesit të lobimit të saj në emër të çështjes kombëtare.(Dielli-Arkiv, qershor 2012)

NE 100 VJETORIN E LINDJES TE MONS. ZEF OROSHIT

by

Lutja në 49-vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë: “Paqe në botë dhe liri për popujt e robnueme”/

Nga Tomë Mrijaj/

Historia e klerikut të shquar Mons. Dr. Zef Oroshi, është e lidhur me vendlindjen e tij në Kaftall të Oroshit, aty ku zënë fill ngjarjet e mëdha të Derës së Kapidanëve të Mirditës, që për pesë shekuj me radhë luftuan pareshtuar kundër mizorive të Perandorisë Otomane, duke ruajtur gjithnjë identitetitn kombëtar, gjuhën, fenë, traditat dhe kulturën tipike iliro-arbërore-shqiptare.

Më 23 Nëntor të vitit 1912, pikërisht pesë ditë para Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë në Vlorën historike, në ato ditë, kur vendit i vinte era e tymit të barutit të nxehtë, lindi fëmija, që u pagëzua me emërin Zef Çoku, në Kaftall të Mirditës.

Mësimet fillesatare Zef Oroshi i mbaroi në vendlindje, ndërsa studimet e mesme i nisi në vitin 1927, në Seminarin Saverian (1859) të Urdhërit Jezuit në Shkodër. Ai shquhej si femijë i zgjuar e i zellshëm mes shumë nxënësve të tjerë të shkollës.

Pader Ejëll Serreqi S.J. spikat tek nxënësi mirditor zgjuarësinë dhe vokacionin e mundshëm për klerik, duke e drejtuar Zefin në Seminarin Pontifikal në Shkodër, qytet i njohur për kulturë, fe dhe traditë.

Ish nxënësi i Mjedës dhe Fishtës, studenti Oroshi, më 1936-1940, niset në Romë, për të vijuar studimet e larta filozofiko-teologjike, pranë Universitetit të Urbinos, në “Propaganda Fide”, ku, më vonë shugurohet meshtar në Itali.

Ai ishte shumë i gëzuar, se po thoshte meshën e parë, por edhe i prekur, sepse atë vit më 1940 kaloi në amshim “Poeti Kombëtar” At Gjergj Fishta O.F.M. (1871-1940), të cilin ai e kishte takuar disa herë kur ishte nxënës në Shkodër dhe student në Itali.

Pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste (7 Prill 1939), i riu energjik e priti me një shqetsim të madh, duke mbajtur në dhomën e gjumit flamurin e Skënderbeut. Ndjenja e lartë e lirisë, ishte shumë e zhvilluar në shpirtin e tij. Kjo vinte me sa duket nga edukata e shëndoshë atdhetare, që kishte marrë në familje dhe më vonë në kuvendet katolike në Shkodër, që ishin dhe mbetën vatra, nga ku shpërndaheshin rreze të ngrohta të atdhedashurisë pakufi për trojet, historinë, kulturën dhe qytetërimin autokton shqiptar.

Mbas studimeve rikthehet në vendlindje. Ipeshkëvi Imzot Frano Gjini e emëron famullitar në Kishën e Shën Marisë Magdalenë në Ungrej të Mirditës dhe sërisht më vonë e cakton Oroshin si ndihmës të tij në dioqezën e Mirditës.

Ishte kohë e kobshme, kur komunizmi kishte nxjerrë tentakulat e veta kancerogjene dhe po shkatërronte me themel çdo vatër të kulturës dhe qytetërimit perëndimor europian dhe shqiptar.

Studiuesi dhe albanologu gjerman bashkëkohor Dom Dr. Markus W. E. Peters, në librin e tij: “Përballjet e historisë së Kishës Katolike në Shqipëri 1919-1996” (Tiranë, 2010), ndër të tjera shkruan:“… dihej se D. Zef Oroshi në mars të vitit 1951 donte të organizonte një kryengritje në Mirditën katolike. Në atë periudhë, pati përpjekje sporadike nga Italia, për të infiltruar agjentë, me qëllim përmbysjen e sistemit në Shqipëri. D. Zef Oroshi me Jak Përjakun, u përpoqën ti organizonin këta njësi sëbashku me familjet mirditore. Si rezultat zona katolike e Mirditës u sulmua më shumë se të gjitha zonat e tjera të Shqipërisë. Bilanci ishte: mbi 200 të vrarë ose të denuar me vdekje, mbi 270 të burgosur dhe mbi 500 të internuar… Siç shihet D. Zef Oroshi ishte një ndër personat më të kërkuar në Shqipërinë e atëhershme.” (f.197).

Ndërsa studiuesi tjetër Dr. Pjetër Pepa, në librin e tij: “Tragjedia dhe lavdia e Klerit Katolik në Shqipëri” (Tiranë, 2007, Volumi II), duke nxjerrë në dritë qëndrimin burrëror antikomunist të meshtarit mirditor, vlerëson: “Mons. Dr. Zef Oroshi, për lidhjet që ka realizuar me Vatikanin, përmes “diversantëve”, lidhur me mënyrën se si u zhvilluan ngjarjet në Shqipëri, për miratimin e Statutit, kërkohet më çdo kusht arrestimi i tij nga komunistët, ndaj ikën dhe bashkohet me luftëtarët antikomunistë, maleve të Shqipërisë. Mbi bazën e dokumenteve arkivore të Ministrisë së Brendshme, rezulton se ikja e tij, në kufirin shqiptar të asaj periudhe, ka qenë e një rëndësise të veçantë. Mehmet Shehu, vetë tregoi interesim të veçantë për te dhe, për të evituar ikjen përtej kufijve e për ta kapur me çdo kusht, perveç forcave të ndjekjes, aktivizoi edhe disa klerikë, që i dërgoi në Mirditën e atyre ditëve, për ta kërkuar e gjetur me çdo mënyrë, nëse ishte ende brenda kufijve të Shqipërisë, këtej maleve të Mirditës.” (f.260)

Mirditori i shquar, u bë kleriku më me peshë në botën shqiptare të Amerikës. Intelektuali erudit Mons. Dr. Zef Oroshi, qysh në vitin e parë, kur shugurohet meshtarë e kthen në traditë festimin e 28 Nëntorit 1912, ngjarjen më të madhe të historisë së lavdishme të trojeve shqiptare, sikurse ishte Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë, duke e përkujtuar me një meshë speciale të përvitshme, me anën e së cilës ai lutej me gjithë shpirt sëbashku me besimtarët për të gjithë deshmorët e kombit shqiptarë, të rënë gjatë shekujve, për interesat e larta të Atdheut.

Meshtari Dom Rrok Mirdita (sot Shkëlqësia e Tij Arqipeshkvi i Arqipeshkvis Metropolitane Tiranë-Durrës), që zëvendësoi Mons. Oroshi, mbas kalimit të tij në amshim e vijoi edhe me tej traditën e përkujtimit, me anë të një meshe special, për shpirtin e të gjithë dëshmorëve të rënë në kohëra të ndryshme, për idealin e shenjtë kombëtar.

Kleriku i përkushtuar, atdhetari i palodhur i Përndershmi Dom Pjetër Popaj, si vijues i binomit Fe e Atdhe, përveçmeshës së përshpirtshme përkujtimore, për të gjithë dëshmorët e trojeve etnike, tashmë të kthyer në traditë, ai me krenari nën tingujt e Hymnit Kombëtar ngre Flamurin Shqiptar, në datën e shënuar të 28 Nëntorit, mbi kumbanorën e Kishës Katolike “Zoja e Shkodrës”, në Hartsdale New York.

Kur dëgjonim në heshtje, kumbimin e zërit melodios të fjalëve të zjarrta, plot frymëzim atdhetarie, të predikuesit shembullor Mons. Dr. Zef Oroshi (Themeluesit të Kishës së Parë Katolike Shqiptare në SHBA), tek qindra shqiptarë të pranishëm prej çdo krahine, pa dallim feje dhe ideje, rritej tek ne emigrantët e Amerikës edhe më shumë atdhedashuria për trojet tona amtare.

Ai në qelën e tij qendronte deri në orët e vona të natës, duke punuar me shumë përkushtim dhe kujdes për hartimin e mesazhit apo lutjeve shpirtërore për popullin shqiptar dhe në veçanti atë fatkeq, që jetonin nën thundrën e hekurt brenda burgut të madh të rregjimit komunist në Shqipëri.

Mons Oroshi, shpesh në biseda të lira, mes bashkëatdhetarëve të vet në Kosovë, Itali dhe sëfundi në SHBA, shprehej me shumë zemërim për përsekutimin e pashembullt ateist, që rregjimi komunist i bënte popullit shqiptar dhe klerit katolik në veçanti.

Me shqetësim të madh, ai tregonte për përdhosjen e simbolit kombëtar të Gjergj Gjon Kastriotit, flamurin e larë ndër shekuj me gjak trimash.

Kujtoj, me shumë respekt, disa raste mbresëlënëse të meshtarit tonë me ndjenja të larta dhe të thella patriotike.

Kështu, mbaj ende të freskët në kujtesë një detaj shumë domethënese, kur Mons. Oroshi, nuk lejoj turmen e dasmorëve të hynte në Kishën “Zoja e Kshillit t’Mir” (sot “Zoja e Shkodrës” në Hartsdale, New York) me flamur me yllin e verdhë bolshevik rus, mbi shkaben dykrenare, të cilën e quante një dhunim dhe krim të madh, që komunistët gjithnjë në vendlindje dhe diasporë i bënin Simbolit Kombëtar të heroit tonë Gjergj Gjon Kastriotit, Flamur,i cili, ishte ngritur pas shumë vitësh robërie nga fatosi i lirisë Dedë Gjon Luli me malësorët e tij (më 6 Prill 1911 në majën e Deçiqit) dhe përfundimisht u shpall Pavarësia e shumëpritur, një vit më vonë nga plaku i urtë mjekërbardhë Ismail Bej Qemali sëbashku me shumë patriotë të tjerë, më 28 Nëntor 1912.

Gjatë hulumtimeve të mia dhe kontakteve të përditshme, që kam pasur me miqtë e Mons. Oroshit, kam mundur të siguroi një dokument, që titullohet: “Lutja e Dom Zef Oroshit”.

Ajo që bie në sy, është fryma me përmbatje të thellë atdhetare, që e përshkon këtë Mesazh-Lutjeje, e cila është e njëjtë me shumë lutje të tjera, që ai ka predikuar çdo vit në përvjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë.

Për herë të parë mbas 51 vjetëve, para lexuesve shqiptarë, po sjell këtë dokument (Në kremtimin e 28 Nëntorit të Pavarësisë së Shqipërisë, New York, 1961), që titullohet LUTJE për mbarë shqiptarët nëpër botë dhe në veçanti për komunitetin e vogël në SHBA.

“O Zot i gjithpushtetshëm e i amshuem, krijuesi i qiellit dhe i dheut, zotnues i popujve, kombeve e i qeveritarëve të tyne, ke Ti ma së parit po e çojmë mendjen dhe naltësojmë zemrat, në këte ditë përkujtimore të 49-vjetorit të Pamvarësisë s’onë kombëtare, bashkë me miq e dashamirë të Kombit t’onë, të cilët në nji front me ne përpiqen e luftojnë për të njajtën kauz të shënjtë: Paqe në botë dhe liri për popujt e robnueme.

Emni Yt ishte i nderuem dhe i lavduem nga Populli shqiptar i tri besimeve, kur gëzonte atë liri që Ti vetë në sheshtimet e Tua të pamatëshme ke ndikue me ndergjegjen e secilit njeri e, rrjedhmënisht, të së cilit komb e krejt gjinisë njerëzore.

Por sot, n’atë vend të lamë me gjakun e të parëve t’anë për ta rifitue e mbrojtë atë liri, Emni i Yt asht sha e përbuzë, faltoret ndërtue për nderimin t‘And janë shkretue, rrëzue ose sjellë në përdorime të pa deja, nga nji tok bijsh të verbuem t’atij populli.

Por na po të lutemi, përfaqsuesit e tri besimeve këtu tok sikur jemi, të lidhun e të vllazënuem me gjak, ideal e besimin ngulmënisht në Ty, jo për meritat t’ona, por n’emen t’atyne vllazënve t’onë që kanë mbështet uzdajën në Ty ndër vuejtje e salvime, për mundimet e sa e sa të pafajve të ngujue rreptësisht në burgjet ose ndër kampet e vdekjes të punimeve të detyrueshme, n’emën të gjakut të flijuem nga vllaznit ma të mirë për t’i ndejë ngulmënisht besimit në Ty, o Zot, e moralit dhe traditës së Kombit të tyne, sjelli sytë e Tu të mëshirshëm mbi Kombin t’onë, Shqipninë. Shikoji me përdëllim vuejtjet e atij populli.

Ndriçoji sot të gabuemit e të verbuemit; ndaji e shpërndaji, shkatërroji e shfarosi fuqitë e mbrapshta që veprojnë me hollësi satanike për zhdukjen e shrranjosjen e Emnit t’And deri nga zemrat e foshnjeve e të popullit t’And shqiptar.

Bekoje, o Zot emigracionin t’onë! Jepi fuqi e organizim për të nderue Emnin t’And e t’Atdheut nder kombe mikpritëse ku gjendet. Shtojau e persosjau idealin e shenjtë që kërkon momenti historik i Kombit, bashkimin e vllaznimin. E sikundër nepër duert e pafuqishme të Juditës, asgjasove madhështinë e Holofernit e nepër duert akoma të njoma të bariut David plandose per dhe blasfemuesin e Emnit t’And, viganin Goljath, ashtu forcoje Emigracionin t’onë për t’i ba ballë me nder, bashkarisht e vllaznisht me të gjitha kombet e botës së lirë, luftës së gjithanëshme të komunizmit atheist e agresiv, mohues dhe luftues i çdo lirije dhe besimi.

Jepu, o Zot, dritë, paqe e lumni të përjetëshme gjith patriotëve bashkëvllazën që, o ndër malet e thepisuna o ndër burgjet e kampet e vdekjes, flijuen jetën e tyne ne altarin e Atdheut për t’i ndjejë besnik Ligjes s’Ate dhe lirisë së Kombit shqiptar e për jetë i pashlyeshëm qoftë kujtimi e shembulli i tyne ndër zemrat e mendjet t’ona e të breznive t’ardhëshëm në tokën t’onë shqiptare.

Bekoje, o Zot, e jepi mirëvajtje këtij Kombi ku gjindemi e gjith popullit liridashës së tij, që me nji bujari, vetmohim dhe humanitarizëm shembullor, ka ndihmue e ndihmon Emigracionin tonë dhe çashtjen e shejtë tonën për liri.”

REZISTENCA NACIONALISTE NE STRUGE DHE MASAKRA E LLADORISHTIT

by

Shkruan Eugen SHEHU/

Ndonëse në një largësi kohore prej gati shtatë deceniesh (28.tetor.1944), ndonëse midis shumë të vërtetash të mëdha historike që po ndriçohen, ende mbi epopenë nacionaliste të Strugës, në tetor-nëntor 1944 ka vetëm terr. Të mësuar me gënjeshtrat sllavomaqedonase, të indoktrinuar prej sentencës mjerane se “historinë  e bëjnë fitimtarët’’ mjaft prej bashkëkombasve të mij, ende ndihen të ndrojtur, t`u afrohen të vërtetave të mëdha, ngjarjeve  reale, luftrave epokale që zhvilluan burrat nacionalistë të Maqedonisë Shqiptare. Por mendoj se më tepër nga çdo komb ballkanik, ne shqiptarët kemi nevojë të hedhim dritë mbi të vërtetat e mëdha, ne kemi nevojë të ngremë në piedestalin e nderit të kombit, pikërisht ata nacionalistë, atë varg burrash  me nam, që ndonëse e parashihnin fatin e zymtë të vatanit, askurrë nuk u ligështuan përkundrazi luftuan deri në fishekun e fundit e deri në pikën e mbrame të gjakut.

Në kontekst të ngjarjeve në ato vite, e shoh të udhës  të them se edhe përpara tetorit të viti 1944, nga sllavokomunistë maqedonas si edhe forca të caktuara shoviniste bullgare,  ishin bërë disa përpjekje për të nënshtruar banorët e Maqedonisë Shqiptare dhe veçmas, për arsye të pozicionit gjeostrategjik, ata të Strugës dhe Ohrit. Por të gjitha këto përpjekje, ndeshën në qëndrimin burrëror të shqiptarëve të këtyre trevave, të cilët, me pushkën hedhur krahut, u shëndrruan në karakolle të fuqishme qëndrese.

E rëndësishme është të theksohet, se sidomos pas kapitullimit të Italisë,  në vjeshtën e viti 1943, banorët e Maqedonisë Shqiptare, u ndjenë më afër realizimit të ëndrrës së tyre për Shqipërinë Etnike, me ç`rast nuk kursyen as përpjekjet dhe as sakrificat sublime. Një ngjarje me rëndësi në ato ditë, do të ishte dhe thirrja e Kuvendit Kombëtar  të Tiranës ( 15 tetor 1943). Nuk mund të jetë e rastit që përfaqësues në këtë kuvend historik ishin shqiptarë nga të gjitha trevat arbërore dhe gjithashtu nuk mund të ishte e rastit që, Maqedoninë Shqiptare e përfaqësonin aty 12 burra. Fill pas organizimit të mbrojtjes kombëtare shqiptare, mbi këto treva u derdhën reparte të tëra sllavomaqedonase, të armatosur mirë dhe kur ndeshën në revoltën nacionaliste, u larguan nga sytë këmbët.

E shoh të udhës  të sjellë në këtë publikim, një pasazh të vetëm të shkruar me dorën e historianëve, ish-drejtues të Akademive të Shkencave të Shkupit, lidhur sidomos me luftimet, në këto zona,  në dimrin e viti 1943-1944. Ja çfarë ata kanë pranuar zyrtarisht: “Me gjithë trimërinë e jashtzakonshme të treguar, në dhjetor të vitit 1943,  njësitë e UNÇ dhe APJ, u detyruan, përpara numrit të madh gjerman dhe ballistë, të lenë territorin e lirë të Maqedonisë perëndimore dhe të përqëndrohen në rajonin e Kozhuvit’’ ( Historia e popullit maqedonas, Shkup 1983, faqe 332)

Kjo goditje e nacionalistëve të Maqedonisë Shqiptare, kundër nacionalçlirimtarëve sllavomaqedonas, merrte vlera të mëdha, pos aspekteve strategjike-ushtarake dhe morale, kjo për faktin  se në vjeshtën e e viti 1943, kundër forcave nacionaliste të Maqedonisë Shqiptare, ishin hedhur në sulm  të papërmbajtur propogandistikë jo vetëm shovinistët bullgarë e sllavomaqedonas, por edhe vetë nacionalçlirimtarët shqiptarë. Klika komuniste e Tiranës, nëpërmjet krerëve Vukmanoviq Tempo dhe Haxhi Lleshi, duke jetuar me ëndrrat boshe të vllezërisë “së pandashme’’ me popujt sllavë, patën mundur të formonin asaj kohe disa aradha partizane, të cilat, në ndonjë rast u ishin kundërvënë edhe forcave të Mefail Zajazit dhe Xhem Gostivarit.

Të mos harrojmë se në vjeshtën e vitit 1943, shtabi Madhor i Maqedonisë, i cili, merrte udhëzime, porosi e vendime direkt nga Beogradi, pat shpërndarë në mijëra kopje, në krejt trevat e Maqedonisë Shqiptare, të famshmin “Manifest’’ në të cilin i thurreshin hymne fitoreve  “të lavdishme’’ të ushtrisë maqedonase, nën flamurin e Republikës së Krushevës. Sipas këtij Manifesti,  gjithë popujt e Ballkanit, ishin bashkuar në luftë për krijimin e lidhjes vëllazërore federative të popujve të  gadishullit, në sajë të barazisë së plotë nacionale dhe pranimit të së drejtës për vetvendosje të popujve.

Në fund të këtij Manifesti kryekëput ideologjik dhe demagogjik thuhej tekstualisht: “Vëllezër dhe motra shqiptarë!

Okupatori fashist gjerman dhe shërbëtorët e tij, fashistët shqiptaro-mëdhenj dhe hegjemonistët, mundohen që t`ju shtyjnë në luftë vëllavrasëse, dhe luftë fetare. Ata që sot duan të paraqesin çështjen e kufijve të nesërm,  përpiqen që të shkatërrojnë unitetin mes popullit maqedonas dhe atij shqiptar, unitet, i cili, është farkëtuar në luftime të mëdha e të vështira kundër okupatorit.

…Dijeni se ushtritë e bashkuara të të gjithë popujve të Ballkanit sot po luftojnë për t`u krijuar një federatë ballkanike dhe ne, vlen t`i kontribuojmë këtij qëllimi të madh duke e forcuar unitetin tonë, sepse kështu i godasim më fortë armiqtë e këtij uniteti.’’ (“Istrorijski Arhiv Komunistiçke Partije Jugoslavije’’ vëllim VII, faqe 260).

Pikërisht duke u treguar shqiptarëve përralla për vetvendosje dhe familje “të lumtur” ballkanike, sllavomaqedonasit donin t`i ngulnin thikën pas shpine, lëvizje epokale të nacionalizmit shqiptar. Por ata askurrë nuk mundën ta bënin këtë. Betejat e mëdha të zhvilluara në Strugë, në tetor-nëntorin e vitit 1944 dëshmojnë për këtë. Gjaku i derdhur në luftën vëllavrasëse akuzon ende ato monstra të urryera dhe butaforeske të komunizmit famëkeq, i cili  në përpjekjet për denatyrimin e shqiptarëve, shkroi veç faqe turpi e humbjeje.

 

DHELPËRIA DINAKE KOMUNISTE

 

Ç`mund të ishte nga pikpamja strategjike Struga, ajo trevë autoktone shqiptare ? Po të kemi parasysh tetorin e viti 1944, në rrafsh të veprimeve  luftarake të RAIHUT TË TRETË, bindemi lehtas se tërheqja e trupave gjermane nga jugu i Ballkanit drejt Europës Qëndrore ishte i pashmangsgëm. Forcat kryesore të grupimit ushtarak gjerman nën inicialin “E’’, patën nisur në fillim të tetorit 1944, përqëndrimin e tyre në Strugë dhe më pas i drejtoheshin viseve të Evropës nëpërmjet kalimeve të tyre, njëri nga Shqipëria dhe tjetri nga Kosova. Pikërisht në këtë pikë kyçe, duke dashur që më tepër se pikë frontale, nacionalçlirimtarët shqiptarë e maqedonas, të kryenin ndonjë luftim për propagandë, ata filluan përqëndrimin drejt Strugës.

Por nuk ishte vetëm aspekti propagandistik, ai që i shtynte sllavomaqedonasit të rrethonin për të çliruar Strugën. Edhe vetë shtabi ushtarak i Beogradit, e kishte të qartë se forcat gjermane nuk  kishin asnjë arsye të rrinin në Strugë. Madje,logjikisht nëse do të sulmoheshin, ato forca sigurisht do të zgjasnin qëndrimin aty. Kryesorja, për shtabin ushtarak maqedonas, ishte gjakderdhja midis shqiptarëve. Për ta ishte e qartë, se mjaft familje të shquara atdhetare të Strugës e rrethinave, gëzonin respektin e forcave gjermane. Nisur nga qëllimet strategjike të tyre, gjermanët deklaruan që në fillim se nuk kishin kurrëfarë ëndre për pushtimin e Shqipërisë, ndonëse duhet të kalonin andej dhe të dislokoheshin për të ruajtur shpinën nga ndonjë zbarkim i mundshëm angloamerikan në Adriatik. Nuk ka si të spjegohet ndryshe fakti  që në vitet 1943-1944, në mes të Strugës valëvitej flamuri kuqezi arbëror, në shkollat e fshatrave  më të largët mësohej  gjuha shqipe dhe krejt administrata vendore bashkëpunonte thellësisht me shtetin amë.

Shtabi ushtarak i Divizionit 48, maqedonas e kishte fortë të qartë se me flamurin e vet, ai nuk mund të hynte kurrë në Strugë, ndaj duke shfrytëzuar lidhjet ‘’vëllazërore’’ me klikën komuniste të Tiranës, thirri në ndihmë Brigadën e IV-Nacionalçlirimtare, e cila, në përbërje të saj kishte mbi 90 për qind, luftëtarë shqiptarë. Parë në këtë rrafsh, platforma shovene e vëllavrasëse do të funksiononte më së miri, nëse nacionalistët e asaj treve do të mbyllnin sytë përpara kësaj dhelpërie. Vetë kuadro udhëheqës të Brigadës së IV të Maqedonisë shqiptare, kanë pranuar se ata kërkuan takim me krerët e Ballit Kombëtar në Strugë, me ç`rast të bashkonin armët kundër gjermanëve, për çlirimin e Strugës. Por, në këtë takim, nacionalistët struganë, ua bënë të qartë nacionaçlirimtarëve se Struga ishte e çliruar. Pushteti vendor funksiononte normalisht, po ashtu shkollat e gjithçka. Sa për gjermanët, komanda e xhardarmërisë shqiptare ishte marrë vesh që asnjë armë të mos ngrihej kundër njëri-tjetrit, pasi ata brenda 8-9 ditëve do të linin përfundimisht garnizonet e tyre në Strugë. Në të kundërt, nëse mbi trupat gjermane do të hapej zjarr, atëherë vepronin ligjet e luftës.

Por i gjithë ky spjegim, nuk u pëlqeu as Qemal  Agolli as Nafi Sulejmanit,  kuptohet as Lube Marinovskit e Danica Popovskës. Qemal Agolli (ish komisar i Brigadës së IV.Nacionalçlirimtare) nuk kish se si të binte në ujdi me vëllezërit e tij prej gjaku kur shkruante në trakte maqedonisht pas të tjerave: “Sikurse u  prishën teoritë  dhe metodat e Gestapos, ashtu si u bënë hi e pluhur edhe fjalët helmuese të ballistëve, dhe tradhëtarëve të popullit maqedonas. Ata janë kriminelët e luftës popullore që thoshin se nuk ka ardhur koh për luftë… Ata thoshin se lëvizja nacional çlirimtare është pluhur përpara syve, se me atë lëvizje udhëheqin komunistët- shovinistë nën maskën e pansllavizmit.” (Gazeta “Naroden Vojnik’’ qershor 1944)

Pra ishte mëse e qartë se flamuri kuqezi, në krye të Brigadës IV-të Maqedonisë Shqiptare, nuk shkonte për t`u valëvitur në Stugë, pse aty në bashki,  xhandarmëri e shkolla veç flamuri ynë kombëtar valonte, por shkonte aty i mbajtur në duar mjeranësh, që të shkaktonin gjakderdhje vëllezërish, për  të ngritur më tej, në Strugën arbërore, flamurin maqedonas. Çelte në këtë mënyrë siparin, tragjedia e madhe kur shqiptarët duhet të vriteshin mes vetes për idetë bolshevike, duke iu larguar kontinuitetit shpirtëror të tyre. Kjo luftë tek e mbramja, ishte shprehje e drejtpërdrejtë e  vendimeve të marra në manastirin e Prohos Pçinjskit,  në mbledhjen e parë të ASNOM-it, ku pos të tjerave u  aprovua vendimi për ngritjen e gjyqit për kundërvajtje ndaj nderit kombëtar maqedonas.

Në 16 tetor 1944, natën duke dashur të rrethojnë nacionalistët e fshatit Kalishtë (Strugë), forcat nacionalçlirimtare të Brigadës së IV të Maqedonisë shqiptare, hasin në rezistencë të fuqishme. Luftimet vazhdojnë për tri orë rresht dhe ndonëse të dy palët e njihnin terrenin, ishin nacionalçlirimtarët që u tërhoqën duke dashur t`u tregonin gjermanëve se ish vetëm një mosmarrëveshje, midis shqiptarëve dhe asgjë tjetër. Në agun e datës 17, batalioni që sulmoi Kalishtën, ishte zmbrapsur kryesisht në pozicionet e veta.

Po në këtë ditë, nacionalçlirimtarët shqiptarë, mësyjnë drejt “bandave” balliste të Llabunishtit, të udhëhequra prej atdhetarit të shquar, Murat Llabunishti dhe bashkëpunëtorëve të tij. Burrat e Llalbunishtit, ndonëse të paarmatosur siç duhej, iu bënë ballë sulmeve të njëpasnjëshëm të nacionalçlirimtarëve shqiptarë. E vërteta është se shtabi i Brigadës së IV-, i kishte bashkërenduar detyrat e veta luftarake me Divizionin e 48 maqedonas, por ushtarët sllavomaqedonas as që nuk u afroheshin fshatrave të Strugës. Ata mjaftoheshin me dërgimin e armatimit, minicionit si dhe ndihmave të tjera të logjistikës.

Veleshta do të ishte një tjetër drejtim i mësymjes së nacionalçlirimtarëve. Edhe në këtë rast, aty u dërgua një batalion i Brigadës 20 sulmuese shqiptare, e cila, bashkërendonte veprimet  me Brigadën e Parë Maqedonase. Ndonëse nacionalçlirimtarët, kishin filluar të godisnin me murtaja, shtëpitë e ballistëve, kundër tyre u ngritën në këmbë, i gjithë fshati, i cili me armë në dorë po e shëndrronte çdo shtëpi në një kështjellë. Dikush nga shqiptarët e këtij fshati, ngriti në dritare të shtëpisë së tij dykatëshe flamurin kuqezi, duke menduar  se ata që sulmonin, nëse ishin shqiptarë, do të tërhiqeshin. Po lufta sa vinte dhe ashpërsohej ndaj gjëmimi rritej. Duke dashur të merrnin pa tjetër Veleshtën, nacionalçlirimtarët shqiptarë dërguan përforcime të reja. Por më pas, u muar vesh se po shkonte drejt fshatit nacionalisti tjetër i shquar Faik Dobovjani me rreth 80 trima, ndaj shtabi sllavomaqedonas urdhëroi pushimin e luftës, ngase në rast të thyerjes së Brigadës 20 sulmuese, duhet të fuste në luftim Brigadën e Parë Maqedonase.

Lidhur me rreptësinë e kësaj beteje, në shtabin luftarak të klikës komuniste të Tiranës do të shkonin disa informacione. Në njërin prej   tyre, pas të tjerave  do të shkruhej teksualisht: “Lufta jonë në këto vise sa vjen e  bëhet më e vështirë. Ballistët deri dje na i kishin paraqitur si hakmarrës e gjakatarë, po në fakt ne po i bijem në qafë. Ata nëpër shtëpi kanë flamurin e tyre dhe ne kurrfarë bashkëpunimi të tyre me gjermanët nuk po shohim… Kur shohim të na vritet ndonjë shok, zemra na pikon gjak nga dhimbja”. (Arkivi Qëndror i Ushtrisë-Tiranë. Fondi Brigada 20 sulmuese. K.4, dosja 11).

 

REZISTENCA NACIONALISTE

 

Më 18 tetor 1944, shtabi ushtarak maqedon dha urdhër për kinse çlirimin e Strugës nga gjermanët, edhe kësaj radhe ishin nacionalçlirimtarët shqiptarë që u vërsulën për të marrë qytetin. Por vetëm pas disa orësh luftimesh, ata u tërhoqën duke lënë pas disa dhjetra të vrarë, të pafajshëm. Pas këtij sulmi, ka qenë nacionalisti Shevki Leni, komandant i xhandarmërisë së Strugës, i cili, ka marrë kontakte me krerë të nacionalçlirimtarëve maqedonas e shqiptarë, duke iu spjeguar atyre, mbi qëndrimin vetëm disa ditor të forcave gjermane në qytet. Pikërisht për këtë, për të mos derdhur gjakun e pafajshëm, krejt në mënyrë absurde, për të mos rrënuar shtëpitë dhe shkollat, ky nacionalist premtoi se me largimin e gjermanëve do të ishte i gatshëm të linte atë detyrë. Por edhe kësaj radhe bolshevikët maqedonas e shqiptarë, këta nxënës të zellshëm të gjeneralismit Tito, nuk pranuan. Ç`prej atij momenti, Shevki Leni  u kthye në qytet dhe u spjegoi burrave nacionalistë të Strugës, se qëllimi kryesor i sllavomaqedonasve ishte vëllavrasja dhe jo aksionet kundër gjermanëve.

Më 25 tetor 1944, Brigada IV- e Maqedonisë shqiptare, duke marrë urdhër direkt nga komanda maqedonase e Divizionit 48, nisi të marrshonte në drejtim të fshatit Ladorisht. Ende pa rënë muzgu, aradhat nacionalçlirimtare, u ndalën në një pyll të vogël, në të hyrë të Ladurishtës, prej nacionalistëve të armatosur të këtij fshati. Jo më kot, komanda maqedonase pat zgjedhur për kurban Ladorishtin. Ky fshat banohej njëqind për qind prej shqiptarëve, të cilët, patën rrëfyer me vepra se nuk mund të duronin mbi krye zgjedhën sllavomaqedonase. Sipas dokumenteve, që gjenden në arkivin qëndror të Ushtrisë, në Tiranë, komanda e Brigadës së IV, ka kërkuar të zërë, pozicione në Ladorisht, për të sulmuar prej andej, autokolonat gjermane në tërheqje e sipër. Nacionalistët e Ladorishtit, midis të cilëve trimat: Mefail Dauti, Ajdin Hoxha, Bajram Ismaili, Hajdar Kolonja etj,  u këshilluan me nacionalçlirimtarët që pritat kundër gjermanëve, mund të bëheshin larg qendrave të banuara, përpara madje se ata të hynin në Manastir dhe jo këtu ku pasojat mund  ishin të mëdha.

Por ende pa mbaruar mirë biseda, komisari i batalionit tretë të Brigadës së IV, të Maqedonisë shqiptare, Lube Martinovski,  duke fyer e sharë më fjalët më të ndyra burrat e Ladorishtit, se kinse janë agjentë të Xhem Gostivarit, ka urdhëruar hapjen e zjarrit. Duke përfituar nga errësira që pat rënë dhe pylli i dendur, nacionalistët e Ladorishtit, mundën të pengojnë për disa orë përparimin e nacionalçlirimtarëve në drejtim të fshatit.  me të dëgjuar pushkë, radhët e nacionalistëve u shtuan dhe në agun e 26 tetorit u zhvilluan luftime të rrepta.

Sidoqoftë, një grusht burrash trima, nuk mund të përballonin dy batalione nacionalçlirimtarësh të armatosur më së miri. Për më tej, udhëzimet e Ballit Kombëtar për Maqedoninë Shqiptare, në ato momente, ishin për të shmangur sa më shumë të jetë e mundur luftën vëllavrasëse. Kësisoj ata preferuan tërheqjen duke përcjellë edhe dhimbjen për luftëtarë të nacionalizmit që i shtrin përdhe dora vrastare e vëllaut prej një gjaku. Por edhe prej nacionalçlirimtarëve pati humbje. Në informacionin që komanda e Brigadës dërgonte disa ditë më vonë, pos të tjerave shkruhej: “Përsëri luftime të rrepta në Ladorisht, por këtë radhë kundër forcave balliste. Të ftohtit, terreni i panjohur, bënë  që një kompani të shpërndahej, krejt. Prej saj 7 shokë u vranë ndërsa janë plagosur 5 të tjerë”. (Arkivi Qëndror i Ushtrisë-Tiranë. Fondi Brigada  20 sulmuese. K. 4 dosja 11)

Dy ditë më vonë prej pozicioneve pothuajse brenda fshatit Ladorisht, njësitë luftarake nacionalçlirimtare ndërmuarën një sulm të fuqishëm kundër një autokolone gjermane që vinte nga Greqia, duke dashur të hyjë në Shqipëri. Komanda gjermane e Strugës, me të dgjuar të shtënat  e para, dha urdhër të ndalej autokolona, duke thirrur menjëherë Shevki Lenin të ndërmjetësonte për këtë luftim që mund të shmangej. Por ende pa mbërritur ky i fundit në Ladorisht, luftimet kishin hyrë në fazën më kritike. Atëherë në ndihmë të autokolonës mbërritën forca të reja nga garnizoni gjerman në Strugë, duke i fryrë akoma më tej zjarrit të ndezur. Në mbrëmjen e 27 tetorit, kolona gjermane u vu sërish në lëvizje, ndërsa nacionalçlirimtarët, ngarendnin të mblidheshin e të numëronin të vrarët dhe të plagosurit shqiptarë, nën urdhërat e sllavomaqedonasve.

 

MASAKRA E LLADORISHTIT

 

Të nesërmen, më 28 tetor 1944 komanda gjermane e Strugës, duke iu përmbajtur kushteve të vendosura më parë ndërmorri një operacion spastrimi ndaj popullsisë së pafajshme të Ladorishtit. Dhjetra shtëpi u dogjën dhe mbi 100 banorë të Ladorishtit u pushkatuan. Ende sot në Ladorisht ka një lapidar, mbi këtë barbarizëm hitlerian. Por ende sot në asnjë faqe (prej miliona faqeve manipulatore të historisë sonë) nuk thuhet se kush kanë qenë shkaktarët e vërtetë të masakrës. Duke u ndriçuar këto ngjarje, mendoj se ndriçohen më mirë parrullat demagogjike për kinse vëllazërimin shqiptaro-sllavomaqedonas.Masakra e Ladorishtit, u shërben të gjithë shqiptarëve, të cilët të ndarë në dy barrikada ideologjike po derdhnin gjakun e pafajshëm të njëri-tjetrit. Por nëse nacionalistët ( të urdhëhequr prej Murat Llabunishtit, Faik Dobovjanit, Nazim Tateshit etj) i ulën përnjimend  pushkët ndaj vëllezërve të tyre, nacionalçlirimtarët shqiptarë, vazhduan masakrën deri në likuidimin e nacionalistit të mbramë të Maqedonisë Shqiptare. Edhe ky disponim shpirtëror është lënë në harresë prej historiografisë sonë.  Por harresa  të tilla mund të rëndojnë së tepërmi në ndërgjegjen e kombit.

Mbas ngjarjes së dhimbshme të Ladorishtit, lëvizja nacionaliste në këtë trevë, u ndje më e sigurtë në qytetin e Strugës, ku me largimin përfundimtar të gjermanëve, çështja shqiptare virej përballë dilemave të mëdha dhe privacioneve të rrezikshme. Më 18 nëndor 1944, atëherë kur reparti i fundit gjerman po linte Strugën duke kapërcyer në kufirin politik shqiptar, nacionalçlirimtarët nuk munguan të bëjn “sulmin” përfundimtar mbi armikun. Ky “sulm”, në të cilin merrnin pjesë mbi 2000 nacionalçlirimtarë, nuk mund të kalonte pa retorikat bombastike, propagandistike të shtabit  ushtarak sllavomaqedonas, për kinse shpirt të paepur të luftëtarëve maqedonas.

Por nacionalçlirimtarët shqiptarë dhe popullsia e gënjyer pas  ëndrrave komuniste, e provuan trishtimin e madh që në ditën  e parë të festës në Strugë. Në sheshin, në mes të qytetit, komanda e divizionit 48 maqedonas, hoqi flamurin shqiptarë dhe vuri atë sllavomaqedonas. Historishkruesit tipik komunist, edhe në ditët e sotme nuk ndahen dot prej naivitetit gjenetik. Kështu, në një prej botimeve të fundit për Brigadën e IV-të Maqedonisë shqiptare, lidhur me flamurin kuqezi thuhet: “Struga u çlirua vetëm nga Br4Sh dhe populli i saj i priti partizanët me entuziazëm dhe brohoritje të mëdha. Por krerët e shovinizmit probullgar, qysh në ditët e para të çlirimit, nxorrën krye. Ata filluan të mos respektonin mbajtjen e dy flamujve ( shqiptarë dhe maqedonas) duke iu kundërvënë urdhërit të shtabit” “(V.Kasapi, H.Çipuri “Çlirimtarët shqiptarë nga Dibra në Zagreb”. Tiranë 1995, faqe 84)

Duke folur për kinse dhjetra beteja “të lavdishme” të nacionalçlirimtarëve shqiptarë, këta kalemxhinj dhe aradha e gjatë mjerane e tyre, nuk përmend faktin kokëfortë sa  pak ushtarë apo oficerë gjermanë u vranë. Ata druhen t`u afrohen të vërtetave të mëdha, të arkivave, apo memories së kombit të tyre. Ata nuk përmendin dhe e keqja është se duhet t`i  çojnë drejt harrimit të përjetshëm ato qindra e mijra jetë njerëzore, të cilat u flijuan vetëm e vetëm nga shitja e klikës komuniste të Tiranës, tek armiku shekullor i shqiptarëve. Dhe paradoksi qëndron pas të tjerave në faktin se ndërsa këto jetë njerëzish kërkonin ndihmë prej krimit makabër, nacionalçlirimtarët shqiptarë ëndërronin parajsën e bashkësisë së sllavëve të jugut nën kujdesin “atëror” të baba Stalinit.

Në këtë konteks, mendoj se bën përjashtim, libri i botuar nga G.Ostreni. Lidhur me ngjarjet që analizuam më lart, ai ka dalë në konkluzion : “Pas 12 ditë luftimesh, Brigada Katër Shqiptare, më 8 nëndor 19944 e mori Strugën, duke lënë 35 të vrarë dhe afër 60 të plagosur e të zënë robër. Pra, vazhdoi vrasja dhe plagosja e shumë shqiptarëve mes vete” (G.Ostreni “Shpresa dhe zhgënjimi i shqiptarëve në Maqedoni, gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore”, Prishtinë 2000, faqe 180)

Për vetë kohën dhe vendin në të cilën u lind dhe u zhvillua lëvizja nacionaliste në Strugë e rrethina, pati rëndësi tejet të madhe, në rrafsh të krejt lëvizjes nacionaliste shqiptare. Kjo lëvizje,  në të gjithë aspektin e saj, kundërshtoi në thelb pikërisht metodat sllave të luftës nacionalçlirimtare, të cilat nuk synonin luftën frontale me okupatorin, por goditjen e këtij prej qëndrave të banuara (përgjithësisht fshatrave me qind për qind shqiptarë) për të parë paskësaj raprezaljet e okupatorit ndaj banorëve të pafajshëm. Për më tej, lëvizja nacionaliste e struganëve, kundër njësive të armatosura sllavomaqedonase, mund të themi se parandaloi deri në një farë mase luftën vëllavrasëse.

Është e kuptueshme se një ndër objektivat e Beogradit të asaj periudhe, ka qenë që shqiptarët të luftonin kundër njëri-tjetrit, ngase vetëm kështu mund të arrihej lehtë kolonizimi i tyre. E shoh të udhës, të sjellë në këto rreshta, kujtimet e një ish luftëtarri shqiptar të Brigadës së Katërt Shqiptare, i cili,  shkruan teksualisht: “Katër ditë mbas lirimit të Strugës, brigada asht radhue në formacion luftarak, në oborrin e kazermave. të gjithë presim. Dikush përshpëriste se kemi “Pokret”. Këtë fjalë e përdorin shpesh partizanët. E kanë përdorë prej ditës së parë që filloi lufta. Në shqip thuhet “Lëvizje” domethanë: mbath opingat! “Pokret” e mirë, edhe ky duhet. Të gjithë në heshtje përgatitemi dhe presim urdhër. Po atë ditë u nisëm në drejtim të verilindjes. Atje ku asht Xhema dhe Mefaili që ende sulmojnë. Flamuri i pushtetit popullor duhet të valojë edhe atje.” (Gazeta “Flaka e vllazrimit” Nga jeta e Brigadës së Katërt Shqiptare, 7 maj 1945)

Komentet pas kësaj më duken të tepërta.Struga u pushtua nga sllavokomunistët me ndihmën e komunistëve nga shteti amë,dhe ajo tashmë iu nënshtrua kolonializimit sllavomaqedonas,dhe kalvarit të mënxyrshëm komunist për shtatë decenie me rradhë deri në ditët e sodit.Masakra e Lladorishtit le të na shërbejë ti kuptojmë më mire lojërat e dinakëritë sllavomaqedonase kundrejt shqiptarëve.

Bern-Zvicër