Nga GËZIM LLOJDIA/

1-KËRKUESIT E QYTETËRIMEVE TË VDEKURA/

Kërkuesit e qytetërimeve të vdekura,ndonëse me të dhëna më të pakta se qytetet e tjera bashkëkohëse,e kanë sjellë në vëmendje edhe Amantin,kohën e antikitetit qytetin ,ilir,gjurmët e të cilit sot gjenden të freskëta 650 m nga deti në një kodër midis dy lumenjve e dy luginave si ajo lumit Vjosë dhe atij Shushicë.

Per Nerminin

Nëse Mathjy Aref bëri një premtim shqiptarçe se do te vinte atje ku kishin rojtur ilirët ,pra në shkëmbin e Ploçës,atë kohë i thashë se nëse poezia dhe flora lindin nga një pikë e gjelbër,po këtë e di,po nëse këtu jemi që kur moti dhe hëna ende s’kishte lerë thotë bektashiu i ëmbël Naimi, atëherë pika e takimit tonë është aty dhe nëpër të gjitha ato qendra ilire,të dikurshme me gjurmë të sotme ku lotit i thonë lot dhe vesës që bie ashtu thjeshtë është vesë.Atëherë ne takohemi Mathjy i shtrenjtë në historinë tënde që ke sjellë dhe të Nerminit,të Eva Brinjës,dhe të tjerëve sepse ju keni gjetur petale e trëndafilit me katër fletë. Nuk vdiq historia jonë,sepse nuk e mendonte vdekjen dhe se vdekja, që e zuri nuk mundej mbërthyer me yje të larë në qiell,e mundi njëqind herë.

Për këtë qytetërim,ka dhënë shpjegime edhe studiuesja e mirënjohur Nermin Vlora, pra zonja Falaski. Nermin Vlora,pra renditet mes grupit të atyre studiuesve që pohojnë zhvillimet ekonomike e shoqërore të këtij qytetërimi dhe duke mos lënë në haresë edhe një të veçantë,zhvillimin e kulturës fizike tek ilirët dhe veprat monumentale, që ata ndërtuan për ti shërbyer asaj. Termi Amantia tek libri”Pellazgët,ilirët,etruskët,shqiptarët” ka të paktën një përmendje tre herë. Si të gjithë studiuesit e huaj edhe tek ata shqiptarë nga të dhënat që sjellin nuk lënë jashtë vëmendjes monedhën,që mund të jetë një tregues i shkallës së zhvillimit të ekonomisë në qytet Ilire të Ilirisë së Jugut,meqë bëjmë fjalë këtu për Amantian, që gjendet pikërisht në këtë pjesëz së Ilirisë. Por treguesi monedhë flet edhe mënyrën e përpunimit te metaleve nga ku u prodhua monedha,qoftë në mënyrë artizanale të saj ose në punishte ,gjë që tregon edhe për një zhvillim të kësaj dege dhe arkeologu H.Ceka ka bërë mjaftë shpjegime rreth këtij fakti për monedhën e prodhuar në kodrën e lashtë të fshatit të sotëm Ploçë. Informatat, që sjell pikërisht këtë është e tillë,sipas N.Vlorës:”Zhvillimi i metalurgjisë,tjetër element afërsie me etruskët,bëri në mënyrë që Iliria e Jugut të shquhej edhe në rrahjen e monedhave. Monedhat e rrahura në Iliri u zbuluan në të gjithë qendrat kryesore si Durrësi,Apolonia,Shkodra,Bilisi,Amantia,Epiri etj…”

Informata e dytë,për qytetin Amantin por të shprehur nga pena e një kërkuese me disa liobra modeste në këtët fushë si Zj Falaski ka të bëjë me kulturën fizike,ose më qartazi me sportet. Një statujë që përshkruan një boksier,ndonëse figura ka mungesë të kyçit të djathtë si dhe ndihet mungesa tek këmba e majtë,por që nuk shpërfytyrojnë figurën për të arritur më lehtë në një përfundim,për këtë boksier.Ja përshkrimi i N.Vlorës.”Amantia:Përsosmërinë estetike të Posedonit ta barazojmë tani me këtë trupore ilire prej bronxi të shek IV,para Kr,që përfaqëson një boksier. Nuk mund të thuhet se është i bukur,por e gjithë përmbajtja tregon një qëllim”muskujt e zhvilluar,shikimi i mprehtë,trupi i gatshëm për mësymje,bëjnë në mënyrë që kjo trupore të ketë fuqi komunikuese. Vetëm në këtë mënyrë arti e arrin bukurinë e përsosur…”

2-VEÇANTIA E QYTETËRIMEVE ILIRE

Mirëpo ,ajo që ka mahnitur të huajt dhe të gjithë kërkuesit e këtyre qytetërimeve është më e veçantë si në disa vende të tjera. Stadiumi i Amantias ,një ndërtim ilir,që të mahnit në disa gjëra:E para lartësia. E kam përmendur edhe herë të tjera.Po të kundrosh nga qafa e Kocit rreth 45km larg,malin e Sevasterit është hijerëndë dhe tregues për një lartësi. Pikërisht në këmbët e tij është një stadium. Ndërsa rruga që e përshkon çdo km lartësi ngjitje,flet vetë për lartësinë e tij dhe pozicionimin e tij në një fundkodrine ,por në lartësi deti rreth 580m.E dyta mbetet,mënyra e ndërtimit. Arkeologët i qëndrojnë stoikë se është prerë kodra për tu ndërtuar stadiumi.Madje shkallët e sipërme janë vendosur pikërisht në brinjë të kodrës,ndërsa dy rreshtat e tjerë ai perëndimori dhe lindori mund të jene bërë me stroma dheu të hedhur.Një mënyrë tjetër e gjetur për të realizuar vepra monumentale,dhe çuditërisht në lartësi kodrinash. Informatat që sjell N.Vlora është”Amantia:pamja e përgjithshme e stadiumit të shek.IV para Krishtit.Të gjithë qytetet e Ilirisë kishin stadiume të mëdhaja…

Kur kanë parë fotot e stadiumit gjithçka ka qenë shokuese. Edhe O. Gilkes ,tha të njëjtat gjëra ,veçse ky i ishte një njohës i mirë i saj.Kush i ka bërë këto foto,pyeti dhe e sigurova se ishin të zyrës tonë,duke ju referuar arkeologëve i thashë se aty nga viti 1949-57,filluan gërmimet,që sollën më tej nxjerrjen në pah të stadiumit.Po tha Gilkes.Kam parë në një foto të vjetër Anamalin,pra ishte fjala për Skënderin duke punuar me krahë.Kështu,që nuk mu duk se ky xhevahir qenka i venitur dhe i njohur vetëm brenda rrethit tonë ,kryesisht të studiuesve shqiptarë,edhe të huajt e njohin mirë.Familjen e Skenderit e kërkova në një telefonatë dhe mu aty përgjigjën se arkeologu,baabi i asaj familje dhe kerkuesit te qytetit antik, kishte shkuar ne vitin 1994 ,pra në botën e pazëshme dhe të pavullnnetshme atje ku ëndrra dhe realiteti puthiten pambarimisht.

3-NDRIÇUESE E QYTETËRIMEVE TË VDEKURA

Copëza të dhënash nga kërkimet

1.

Nermin Vlora Falaski,H.Hasani i ka dhënë një emërtim :”Ndriçuese e qytetërimeve të vdekura”.Kërkuese e atyre qytetërimeve që kanë mbyllur sytë,qindra vjet më parë. Pra kohëgjurmuesja e jonë,por e atyre,qytetërimeve,që tashmë po ringrihen me të dhëna e fakte,me dëshmi e gërmime,që kanë ekzistuar në themelinë e kësaj bote.Qytetërime që kanë heshtur me kohë,por që kjo e fundit i rrokanisi në humbëtirë,kështu që gjurmuesit e këtyre nuk rreshtin,pra nuk lodhen,për ti zbuluar ato dhe për ti studiuar ato deri në skutat e tyre më të fshehta.Por kjo këmbëngulja e tyre,nxitet nga një motiv ,po të marrim edhe trungun më të drejtë,në errësirë lë një hije,jo më qytete të tëra antike ilire që shfaqin sot atë madhështi të asaj kohe të zhdukur. Po,një qytetërim i hershëm si ky joni,që ka ekzistuar dhe ka qenë prezent me qytetërimet e tjera ,pra ka qenë sëbshku dhe ka jetuar kohën e tij,dhe në fund s’paska mbetur asgjë prej tij.Pra ajo që na ka munguar ,ka qenë mos depërtimi përtej skutave,mos studimi përtej kufinjëve tanë ku ruhen dokumente të vlefshme dhe një arsye tjetër ,që ata që duhet të bënin këtë punë,çuditërisht kanë heshtur. Prandaj mbeten të pakët dhe shumë të kërkuar studimet mbi prejardhjen tonë,sidomos në këtë shekullin tonë. Sepse ne nuk rrekemi të krijojmë histori,por të risjellim atë që ka ekzistuar,që të limitohemi drejt e të gjykojmë,të ribëjmë atë histori që na ka munguar,prej kohësh,që nuk është shkruar në librat dhe historitë tonë,por që diku ajo ruhet,është ende aty nën nëntokën tonë dhe është ende atje në memuaret e rrudhosur e të zverdhosura dhe traktatet,dokumentet etj që kanë bibliotekat e vjetra të botës.Dhe nuk e themi ne shqiptarët këtë. Ne po e rizbulojmë me vonesë,ata që kemi patur ,që është e jona dhe është dëshmi e hershmërisë tonë.PrandaJ N.Falaski shkruan se: “Stërgjyshërit e shqiptarëve të sotëm,kanë banuar qysh në kohën parahistorike në pjesën më të madhe të botës, që njihej aso kohe,me ç’rast kanë zhvilluar një qytetërim shumë të rëndësishëm dhe kanë ngritur vepra me vlera të jashtëzakonshme…Prej kësaj gjuhe kanë zbritur të tjerë studime dhe do të zbresin akoma .

2.

Kërkimet e N.Falaksit janë të vlefshme,si pjesë e rëndësishme e gjithë historisë tonë,qoftë edhe me këtë kontribut të thjeshtë.Ndër studimet që ka kryer N.Falaski është edhe “Pellazgët,Ilirët,Etruskët,Shqiptarët”,ku do të merri atë përkufizim të qenësor të kësaj studiuese për pellazgët.”Pellazgët,si popull shumë i lashtë,banonin në periudhën parahistorike në Greqi,në Arkipelag,në brigjet e Azisë së Vogël, dhe të Italisë. Trakasit ,frigasit, karientët, etruskët, epirotasit, ilirët,italiotët dhe shqiptarët e sotëm në përgjithësi konsiderohen se janë degë kryesore të pellazgëve. Nuk ka dyshim se pellazgët kishin formuar një perandori të ndriçuar.Kështu autorja germë pas germe vjen tek dhëmb,dhëmbi duke cituar se shqipja që flitet në Shqipëri ishte gjuhë e përbashkët e pellazgëve,ilirëve,etruskëve të lashtë,prandaj nëpërmjet saj mund të rindërtohet edhe historia e tyre.Dhe së fundi ,ka shumë teza ,që aktualisht sot po hidhen rreth këtij problemi,pavarësisht kohës kur janë shkruar ato.

3.

N.Vlora duke u muar me etimologjinë e emrave sjell rastin PELLG,në italishte PELEAGO që thuhet det i thellë,që është nxjerr nga emri i pellazgëve që quheshin popuj të detit. Ja dhe kuptimi i fjalëve ILIR dhe ILIRIA. Dmth’Njerëz të lirë në vendin e të lirëve”.Emri Jon,Deti Jonë,do të thotë deti i ilirëve”.Deti Adriatik dhe deti Jon i sotëm nga ilirët quheshin me fjalët:Deti Jonë..Etruskët e quanin vetën Reznba,që do të thotë:”Rrezet e atdheut Iliri…..

Por përmendja shumë e rëndësishme e N.V.Falaski është në shumë emra vendesh,malesh,lumenjsh,personazhesh legjendar,nuk mund të shpjegohen me etimologji greke. Vetëm një gjuhë ka qenë në gjendje deri tash të hedh dritë mbi emrat e këtyre vendeve,e kjo gjuhë është shqipja’Sidoqoftë,vlejmë se trashëgimet linguistike që vijnë nga gjuhët e lashta të Ballkanit,si ajo e ilirëve dhe e trakasve,janë të lidhur ngushtë me gjuhën shqipe,citim i N.Jokli.Greqishtja e vjetër dhe latinishtja u ndryshuan gjatë shekujve,kurse ilirishtja mbeti praktikisht njëlloj. Ilirishtja ose shqipja nuk u helenizua edhe pse e përdori shkrimin grek për shumë kohë,nuk u romanizua,nuk u skllavizua e as nuk u turqizua….Etruskët flisnin gjuhën e një populli të lashtë,që jetonte në krahinën e Mesdheut para ardhjes se grekëve…”

4.

Kjo është një copëz e vogël nga libri i autores shqiptare.Bëj me dije se ky botim krahas gjuhës së huaj është botuar në Kosovë,Prishtinë aty rreth vitit 1998 dhe që duhet të gjejë fonde ,që këto dhe të tjera botimi kësisojshme për ta risjellë në shumë gjuhën shqipe.Kjo është nga gjuha që ka folur Nermini për historinë tonë të hershme.Por autorja e këtyre studimeve është larguar nga ne. Nermini,ka një varr të bardhë në pyllishtën me ullinj të Kaninës,sëbashku me Renzon. Nermini dhe Renzo,kanë edhe një rrugë në qytetin bregdetar jugor,që ka emrin e tyre.Dhe mos harresa jonë në kuptimin e respektit dhe nderimit për ata është shenjë mençurie.

Fjetja përgjithmonë në tokën e të parëve.Atë për të cilën ajo hodhi dritëz nga ndriçimi i saj ,për të gjetur vjetërsinë e banorëve të saj. Bëltajat e baltës,mjaltë tu bëfshin,të ndriçoftë shpirti dritëz,studiuese e pashuar dhe paharrueshme Nermini!