fan noli – Dielli

Fan Noli et al:Memorandum on Albania

February 25, 2017 by dgreca

The following memorandum was sent to U. S. President Wilson and Secretary of State Lansing a few days before a delegation of Albanian-Americans left for France to take part in the Paris Peace Conference of 1919. Copies of the memorandum were sent to the foreign ministries of the Allied Powers and their ambassadors in Washington. The aim of the text and of the delegation was to ensure the continued recognition of Albania as a sovereign state. Many of the idealized views expressed in this memorandum, signed by leading clergymen of the Albanian Orthodox Churches of America, among whom Fan Noli (1882-1965) of Boston, can still be heard among Albanians today.

Albania’s titles to independence are sealed with the blood of her sons shed in their long struggles for the defence of their fatherland and the preservation of their race from prehistoric times to the present day. They are based on history as well as on actual occupation, on justice and humanity as well as on necessity for permanent peace in the Balkans, on international agreements as well as on the inalienable right of self-determination, and furthermore on valuable services rendered to civilisation by the Albanian race, which justify its claims to a fair chance to develop its genius for the benefit of the human race.

The land extending from Dulcigno to Preveza on the eastern shore of the Adriatic sea and covering the old Turkish vilayets of Scutari, Kossovo, Janina and the western part of Monastir, is occupied by a compact and homogenous population of more than 2,500,000 Albanians, speaking the same language and solidly united in their determination to become an independent nation. The Albanians, the most ancient race of Europe, have been there from time immemorial long before the Greeks and the Slavs had come into the Balkan Peninsula. They are the direct descendants of the old Illyrians, Macedonians, and Epirotes, and their language is the only living specimen of the tongues spoken by the aboriginal Aryan settlers of Southeastern Europe. They are a distinct race with distinct national characteristics, customs and traditions.

Their survival after centuries of epic struggles against the recurring hosts of invaders speaks well for their virility and tenacity in defending their national patrimony. Placed on one of the most coveted spots of Europe, they had to repel one invasion after another and became by the force of circumstances a nation of fighters par excellence. With their back on their bleak crags they fought against the overwhelming armies of the Romans, the Goths, the Venetians, the Slavs, and the Turks, voiceless through the centuries, with hardly an armistice, with no friend or disinterested protector, and somehow managed to emerge unbroken and unassimilated upon the stage of twentieth century Europe. They refused to bow to any conqueror, although their numbers were decimated by age-long wars and their territory, once covering the whole Balkan Peninsula and the whole eastern shore of the Adriatic, dwindled to what is known today as Albania. Under Alexander the Great, they smashed the Persian empire and conquered the East, under Pyrrhus they defeated the proud legions of Rome, under Scanderbeg they humbled the greatest Sultans of Turkey. Of all the Balkan nations, they were the last to surrender to the Turk but never acknowledged his rule and never bowed to him. While all the other Balkan races were utterly crushed, the Albanians under the leadership of the semi-independent Bushatlis of Scutari, and Ali Pasha Tepelen of Janina, still defied the Turk early in the nineteenth century.

The neighboring Balkan races were liberated one after the other by their European protectors, while the Albanians were invariably abandoned to the mercy of the Turks. The treaty of Berlin not only denied them independence but started the first partition of Albania by ceding Plava and Gusinia to Montenegro, Nish and Vrania to Serbia, and part of South Albania up to Kalama river to Greece. An independent Albania did not suit Germany and Austria at the time because it would have formed a barrier for the Drang nach Osten of Germany and the descent of Austria to Salonica. The appeals and protests of the Albanian League of Prizren, organized for the defense of the national territory were disregarded. Turkey was ordered to compel the Albanians to submit to the decisions of German-led Europe and an international fleet was sent to the Adriatic to enforce them. It was the most cowardly act ever recorded in the annals of modern history. The Albanians defied both Turkey and Europe and succeeded in modifying the stipulations of the Berlin treaty. The Greek frontier had to stop at Arta, the Montenegrins renounced the highlands of Plava and Gusinia, contenting themselves with the ports of Antivari and Dulcigno, which the Albanians could not defend against an international fleet, while the Serbians occupied the districts of Vrania and Nish with the assistance of a Turkish army which came to crush the forces of the Albanian League. Lord Fitzmaurice and Lord Goschen in 1880 advised the British government to erect an independent Albanian State, comprising the four Turkish vilayets of Scutari, Kossovo, Monastir and Janina, as the only just solution of the Balkan tangle but the other Powers opposed their suggestions and the Turks were left free to settle the Albanian question by force of arms. The Albanian League was dissolved, its leaders sent to prison or to exile.

The savage persecutions that followed are well-known to students of Balkan affairs. Albanian schools, Albanian societies, any printed matter in Albanian were prohibited under severe penalties. Albanian leaders and teachers were sent to jail or to exile without any trial. The Greek Patriarchate and the Greek bishops of Albania allied themselves with the Turkish government and terrorised the Albanians through Greek bandits imported from Greece and through solemnly stupid excommunications of the Albanian language and of all those participating in the movement for national regeneration. The use of the Albanian language in the church was strictly forbidden. Father Christo Negovani and Father Stathi Melani were murdered by Greek assassins under the most revolting circumstances for preaching in Albanian; other priests, excommunicated, or forced to leave the country. The only school where Albanian could be taught was the American school for girls at Koritza. But the spirit of the Albanians could not be broken. In 1908 the Albanians joined the Young Turks and compelled Sultan Abdul Hamid to grant a constitution and later on to abdicate. But when they saw that the Young Turks were worse than the Old Turks, they rose against them in 1910, 1911 and 1912, defeated their armies single-handed in Kossovo, and compelled them to grant autonomy to Albania. The success of the Albanian revolutions encouraged the Balkan states to attack and defeat Turkey in 1912. The Albanians declared their independence at Vallona on November 28 of the same year but that did not save them from invasion by the Balkan allies, who occupied all Albania except Vallona and claimed to partition the country among themselves.

The London Conference of 1913, which was called upon to settle the territorial disputes arising out of the Balkan wars, guaranteed the independence and neutrality of Albania, which was placed under the joint protection of the Great Powers of Europe. The delimitation of the frontiers of the new state was in reality a second partition, which was the more revolting in view of the important part played by the Albanians in bringing about the collapse of Turkey. Two thirds of the national Albanian territory with more than 1,500,000 Albanians were cut off and distributed to the neighboring states: the highlands of Hoti, Gruda, Plava and Gusinia and the cities of Ipek and Jakova went to Montenegro; Serbia obtained the province of Kossovo with the cities of Prizren, Uskup, Mitrovitza, Prishtina, Dibra, Struga and Okhrida; Greece extended her frontier beyond the Kalama river, thus annexing the province of Chameria with its seacoast from Preveza to the canal of Corfu. But the Greeks and the Serbians, having annexed, wanted to annex more and practically destroyed the Albanian state by their unprovoked aggressions. The Greeks refused to evacuate the districts of Koritza and Argirocastro, or Northern Epirus as they call it, which were assigned to the Albanian state by the London Conference. They continued their occupation by means of lawless bands which terrorised, massacred and devastated those Albanian regions from 1912 to 1916, until they were expelled by the French and Italian armies. When Prince William was starved out of Durazzo on September 1914, the Serbs and the Montenegrins reoccupied Central and North Albania and vied with the Greeks in exterminating the Albanians. They were driven out in their turn by the Austrians under whose occupation the Albanians starved by thousands from 1915 to 1918. Finally Albania was liberated by the Franco-Italian armies after Austria collapsed and surrendered. Thousands of Albanian volunteers fought in the ranks of the Franco-Italian armies against the Austro-Germans.

It is difficult to say how many Albanians survived this unparalleled series of invasions and counter-invasions, the systematic massacres of their Balkan neighbours, the blockade, the war diseases and the ruthless Austro-German requisitions. But what frightens the Albanians most is the danger of a third and final partition and enslavement as advocated by Serbia and Greece. Such an injustice is unthinkable after a war of liberation fought for the rights of small nationalities and the sacredness of international covenants. Albania is a small friendly nation and her independence was guaranteed by a solemn international treaty in 1913, which was reasserted by the French at Koritza on December 1916 and by the Italians on June 1917. Moreover, the partition of Albania, beside being cowardly, would also prove a dangerous folly, which will further complicate the Balkan embroglio and sow the seeds of another war in the near future, as it is impossible to satisfy the parties concerned. On the other hand, the Albanians, as their history shows, will never submit to a foreign rule and will certainly not fail to avail themselves of the rivalries of their oppressors in order to regain their independence. It is therefore in the interest of peace, as well as of justice, humanity and international morality that all secret bargains concluded under the stress and storm of military exigencies should be disregarded now that Prussianism has been crushed beyond recovery.

America and the Allies who have pledged themselves to the noble principles expounded by President Wilson are bound in honor to do justice to the ancient Illyrian race which has survived the bloody tyranny of the Turk. In accordance with these principles, the political and economic independence of Albania must be restored and guaranteed against future aggressions, by America and her Allies. The boundaries of the Albanian state must be rectified so as to include all territories purely or predominantly Albanian, carved off by Prussian tactics in the past, such as the seaport of Dulcigno, the highlands of Hoti, Gruda, Plava, Gusinia, the province of Kossovo with the cities and districts of Ipek, Prizren. Jakova. Mitrovitza, Prishtina, Uskup, Dibra, Struga and Okhrida, as well as the province of Chameria, or South Epirus, as the Greeks call it, extending from the canal of Corfu to Preveza. To dispute the Albanian character of these districts is to fly in the face of hard facts attested by every impartial observer. The Serbians frankly gave up the job and claim the Albanian province of Kossovo on hazy historical grounds and on recollections of the short-lived empire of Czar Dushan. The Albanians answered that they were there centuries before the appearance of the Serbians on the Danube and are today the actual possessors of the land. Moreover, the Serbians have no reason and no right to extend southward now that they can legitimately expand northward and secure their outlets to the sea through lands inhabited by kindred races.

The Greek claim to South Albania is based on a stupid confusion of religion with race. According to the Greek theory, all Albanians belonging to the Greek Church are claimed as “Greeks.” The absurdity of this theory is self-evident, but the Greeks, knowing the weakness of their position, add that all the Christian Albanians of the South want to be united with Greece. This contention falls to the ground when it is remembered that some of the most prominent Albanian leaders are Christians of the South. The undersigned, Christian clergymen from the South, voice the sentiment of thousands of Christian Albanians in America and in South Albania in declaring that they oppose the annexation of their native districts by Greece. On the other hand, no district of South Albania is exclusively inhabited by Christians, the Mohammedan Albanians being almost everywhere in a majority and fiercely opposing a Greek annexation. A plebiscite can prove this assertion provided it is conducted after a previous occupation of the contested regions by the armies of disinterested nation like America which has no axe of its own to grind. The same thing could be done in all northern districts contested by the Serbians and the Montenegrins.

Ethnographic reasons are not the only ones which militate for a rectification of frontiers on behalf of Albania. The permanent loss of the fertile regions of Kossovo and Chameria, or South Epirus, will cripple the economic life of the Albanian State. The cities of Ipek, Prizren, Jakova, Struga and Dibra, ceded to Serbia and Montenegro, are the market places of districts which were left to Albania by the absurd and unjust delimitation drawn up by the London Conference. Geographically, these cities belong to the Drin Valley, which must go as a whole to Albania. On the other hand, the delimitation of the southern boundary left to Greece a considerable part of the only carossable road existing in South Albania, which connects the city and district of Koritza with its seaport of Santi Quaranta. The mountainous character of South Albania makes the construction of another road between these points an extremely costly affair if not a physical impossibility. Geographically, all the southern districts down to Preveza belong to Albania, as it can be easily ascertained by a mere examination of a map and the course of the rivers. Another reason for the inclusion of the southern districts in the independent Albanian state is the fact that the Albanians of the South, whether Christians or Moslems, are the most advanced, the most cultivated and the most patriotic element of their race and their loss would be fatal to the future development and progress of the Albanian state. The city of Koritza, the cleanest city in the Balkans, is also the cradle of Albanian literary and national renaissance.

That the Albanian harbors must belong to Albania needs no extensive discussion. Their population is purely Albanian and their secure possession is an absolute necessity for the normal economic development of a maritime country like Albania.

The accusation that the Albanians themselves were responsible for the collapse of the Albanian state, and therefore should not be given another chance, becomes ridiculous when the following facts are taken into consideration. The Albanians had practically no voice in the conduct of the affairs of their country; the International Commission of Control, appointed by the Powers to draw up the constitution of the new state and to organise the finances and the administration of Albania, could not agree on any measure on account of the jealousies of the representatives of the rival groups; the condominium of Austria and Italy degenerated into a pandemonium; an inexperienced German prince, selected and imposed on the Albanians by the European Powers, added to the general confusion by his blunders; the loan promised by the Powers to Albania has never materialised and nothing could be done without money; Greece has never evacuated the districts of South Albania, assigned to the new state by the London Conference, and Albania had to fight from the outset against lawless Greek bands; after the outbreak of the European war, Albania was attacked and overrun by Greece, Serbia and Montenegro, without any provocation, for the simple reason that these states availed themselves of the general conflagration to carry out their plan of partitioning Albania among themselves.

The Albanians do not claim to be as advanced and refined as the western nations of Europe but they justly resent any implication that they are inferior to any other Balkan nation. There is more illiteracy in Montenegro, which has been free for a century, than in Albania where national schools were prohibited by the Turks. As a matter of fact, the trade of Montenegro is entirely in the hands of Albanian merchants. The Roman Catholic clergy of North Albania, composed of two archbishops, four bishops and over 300 priests, is the best-educated clergy throughout the Balkans. The Greeks, after a century of national life, have been unable to create a literary medium, Their written language being an artificial and barbaric jargon, neither ancient nor spoken Greek, while the Albanians in less than thirty years and under the most trying circumstances have cultivated their language and produced powerful poets and writers, like Father George Fishta, Anton Chako, and Faik Bey Konitza, with whom no modern Balkan author can stand a comparison. So far as religious toleration is concerned, the Albanians are easily superior to all Balkan races and to some highly civilised western nations of Europe; Albania is the only country in the world where Mohammedans, Roman Catholics and Greek Catholics have always lived in peace and harmony, have always sunk their religious differences and united for the defense of their common fatherland, Christians electing a Mohammedan leader and Mohammedans electing a Christian leader without being prejudiced by religious considerations; the Pan-Albanian Federation of America had a Mohammedan president, when the majority of its members were Christians, a Protestant president when no other member professed his religion, and now that the majority of its members are Mohammedans the president is an Orthodox Christian; which explains why the Jews of South Albania and especially of Janina prefer to live under Albanian rather than Greek rule. On the other hand, it is a well known fact that the Rumanians of Pindus, or Kutzovlachs, have several times appealed to the Powers since the London Conference to be included in Albania and thus escape Greek oppression and misrule. Similarly the Bulgarians of western Macedonia would not hesitate for a moment to opt for Albania if the alternative for them were to be subjected to either Greece or Serbia. The arrogant claim of Greeks and Serbians to “civilise” the Albanians by dividing their lands can find a stern rebuke in the pages of the report of the Carnegie Commission where their atrocities and massacres in Albania and Macedonia have been duly recorded by impartial investigators with documentary evidence, while the chivalrous conduct of the Albanians during the disastrous retreat of the Serbian armies through Albania in 1915 might serve as a contrast, fully illustrating the civilisation and humanity of the races involved.It has been asserted by the enemies of Albania, and a good many well-meaning foreigners have been led to believe, that an Albanian state cannot be financed on account of the alleged unwillingness of the Albanians to pay taxes. This is a gross exaggeration. The vast majority of the Albanians had been accustomed for years to pay taxes to Turkey, only a negligible minority of some highlanders of the North being exempt, and even these consented to submit to taxation by a national Albanian government in 1914. Another equally gross exaggeration advanced by interested parties is that Albania is composed of various clans which are unwilling to submit to a central government and that cantonal autonomy should be given to each clan. As a matter of fact the only clans existing in North Albania scarcely number 60,000 members and it is a matter of history that these clans scrupulously submitted to orders from the central government of Vallona and Durazzo and obeyed the officials sent to administer their districts in 1913 and 1914. The whole affair of Albanian cantons was a suggestion of interested parties which tried in that fashion to create foreign spheres of influences. The Albanians themselves rejected this plan with unanimity, which left no doubt in the minds of the foreign intriguers.

A simple enumeration of the achievements of some famous Albanians and their contributions to human civilisation and progress may give an idea of the potentialities of the Albanian race: Alexander the Great conquered the East and carried European civilisation to the heart of Asia and Africa; Emperor Diocletian of Rome performed the stupendous task of reorganizing the tottering Roman empire; Emperor Constantine, the first Christian ruler of Europe, proclaimed Christianity as the official religion of the Roman empire; Saint Jerome translated the Bible into Latin and thus helped to christianise Europe; George Castriot Scanderbeg, one of the greatest Champions of Christianity and the last king of Albania, fought victoriously against the Turks for twenty-five years and saved Europe from the horrors of Turkish invasion in the fifteenth century; the Bushatlis of Scutari and Ali Pasha Tepelen of Janina continued the struggles of Albania against the unspeakable Turk for over half a century; Mehmed Ali Pasha liberated Egypt, Palestine and Syria and but for the intervention of the European Powers would have conquered Constantinople and abolished the Turkish empire a century ago; most of the leaders of the Greek wars of liberation, like Canari, Miauli, Chavella, Bochari and others were Albanians; the leaders of the Albanian revolutions of 1910, 1911, and 1912 undermined the morale of the Turkish army and were mainly responsible for its defeat during the Balkan wars. Finally, the Albanians have done their bit in the cause of civilisation and humanity by fighting on the side of the French and the Italians against the Austro-Germans on the Balkan front, while numerous Albanians have shed their blood under the Stars and Stripes in France.

In view of these achievements, the Albanian race can rightly claim a chance to develop freely its genius and contribute its share to the cause of human progress and civilisation. With proper assistance and disinterested guidance, such as have been freely given to all other Balkan nations in their first steps towards national life, Albania, instead of being the cockpit of conflicting interests, will soon become a factor of peace and progress in the Balkans. The Albanians hope that America and the Allies will gladly help Albania to get on her feet, thus settling the Balkan question on a just basis, saving an ancient and promising race from extermination and enslavement, and giving it the place among the civilised nations of the world for which she has fought the longest and hardest of battles through the centuries.

For the Orthodox Albanians of America

Very Rev. Fan S. Noli,

Rev. Naum V. Cere,

Rev. Damian Angeli,

Rev. Mark J. Kondili,

Rev. Pando Sinitza,

Rev. Vangel Chamche.

Boston, Massachusetts, November 27, 1918

[published in: The Adriatic Review, Boston, Vol. 1, No. 3, November 1918, p. 97 104. Reprinted in: Bejtullah D. Destani (ed.), Albania & Kosovo: Political and Ethnic Boundaries, 1867-1946. Documents and Maps. Slough: Archive Editions, 1999, p. 406-412.]

NË UNIVERSITETIN “FAN NOLI” U PROMOVUAN DY LIBRA TE THANAS GJIKES

September 23, 2016 by dgreca

NË UNIVERSITETIN “FAN NOLI” U PROMOVUAN LIBRAT “MOSDËNIMI I KRIMIT ËSHTË KRIM I RI”

DHE “SHËN PALI PUNOI DHE NË BRIGJET E ADRIATIKUT” TE PROF. THANAS L. GJIKA/

Nga Viktora V. Vllahu/

Gjatë muajit gusht, profesor Thanas L. Gjika shkoi në atdhe ku mori e shpërndau librin e tij të ri “Mosdënimi i krimit është krim i ri” OMSCA-1 Tiranë 2016, 450 f.

Më 18 shtator, z. Gjika shprehu me shkrim në buletinin e kishës “Fjetja e Shën Marisë”, Worcester MA. mirënjohjen e tij ndaj Shoqërisë Vatra, Kishës së qytetit dhe zotërinjve Olsi Gjinko, Flori Bixho dhe Eduard Postol për ndihmën bujare që i dhanë për sponsorizimin e botimit të këtij libri.

Me inisiativën e profesor Ali Jasharit, rektor i Universitetit “Fan Noli” të Korçës, më 25 gusht ora 12:00-14:00, u organizua në prani të autorit, në sallën e bukur të Senatit Akademik promovimi i dy veprave të fundit të profesor Gjikës. Aty morrën pjesë pedagogë, studentë, qytetarë dhe At Spiro Katundi, i dërguar i Peshkopit Joan Pelushi, Mitropoliti i Korçës.

Në fjalën e hapjes Prof. Jashari theksoi kënaqësinë e tij që ish-punonjësi shkencor i Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë të Akademisë së Shkencave, prof. Thanas Gjika, vijon punën shkencore në ShBA, ku që nga viti 2007 e deri sot ka botuar pesë vepra të rëndësishme në fushën e shkencave albanologjike në plan kombëtar e ndërkombëtar. “Thanas Gjika, tha midis tjerash folësi, nuk e harron qytetin e lindje, Korçën tonë. Ai vjen nga Amerika e largët dhe na sjell librat e tij të njëpasnjëshëm, duke na i pasuruar bibliotekat e qytetit për të ndihmuar në ngritjen kulturore e shkencore të qytetarëve e sidomos të studentëve tanë. Për këtë meriton falenderime nga të gjithë.”

Më tej ai i dha fjalën pedagogut të letësisë shqiptare, Dr. Neli Naço, fjalën e të cilit po e japim të plotë:

“Kur merr në dorë librin e Profesor Thanas Gjikës dhe lexon thënien proverbiale: “mosdënimi i krimit është një krim i ri” ke ndeshur edhe me kredon e cila ka qenë qëllimi kryesor i autorit, shpallja e një lloj humanizmi bashkëkohës që ai e ka për qëllim ta shpallë dhe ta argumentojë përmes shkrimeve të tij. Kjo kredo është një besim i palëkundur i autorit ai e artikulon atë në shkrime të ndryshme, por e ka bindje që kjo kredo është shumë e rëndësishme që atdheu të zhvillohet dhe të përparojë nëpërmjet një procesi pastrimi shoqëror. Fshehja e krimit, sipas tij, quhet krim dhe mungesa e dënimit mundëson që të çojë në përsëritjen e tij. Kjo kredo, ky fill i ndërtimit është filozofia e teksteve të shumllojshme që përbëjnë librin, ato rrëfejnë, analizojnë, krijojnë, momente e situata të ndryshme, krijojnë portrete dhe zbardhin disa të tjera duke na dhënë shpeshherë imazhe të reja, por shpeshherë edhe duke i nxjerrë disa prej tyre nga gjysmerrësira në dritë, duke u fashitur hijet për të nxjerrë më mirë tiparet e tyre të vërteta, që në thelb janë tiparet e vetë qenies njerëzore që duket e përkryer shpeshherë, por nuk është e tillë dhe anasjelltas.

Procesi i njohjes dhe i analizës që Thanas Gjika përdor, është kthjelluar edhe nga një moment tjetër vendimtar. Duke jetuar jashtë atdheut, duke njohur botën dhe mentalitetin perëndimor, sidomos atë amerikan, duke e përdorur atë mentalitet dhe kthjelltësi mendore ai e ka më të lehtë të gjykojë ato procese në të cilat është ngatërruar bota postkomuniste e Europës Lindore, dhe sidomos bota postkomuniste shqiptare. Largësia dhe kuptimi i mentalitetit perëndimor e bën që analiza e tij të jetë e thjeshtë, e kapshme, e drejtpërdrejtë dhe kuptimplote. Ai i sheh problemet shqiptare që nga larg, si astronauti që sheh tokën nga hapësira dhe e kupton realitetin më mirë se vështrimet mendjengushta dhe të pjesshme të protagonistëve. Kjo e ndihmon atë në arritjen e përfundimeve të sakta dhe të artikuluara qartë në pjesët që ndërtojnë librin. Libri synon pra, jo vetëm një analizë letrare (dhe kjo është pjesa kryesore e strukturës së këtyre teksteve letrare), por edhe një mësim humanist të gjerë që do t’i shërbente lexuesve të cilët e marrin nëpërmjet interpretimit të tekstit autorial.

Libri ka në përbërjen e vet artikuj kritiko-letrarë që tregojnë për vlera artistike, kulturore, letrare që janë shpërdoruar nga kritika e socrealizmit dhe larg syrit vëzhgues të socrealizmit që i shihte gjërat vetëm bardhë e zi dhe shquan nuancat e holla që përbëjnë vlera të patjetërsueshme. Nuk gjykon dot për pasurinë e një pylli duke parë vetëm drurët e njëjtë të tij. Duhet të njohësh edhe shkurret, lulet, barërat shumëllojshmërinë që jep delikatja e tij, për të krijuar një ide të saktë mbi realitetin e tij. Edhe letërsia ka gjithashtu drurët e lartë, por edhe ata që janë në hije, ka lulet me aroma të holla e të mezikapshme, por që ndikojnë në atë totalitet e plotëri që figurativisht mund të quhet pylli letrar.

Thanas Gjika me kureshtje dhe pa komplekse i afrohet këtij pylli dhe sheh jo lart ato që shohin të gjithë drurët, por sheh edhe lulet e rralla, barishtet, shkurret dhe çdo gjë tjetër që udhëtarit të rëndomtë i shpëton. Ai sheh shumëllojshmërinë brenda një trualli ku mendohet se ka pak shumëllojshmëri. Edhe ky krahasim, si çdo krahasim çalon, por le të shohim më konkretisht se çfarë përfaqëson ky libër.

Shkrimtarë që kritika letrare i ka trajtuar pak ose aspak të bien në sy për analizat që u bën Prof. Gjika atyre. Një nga shkrimtarët që bie në sy, mbase më i njohuri i kësaj letërsie të heshtur të quajtur letërsia e sirtarit është edhe Visar Zhiti, një shkrimtar që nuk u dorëzua dhe që mbas suksesit si poet, korr sukses edhe në prozën tregimtare dhe romanore si një kapacitet i veçantë. Gjika e analizon me sukses romanin e tij “Ferri i Çalë” sepse kemi të bëjmë me një lloj proze të re të ndryshme nga proza tradicionale që jemi mësuar të lexojmë, sepse Visar Zhiti vjen në prozë si një dukuri e re, i plotë në formatin e poetit ai artikulon midis dy gjinish poezi e prozë bashkë duke të kujtuar shpeshherë edhe fenomenin Camaj. Profesor Gjika e karakterizon kështu Ferrin e ri të përshkruar prej Zhitit duke analizuar dhe përmbledhur: “Këta rreshta tingëllojnë si vargje poetike, ku tipizohet në gjerësi e thellësi jeta shqiptare nën diktaturën komuniste për të burgosurit, me nëntë rrathët e ferrit, por edhe për popullin, i cili jetonte gjithashtu i rrethuar prej disa rrathësh të të njëjtit ferr…” Thanas Gjikës nuk i shpëton madje edhe një karakteristikë e njëmendët e Zhitit, që gjendet njëherazi edhe në letërsinë, edhe në karakterin e tij: ai nuk është i dehumanizuar nga urrejtja dhe krijon një tipologji të ndryshme nga ajo e shqiptarit tipik të ashpër dhe hakmarrës.

Një trajtim mbresëlënës është ai për shkrimtarin Ismail Kadare, ai titullohet “Vepra e Kadaresë e shkruar gjatë diktaturës ka qenë vepër me tipare disidente, maksimalja e mundshme”. Ky shkrim bëhet duke e vlerësuar shkrimtarin e madh në situatat komplekse në të cilat është ndodhur ai gjatë regjimit diktatorial e vlerëson shkrimtarin në dritëhijet e tij. Ai merret me një problem që në këtë rast nuk mund të shmangej, me problemin e disidencës, trajtimin e së cilës e bën në një plan më të gjerë duke e krahasuar me disidencën si fenomen në Europën Lindore i klasifikon këta disidentë në ata që u dënuan dhe në ata që e zhvilluan disidencën e tyre jashtë atdheut. Zgjerimi i fokusit kritik, gjerësia me të cilin e sheh tablonë profesor Gjika bën që shumë faktorë të ashtuquajtur faktorë jashtëletrarë të merren parasysh në analizën autoriale dhe të saktësojnë shumë momente dhe situata decizive të procesit të vlerësimit. Një përfundim i thjeshtë por i goditur në këtë tekst është ai që ka lidhje edhe me titullin e veprës. Autori shpreh në formë postulateve dhe përmbledhëse: “Vepra më e mirë e Kadaresë e shkruar dhe e botuar gjatë regjimit komunist nuk ishte një vepër disidente në kuptimin klasik të fjalës, por ishte një vepër me tipare disidente.”

Vepra e profesorit të njohur Sami Repishti “Pika Loti” është gjithashtu një vepër që është marrë në shqyrtim dhe vlerësuar lart nën vëzhgimin kritik të Thanas Gjikës, si një vepër e cila merr përsipër të thotë të vërtetën, të zbulojë por edhe të portretizojë njerëz të zakonshëm e të jashtëzakonshëm, nga veçoritë e karakterit e të dijes së tyre, por të gjithë të jashtëzakonshëm nga pikëpamja e fatit të tyre nën diktaturë, nga ajo çka përfaqësuan dhe ajo çka mbrojtën. Fatet e Qemal Draçinit, Hamdi Gjonit dhe Bego Gjonzenelit, Preng Kaçinarit, Qazim Danit dhe Atë Ciprian Nikajt, por edhe njerëzve të tjerë janë vlerësuar si shkrime që sjellin dhimbjen përmes një lirizmi karakteristik e stilit vetanak të Sami Repishtit.

Nën gjykimin e kësaj kritike pozitiviste dhe humaniste janë gjithashtu edhe mendimet për romanet “Rrugëtim me Psherëtima” të Makinsen Bungos dhe veprën autobiografike “Jetë në Diktaturë” të Hasan Kostrecit. Nën këtë gjykim pozitivist është edhe fati i familjes Kulla e dhënë nëpërmjet analizës së veprës historike “Jo të gjithë të vdekurit prehen në paqe” të Pëllumb Kullës. Në analizat e profesor Gjikës zbulimi i një humanizmi që kjo letërsi bart është pjesë e rëndësishme e vlerës së tyre dhe po ashtu humanizues dhe dinjitoz duhet të jetë trajtimi që pjesa tjetër e shkrimtarëve, duhet t’u bëjnë politikës dhe popullatës që ishte fajtore sepse u përpoq me sa mundi të zbulonte të vërtetën apo ta mbronte atë.

Nëpërmjet analizave të këtyre shkrimeve të gjinive të ndryshme letrare, shumica të pabotuara në kohën kur u shkruan, të njohura me emrin “letërsi sirtari”, na krijohet një imazh më i plotë dhe më i saktë për letërsinë shqipe, imazh që deri tani ka munguar për shkak të zbulimit rastësor dhe pjesor të tyre, në kohë dhe vende të ndryshme, nga shtëpi botuese të ndryshme dhe pa një kriter përzgjedhës, fakt që e nënvizon Thanas Gjika në analizat e tij. Disa pyetje të tjera mund të shtrohen për zgjidhje duke marrë shkas nga shkrimet për këta autorë, që kanë të bëjnë drejtpërdrejt me çështje të historisë së letërsisë. A është dinjitoze ta quajmë këtë letërsi thjesht “letërsi sirtari” sikur ajo thjesht të mos ishte e botuar nga harresa apo nga pasiguria e shkrimtarit për vlerat e saj? Si duhet kategorizuar nga pikëpamja kohore kjo letërsi, si letërsi e kohës kur u shkrua, apo e kohës kur u botua? Sepse komunikimi me lexuesin nuk ka qenë normal si për pjesën tjetër të letërsisë. A duhet trajtuar kjo lloj letërsie si një “qark letrar” (po të përdorim një term të Profesor Eqrem Çabejt) duke i dhënë kështu një rëndësi më të madhe trajtimit të saj historiografik letrar si një letërsi më e plotë? A duhet që të mënjanohen shkrimtarë më minorë të kësaj letërsie dhe të trajtohen vetëm shkrimtarë që i përkasin kësaj letërsie, por me vlera të spikatura, siç mund të ishte rasti i dallueshëm i shkrimtarëve Martin Camaj, apo Visar Zhiti? Afërsisht kështu u veprua nga kritika pas viteve nëntëdhjetë e cila ngurron të shkruajë për fenomene të reja, por shkruan për fenomene të sigurta letrare. Edhe një sërë çështjesh të tjera të vlefshme burojnë nga analizat e Thanas Gjikës mbi këtë lloj letërsie.

Një shkrim kritik me një opinion vetanak të autorit është edhe shkrimi vlerësues për romanin “Doktor Gjilpëra…” një nga pjesët më të rëndësishme të veprës së Konicës, po ashtu të letërsisë shqipe në kohën e fillimit të modernizimit të saj. Profesor Gjika e quan që në titull Romani i parë realist i letërsisë shqipe dhe pas një analize kuptimplote e vlerëson kësisoj: “Doktor Gjilpëra… është një roman realist satirik me problematikë shoqërore.”

Në shkrimin tjetër që pason po për këtë figurë të ndritur të letërsisë dhe kulturës shqiptare të titulluar “Roli i Faik Konicës në gazetarinë dhe letërsinë shqiptare” ai shpreh mendimin e patundur se koleksioni i revistës Albania përbën kryeveprën, veprën më monumentale të Faik Konicës. Dhe a nuk fillon aty kritika letrare dhe kritika sociale, gjuhësia dhe gazetaria informative? A nuk fillon aty eseja dhe proza poetike? A nuk fillon aty pluralizmi i ideve dhe kërkesa për një unitarizëm kombëtar thellësisht perëndimor? Këto shkrime me karakter kritik e vlerësues, me gjithë gjerësinë e trajtimit të tyre, pasohen edhe nga dy shkrime për rolin e Fan Nolit në publicistikën shqiptare të titulluar “Për stilin dhe individualitetin publicistik të Fan Nolit” dhe “Mendimet ekumenike të Imzot Nolit janë aktuale edhe sot”. Nga letërsia fare natyrshëm profesor Gjika hidhet në politologjinë dhe kulturologjinë shqiptare, nisur nga mendimet e një dijetari, kulturologu dhe politologu siç është rasti i Imzot Fan Nolit në këtë analizë, të krijojë edhe mendimin e vet mbështetur në truall të shenjtëruar si ai që krijon Noli dhe Konica. Mendimi i cituar prej autorit të librit dhe i artikuluar prej Imzot Nolit është gati një postulat politik e kulturor: “Të mos ndryshojmë gjë prej gjëje: vetëm të krejmë krerë fetarë me ndërgjegje. Kjo është më e mira udhë për të prurë bashkimin, se programi i ndryshimeve të rea në fetë do të jetë prishja jonë e përgjithshme.”

Në tekstet që të zgjojnë interesim mjaft të madh nga ky libër do të veçoja edhe portretet filologjike të disa autorëve të cilët me punën e tyre e kanë zgjeruar spektrin e vlerësimit personal, por edhe spektrin e vlerësimit të botës letrare në përgjithësi puna e vëllimshme e të cilëve duhet vlerësuar pa dyshim. Mbase ndër tekstet më impresionuese të gjithë këtij vëllimi është portreti filologjik, por jo vetëm filologjik, por edhe diplomatik i Fotaq Andreas, një njeri që ka marrë përsipër të shpalosë botën frankofone para lexuesit shqiptar, të zbulojë dhe marrëdhëniet e kësaj bote me botën shqiptare. Profesor Gjika e trajton këtë figurë letrare në disa dimensione, si përkthyes, si diplomat i shtetit shqiptar, si eseist dhe antologjist, si studiues arkivash dhe si një nga Konicologët më të përkushtuar dhe të dalluar. Ka lindur kështu bërthama e një biografie të ardhshme për përkthyesin, studiuesin, antologjistin, hulumtuesin e politikanin Fotaq Andrea. Të tjera vepra të ngjashme, bërthama monografish të ardhshme, janë dhe esetë kushtuar historianit Ilia Karanxha, analistit Eugjen Merlika, poetit e piktorit të bugjeve Lek Pervizit botues i revistës “Kuq e Zi”, komunistit të zhgënjyer Thanas I. Qeleshi, ish-ballistit Sejfi Protopapa, etj. I. Karanxha ndriçohet si studiues i humanistëve shqiptarë dhe njëheresh pararojës së Rilindjes Shqiptare, si Beçikemi alias Barleti, Tomeu, Vitali, apo Dora D’Istria.

Portrete me penelata të gjera, portrete shumë ekspresive janë edhe ato kushtuar Lek Previzit dhe Eugjen Merlikës që shpalosin një botë intelektuale e cila njihet pak prej lexuesit shqiptar. E zhvilluar kryesisht në mërgim ajo njihet pjesërisht dhe shkakton befasi tek lexuesi, shkakton kërshëri dhe zgjon interesin për të zbuluar më shumë për krijimtarinë e këtyre autorëve të mbetur në hije. Shumë impresionues është edhe portreti filologjik i përkthyesit të “Biblës” Vladimir Dervishi. Një vazhdues i denjë i traditës së Shën Jeronimit të Ilirisë, Gjon Buzukut, Vangjel Meksit dhe Grigor Gjirokastritit, si dhe i traditës jashtzakonisht pikante të Kostandin Kristoforidhit.

Përmes portreteve humane autori analizon fenomene shqiptare të botës së djeshme komuniste dhe botës së sotme tranzicionale dhe kaotike, ku me guxim intelektual ofron zgjidhje ose ide për zgjidhje për të rivendosur hierarkinë e vlerave të munguara qofshin intelektuale, politike apo letrare.

Një vlerë që i jep ngrohtësi librit janë edhe kujtimet për njerëz të njohur të botës shkencore shqiptare. Veçojmë kujtimet për Profesorin e nderuar Eqrem Çabej apo intelektualë të jerm nga Kosova, si Rexhep Qosja, Agim Vinca, Engjëll Sedaj e të tjerë.

Lashë pa përmendur edhe shumë analiza të tjera, kontribute intelektuale, letra të hapura, mendime analitike siç mund të jenë ato politologjike që kanë të bëjnë me botën gjermane dhe nevojën për zhvillim të vendit tonë në po atë shembull e të tjera, apo refleksionet që autori bën, nisur nga disa fakte jetësore, për ata që në kohën e diktaturës ndëshkuan të tjerët dhe nuk e ndjenë e as e ndjejnë si nevojë të ripërtëritjes së shpirtit të tyre, po as si detyrë humane që të kërkojnë falje e të bëjnë një ndjesë publike mbi të shkuarën e tyre të errët. Lashë edhe ndonjë autor pa përmendur sepse trajtimet në këtë libër voluminoz, ku ngërthehet lëndë e tre librave bashkë, janë të shumta. Por do të doja të falënderoja autorin më së shumti për punën e kujdesshme filologjike dhe analizat e mirëfillta që i përkasin botës së letërsisë. Më kujton ndonjëherë ky libër një punë analitike të Mitrush Kutelit të quajtur “Viti letrar 1943”. I keqkuptuar së shumti nuk ju dha asnjëherë vlerësimi si një përpjekje për ta institucionalizuar punën e kritikës letrare, për ta bërë atë një instrument shkencor. Ky libër më zgjon idenë që autori kërkon të ndjekë këtë vazhdë. Si profesionist, si intelektual me një ide të madhe në mes që është padyshim në kërkim të një humanizmi të ri për rigjenerimin e mendësisë së popullit tonë.”

Më tej iu dha fjala pedagogut tjetër të letërsisë të Universitetit “Fan Noli”, poetit e prozatorit Dr. Eris Rusi, i cili u ndal kryesisht në vlerësimin që studiuesi Gjika i ka bërë veprës “Ferri i çarrë” të Visar Zhitit. Për të mos e bërë të mërzitshme e të lodhëshme këtë kronikë, fjalën e Dr. Rusit po e dërgojmë tek gazeta “Illyria”.

U kalua pastaj në promovimin e veprës “Shën Pali punoi dhe në brigjet e Adriatikut”, vepër e cila është vlerësuar dhe prej studiuesish amerikanë si Dr. Norman Wendth, prof. R. Dean Davis, akademikut Jorgo Bulo, etj. Peshkopi Joan Pelushi, Metropolit i Korçës, në pamundësi që të vinte vetë kishte dërguar At Spiro Katundin, i cili dha përshtypjet shumë të mira të Mertopolitit për biografinë kushtuar Shën Palit.

“Kjo biografi pasuron në mënyrë të ndjeshme jetën dhe veprën e Apostullit Pavël, i cili solli fjalën e Jezu Krishtit, besimin e ri, qytetërimin e ri të krishter në trojet tona, tha At Katundi dhe vijoi, mbas këtij studimi, biografët që do të merren me jetën e këtij shenjtori do t’i referohen këtij studimi si një burim i dorës së parë për veprimtasrinë e tij në trojet ilire.”

Në këtë promovim, kishte ardhur nga Berati mësuesi në pension Çlirim Mukli, një ish-bashkëstudenti i profesor Gjikës në Fakultetin Histori Filologji gjatë viteve 1962-1966. Ai tha se mbasi e kishte lexuar me shumë vëmendje biografinë kushtuar Shën Palit, ishte nxitur të gjente ndonjë gjurmë të kalimit të këtij shenjtori nëpër Berat, mbasi përmendja në këtë vepër e kalimit të tij, nga Durrësi në Backë të Skraparit, në Përmet e pastaj në Butrint, e le të hapur mundësinë e kalimit edhe nëpër Berat, një qytet i lulëzuar në atë kohë, i njohur me merin Antipatrea. Z. Mukli theksoi: “Mitropoliti i Beratit, Anthim Aleksudhi, më 1868, botoi në Korfus “Syntomos istoriki perigrafi tis ieras Mitropolias Belegradhon” (Përshkrim i shkurtër historik i Belegradonit [kupto Beratit]. Ndër të rjera, në faqen 115, ai shkruan: “Në vitin 64 pas Krishtit, Kryemësuesi, i shenjti Pavël dhe shoqëruesit e tij… predikuan çështjen e kishës dhe të Ungjillit të Shenjtë, duke kaluar nga krahinat e Greqisë nëpër të gjithë Ilirinë, pra edhe në Antipatrea”.

Po ashtu në librin “Leksiku i kulturës popullore shqiptare”, botuar nga “Skanderbeg books” 2005, Robert Elsie shkruan për Shën Palin: “. . . E kremtja, bashkë me atë të Shën Pjetrit, i bie më 29 qershor me kalendarin perëndimor dhe më 12 korrik me kalendarin julian ose lindor. Dita e Shën Palit kremtohej në Mirditë, pa dyshim falë

kishës që mban emrin e tij në Blinisht, ku fiset mirditore mblidheshin në kuvend.

Kisha të tjera kushtuar Shën Palit ka pasur në Shupal – domethënë Shën Pal i Tiranës; në

Pult – Shkodër, e vitit 1348; abaci të Shkodrës – Pukë; Peshqesh – Mirditë; Qelzë –

Pukë; dhe Kabash – Pukë.”

Kështu, e mbylli fjalën e tij z. Mukli, mendoj se në të ardhmen kur autori të ketë bërë kërkime të mëtejshme, mund të bëjë një botim të ri të kësaj vepre, ku të saktësojë dhe të përvijojë edhe në hartën e tij vajtjen e Shën Palit në Berat, si dhe në disa fshatra të tjera në Shqipërinë veriore, krahas vendeve që ai ka përmendur.”

Mbas z. Mukli folën edhe disa qytetarë si profesor Ilia Tili, etj. Ky mbasi e përgëzoi autorin e këtyre dy veprave, vuri në dukje disa tipare të ish-gjimnazistit Thanas Gjika, kur e kishte pasur nxënës dhe kishte vënë re se ai shquhej për këmbënguljen për të arritur tek e vërteta, për ndershmërinë dhe dashurinë ndaj shokëve e qytetarëve të ndryshëm.

Në fund u ngrit profesor Gjika, i cili falenderoi rektorin e Universitetit “Fan Noli”, prof. Ali Jasharin për krijimin e kësaj ceremonie të frutshme, e cila për nga niveli shkencor ishte e njëjtë me promovimet që ai kishte bërë në Tiranë për librat e tjerë ”Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” (2007) dhe “Mihal Grameno jeta dhe vepra” (2012), në prani të kolegëve të Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë dhe Institutit të Historisë. Ai tha se Universiteti “Fan Noli” me pedagogë të përgatitur kaq mirë, si zotërinjtë Naço dhe Rusi, ka një të ardhme pedagogjike e shkencore që do ta kenë zili shumë universitete të vendit. Leximi i librit tim voluminoz dhe përgatitja e recensioneve kaq profesionalë prej këtyre dy kolegëve brenda një kohe prej vetëm 10-11 ditësh, tregon se ky kuadër pedagogjik është shumë më i përgatitur nga ana shkencore se sa isdhim ne në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë në vitet 1970-1996, kur punoja unë atje.

Përgëzime dhe ju faleminderit të gjithëve për pjesëmarrjen dhe dëgjimin e vëmendshëm.

Në Durrës përurohet busti i personalitetit të shquar kombëtar, Fan Noli

July 15, 2016 by dgreca

Busti i Fan Nolit është vendosur në hyrje të rrugës që mban emrin e tij dhe pranë Kishës Ortodokse të Durrësi, dhe është një vepër e çmuar e skulptorit të njohur Idriz Balani./

TIRANË, 15 Korrik/ – Kryetari i Bashkisë së Durrësit, Vangjush Dako, ka përuruar sot, e Premte 15 Korrik, bustin e personalitetit të madh kombëtar, Fan Noli, i cili është vendosur në hyrje të rrugës që mban emrin e tij dhe pranë Kishës Ortodokse të Durrësit.

Busti i Fan Nolit është një vepër e çmuar e skulptorit të njohur Idriz Balani.

Në fjalën e tij, Dako deklaroi se nëpërmjet vendosjes së këtij busti, por edhe dhënies së titullit qytetar nderi, Bashkia dhe i gjithë qyteti i Durrësit nderon Fan Nolin, një personalitet kombëtar dhe një prej figurave emblematike të historisë dhe kulturës shqiptare, si dhe frymëzuesin e themeluesin e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë dhe Durrësit.

Pas ceremonisë pranë Kishës Ortodokse është zhvilluar edhe një simpozium i organizuar nga klubi i shkrimtarëve dhe artistëve të Durrësit, ku merrnin pjesë historianë, shkrimtarë dhe studiues dhe ku personalitete të letrave si, Nasho Jorgaqi apo shkrimtarë dhe historianë të tjerë, kanë folur gjerësisht rreth figurës dhe personalitetit të shquar kombëtar Fan Noli.

Në këtë simpozium është dorëzuar edhe titulli “Qytetar Nderi i Durrësit” për këtë figurë të shquar me motivacionin: “Personalitet i shquar kombëtar, mitropolit i Durrësit dhe një ndër kontribuesit më kryesorë në drejtim të ringjalljes dhe ringritjes kishtare në Durrës dhe në të gjithë Shqipërinë, meshtar, predikues dhe lider shpirtëror që zgjodhi qytetin tonë për mbajtur meshën e parë në gjuhën amtare.”

Fan Noli një nga personalitetet më të shquar të kombit shqiptar ka zhvilluar një aktivitet të ngjeshur në Durrës ku ai mbajti edhe meshën e parë në gjuhën shqipe. Noli mbante titullin kryepeshkop i Durrësit, Tiranës, Elbasanit, Gorës dhe Shpatit, primat dhe ekzark i Ilirisë dhe gjithë Shqipërisë. Mitropolia e ngritur pranë vendit ku ndodhet sot kisha ortodokse u bë selia zyrtare dhe shtëpia e tij në vitet 1921-1924 ku ai jo vetëm do të banonte, por edhe do të zhvillonte veprimtarinë e tij kishtare dhe social politike.(Kortezi- Ilir Vata-ATSH)

Fan Noli, Between The Divine And Human Worlds

November 25, 2015 by dgreca

By Raimonda Moisiu/

I do not believe that Fan Noli ever had any personal enemies. He was a humanitarian and a man of letters. He, not only served as a statesman, but also became a priest. In order to become a priest, a person must be a person of high ideals, who lives in the world of the divine and the world of the human and he must be tolerant and merciful. Since Noli possessed these qualities, he wore the black robe with ease. Immediately afterwords, he made a brilliant declaration which allowed him to more easily push the limits of the millennium, in which he lived. He said that the Albanians, with a Muslim majority, chose an Orthodox priest as their leader. And where would you find a more beautiful expression of religious tolerance, especially in today’s world rife with religious conflict? Fan Noli bridged the gap between cultured Albanians and nonAlbanians alike. The brilliance of both his original works and his translations is undeniable. As a poet and journalist, I would like to point out an example which demonstrates this excellence to all of us who create literature and to aspiring artists in this field. If we call a miserly person a Jew, Fan Noli was a Jew of the cultivated word. When he wrote, he resembled a goldsmith or a clock maker. You would not dare to remove a single syllable of the golden poetry he left us.

It is our duty to preserve the legacy of Noli, Mjeda, and Migjeni. We must respect Professor Noli for his choice of words. It is said that Noli, in search of the beautiful Albanian word gérdallé, (jade) wrote from America to a childhood friend while translating Cervantes. And in the end, who was the jade one? And who else but Rosinant? Or another? And after the War, when they sent him other works by Shakespeare published in his country, at the same time as he congratulated them for their work, he said,”Albanian has other words that are more beautiful, my friends.”

Noli was modern in every sense of the word. Because of the church he founded, Albanians were and still are more united in America than in any other country in the world. Because of Noli, respected clerics such as Father Arthur Liolin preserve this unity. Also, a special thank you to Neka Doko for her support of Father Arthur Liolin and the Fan Noli library. Is it not so, brothers and sisters?

Fan Noli për Faik Konicën…

September 18, 2015 by dgreca

Nga Ilir Ikonomi /

” E kam takuar Konicën për herë të parë më 1909. Ishte diçka që nuk kam për ta harruar kurë. Më kishte shkruar nga Londra se do të vinte në Boston i veshur me kostum shqiptar.

… E kam takuar Konicën për herë të parë më 1909. Ishte diçka që nuk kam për ta harruar kurë. Më kishte shkruar nga Londra se do të vinte në Boston i veshur me kostum shqiptar. Ideja ishte që të dilte fotografia e tij në gazetë dhe të shfrytëzohej rasti për të propaganduar çështjen kombëtare shqiptare, e cila ka qenë pasioni i gjithë jetës së tij. Unë mbeta i shtangur. Si prift ortodoks i modës së vjetër, në atë kohë unë vetë mbaja nnjë mjekër të gjatë të zezë, për të cilën më duhet të pranoj se nuk u pëlqente djemve të Bostonit. E merrja me mend se sa do të dëfreheshin ata djem po të më shihnin duke ecur me një burrë të veshur me fustanellën shqiptare. Ndonëse nuk kisha parë kurrë ndonjë fustanellë greke, një lloj fundi i balerinave. Unë isha i shkurtër e i bëshëm, Konica ishte i gjatë e i thatë, kështu që të dy do të dukeshim si Don Kishoti me Sanço Pançën të arratisur nga ndonjë cirk. Sa u habita këtë herë kur pashë se djemtë e Bostonit e harruan gjithçka lidhur me mjekrën time dhe thjesht zunë të shihnin Konicën me adhurim. Atëherë e kuptova se fustanella shqiptare nuk ishte fustanellë qesharake greke, por diçka që i ngjante kiltit të skocezëve dhe se i përshtatej shumë një burri të pashëm si Konica.

Meqë ra fjala, lexuesi mund ta gjejë në librin e Konicës ndryshimin ndërmjet kostumit grek dhe veshjes shqiptare: është e vërtetë se grekët e kanë përshtatur nga shqiptarët, por ata u përpoqën ta stërhollojnë sa që e bënë një veshje grash me aq sa mundën.

Veshja e Konicës nuk ishte e vetmja gjë që më habiti. Thjesht mbeta pa mend, kur ai nisi të më “mësonte” për çdo gjë në botë. Ishte njeri me kulturë të lartë. Gijom Apoliner, një shkrimtar dhe mik i tij, e ka quajtur “enciklopedi shëtitëse” që e fliste frëngjishten si një francez. Një shkrimtar tjetër, Zhyl lë Metrë, ka shkruar për të: “Ky i huaj që e shkruan kaq mirë gjuhën tonë”.

Si studiues i pasionuar i muzikës, Konica e adhuronte shumë Vagnerin. Një nga gjërat e para që bëri ai pasi u takuam, ishte të më tregonte për Vagnerin dhe operat e tij. Me këshillën e tij e pashë përherë të parë Parisfalin, kur u dha më 1910 në Boston. Në varrimin e tij, tridhjetë vjet më vonë, duke e ditur se sa shumë e donte Vagnerin, iu luta organistit të luante muzikën e Vagnerit nga kreu deri në fund.

Ka disa fakte që mungojnë në librin e papërfunduar të Konicës, fakte për Shqipërinë, që i kam mësuar prej tij. Për shembull, Konica flet për krenarinë e malësorëve shqiptarë. Zonja Durham e pranon këtë në librin e saj “Brenga e Ballkanit”. Kur përshkruan shpërndarjen e ndihmave në Maqedoni gjatë dhjetëvjeçarit të parë të shekullit të njëzetë, ajo na tregon se si gratë fshatare e rrethonin ditë e natë, duke i kërkuar ushqime dhe rroba. Ata vendoseshin rrotull shtëpisë ku banonte ajo dhe nuk largosheshin derisa të merrnin diçka. Edhe kur u shpjegoi se nuk kishte më asgjë për t’u dhënë, ato nuk shkuleshin. Kur zonja Durham vajti në Shqipëri, priste që t’i ndodhte njësoj. Për habinë e saj, askush nuk iu afrua për t’i kërkuar ndihmë.

Konica përmend edhe faktin se zonja Durham ka qenë një adhuruese e madhe e amvisës shqiptare. Ajo mendonte se vetëm amvisa holandeze mund të krahasohej me të për pastërtinë. Zonja Durham kishte të drejtë. Mjafton të shkosh për vizitë në shtëpitë e shqiptarëve në Shtetet e Bashkuara dhe mund ta shohësh dallimin ndërmjet amvisës shqiptare dhe shumë prej fqinjëve të saj që nuk janë shqiptare.

Një gjë që e ka lënë jashtë Konica është fakti që fqinjët ballkanas e italianë kanë shpifur se shqiptarët janë të egër e të pamëshirshëm. Zonja Durham na thotë se kjo nuk është e vërtetë. Ajo kiste parë fshatarët siçilianë se si i rrihnin pa mëshirë kuajt dhe gomerët, por kurrë nuk kishte qenë dëshmitare se si një shqiptar rrihte një kafshë. Unë e kam vënë re edhe vetë kur kam udhëtuar me kalë në Shqipëri. Sa herë vinim te ndonjë copë rrugë e vështirë, ishim të detyruar të zbrisnim dhe kafsharët gjithnjë përdornin fjalët përkdhelëse për t’u dhënë zemër kafshëve, si për shembull: “Hajde, vëlla. Ec, or bir; Nuk është dhe kaq e vështirë. Do ta kalojmë”.

Një shpifje tjetër e përhapur nga fqinjët tanë, është se shqiptarët qenkan njerëz që nuk u shtrohen ligjeve. E vërteta është krejt e kundërt. Ata u shumë më tepër se gjithë fqinjët e tyre. Statistikat e rajoneve të policisë në qytetet amerikane ku ka shqiptarë, dëshmojnë qartë se ata janë nga grupet më të mira ndër të gjithë të ardhurit e huaj. Përvoja ime e gjatë më ka vërtetuar se shqiptarët u binden ligjeve në shqipëri po ashtu siç u binden në Shtetet e Bashkuara. E keqja është se, kur fqinjët e Shqipërisë përpiqen të shkelin tërësinë e saj tokësore, atëherë shqiptarët “e paligj” ngrenë krye.

Kur përshkruan pamjet e bukura të Shqipërisë, Konica përmend shumë turistë të huaj që e kanë admiruar këte vend. Një emër, që megjithatë mungon, është ai i prozatorit, dramaturgut dhe kritikut muzikor francez, Roman Rolanit, i cili në njërin nga librat e vet flet për “kodrat e bukura të valëzuara të Shqipërisë”. Unë për vete i kam soditur nga maja e malit Tomor dhe nga kështjella e Krujës, kryeqyhteti i vjetër i Skënderbeut. Nuk kam parë gjithë jetën time gjë më të bukur.

Mjaft shtesa mund t’i bëhen kapitullit të Konicës për vetitë luftarake të shqiptarëve. Për shembull, kalorësit shqiptarë u bënë proverbialë në gjithë Europën pas vdekjes së Skënderbeut. Gjithë mbretërit dhe sundimtarët e Italisë, Francës, Britanisë së Madhe kanë marrë kalorës të lehtë shqiptarë për ushtritë e tyre. Konica më ka thënë një herë se në shekullin e shtatëmbëdhjetë, kur francezët kërkonin të lavdëronin një kalorës, shpreheshin: “E nget kalin si një shqiptar”.

Kemi disa dokumente italiane, që flasin për kalorësinë shqiptare dhe që na shpjegojnë se si Skënderbeu e shpëtoi mbretin Ferdinand të Napolit me kalorësinë e vet të lehtë. Sipas dëshmisë së historianëve bashkëkohës, Ferdinandi e kishte humbur davanë kur e braktisën banorët feudalë dhe u bashkuan me Rene Anzhuanë, që ishte rivali i tij francez dhe që pretendonte fronin e Napolit.

Dihet mirë se ushtritë mercenare të Rilindjes asnjëherë nuk bënë ndonjë betejë të vërtetë. Ata kujdeseshin jo për lavdinë ushtarake, por për pagat. Zakonisht krijohej një komitet i përbashkët i të dy ushtrive rivale dhe vendoste kush do të shpërblehej me fitoren. Për shembull, kur njëra nga ushtritë kundërshtare kishte epërsi të padyshimtë si numër, asaj i jepej fitorja pa e zgjatur shumë. Kur ushtritë ishin të barabarta nga numuri dhe komiteti nuk mund të merrte vesh se cila palë mund të fitonte, atëherë kurdisej një betejë e shtirë, në të cilën nuk dëmtohej ose nuk vritej askush, me përjashtim të ndonjë aksidenti. Por kjo manovër shërbente për të ndihmuar komitetin e përbashkët që të merrte një vendim.

Diçka e ngjashme ndodhi kur skënderbu zbriti në Itali me kalorësinë e vet të lehtë. Komandanti i ushtrisë kundërshtare konti Piçinino dhe Skënderbeu rregulluan një betejë të tillë të shtirë për të parë se cila nga të dy ushtritë do të kishte më shumë shanse për të marrë fitoren. Dy reparte të zgjedhura nga ushtria shqiptare dhe italiane bënë një paraqitje të kalorësisë dhe të aftësisë luftarake. Shqiptarët e fituan ndeshjen dhe kështu u mbyll gjithë kjo histori. Italianët asnjëherë më nuk e kundërshtuan epërsinë e kalorësisë shqiptare. Natyrisht, me turret ishte një pun krejt tjetër. Atëherë Skënderbeut i duhej të bënte beteja reale dhe të arrinte fitore reale. Turqve nuk u bënte përshtypje asnjë paradë.

Skënderbeu ka qenë, padyshim, një gjeneral i madh dhe ai meriton nderime të mëdha për kryqëzatën e tij heroike kundër turqve. Por ne nuk duhet të harrojmë se edhe ushtarët e tij meritojnë pjesën e tyre të nderit. Kryengritja shqiptare e viteve 1910 – 1912 kundër turqve tregoi se luftëtarët e çetave shqiptare ende e ruanin trimërinë dhe forcën e gjallë që kishin dëshmuar në kohët e vjetra në Skënderbeun. Vetëm për vetëm ata i mundën turqit, marshuan në Selanik dhe e detyruan qeverinë turke t’u jepte autonominë. Pas disa muajsh iu desh gjithë kombeve të Ballkanit që të bashkoheshin për t’i mundur po ata turq. Më 1920 atje u përsërit po ajo histori e përjetshme. Shqipërinë e kërcënonte copëtimi. Italia kishte pushtuar Vlorën dhe prapatokën e saj deri në Gjirokastër. Fqinjët e tjerë kërkonin copat e tyre sipas traktatit të fshehtë të vitit 1915. Vetëm një zë u ngrit për të kundërshtuar, ai i president Wilson. Por ai mjaftoi për të ngritur kombin. Malësorët shqiptarë të bregdetit jugor qenë të parët që u ngritën, pastaj i ndoqën edhe të tjerët. Brenda pak muajve italianët u hodhën në det dhe u detyruan ta linin Vlorën dhe rrethin e saj. Rreth njëzetë vjet më vonë, më 1940 grekët, pothuaj shtatë herë më të shumtë si numër sesa shqiptarët, nuk mundën ta përsëritnin këte marifet, ndonëse kishin mbështetjen e flotës angleze dhe të forcave ajrore angleze, që i penguan italianët të sillnin përforcime.

Tani disa fjalë për vendin e Konicës në historinë e Shqipërisë së sotme. Si mysliman dhe si përkrahës i një familjeje të vjetër aristokratësh nga Shqipëria e jugut, Konica kishte të gjitha mundësite që të fitonte poste të larta në Perandorinë Turke, ku Shqipëria bënte pjesë, që pas vdekjes së Skënderbeut. Në të vërtetë, shumë shqiptarë të tjerë gjatë shekujve ishin ngjitur në postet më të larta të Perandorisë Turke. Për shembull, kur Konica ishte i ri, Vezir i madh ose kryeministri i Perandorisë Turke ishte Ferid Pasha, një shqiptar nga Vlora.

Por kjo karrierë nuk e tërhiqte Konicën. Ai mendonte se misioni i tij ishte të luftonte për pavarësinë e Shqipërisë. Nga viti 1897 deri më 1912, dy nga pionierët më të shquar të pavarësisë së Shqipërisë kanë qenë Konica dhe Shahin Kolonja, botuesit e dy revistave shqiptare, që dolën jashtë: “Albania” dhe “Drita” përkatësisht.

Gjatë sundimit turk shqiptarët kishin harruar gjithçka për lavdinë e tyre të kaluar nën Skënderbeun. Konica ka qenë njeriu që e rizbuloi dhe e popullarizoi Skënderbeun e flamurin e tij, shqipen e zezë dy krenare në një fushë të kuqe. Ky flamur u bë simbol i pavarësisë kombëtare dhe më në fund u ngrit në Vlorë më 1912 nga Ismail Qemali kur Shqipëria u shpall shtet i pavarur.

Konica është quajtur si krijuesi i prozës moderne shqipe. Kur unë vendosa të bashkohesha me kryqëzatën për pavarësinë e Shqipërisë, e para gjë që më bëri përshtypje ishte mungesa e plotë e veprave letrare shqipe me vlera artistike. Por kur vajta në Egjipt më 1903, një atdhetar shqiptar, Spiro Dineja, më dha vëllimet e revistës “Albania” nga viti 1897 deri më 1903. I lexova të gjitha nga faqja e parë deri tek e fundit dhe atëherë e mësova se në shkrimet e Konicës ne e kishim atë që na duhej: letërsinë e mirë shqipe. Për më tepër, Konica zbuloi dhe popullarizoi shqiptarë të veprimtarisë letrare si Kristofordhi, Mitkoja, Fishta dhe Zako Çajupi. Me këshillën dhe udhëzimet e tij unë përktheva disa vepra nga Shekspiri, Ibseni, Edgar Alan Poeja dhe Don Kishotin e Servantesit. Të gjithë autorët shqiptarë që vijnë pas Konicës janë nxënësit e tij, duke përfshirë dhe shkruesin e këtyre radhëve.”