Dr. Marin HAXHIMIHALI

Universiteti i Tiranës

Fakulteti Histori-Filologji

Departamenti i Historisë

PJ.2/

Letra e sinodit peshkopal të Epirit të Ri tërheq vëmendjen tonë dhe për një arsye tjetër. Midis peshkopëve që e nënshkruajnë atë gjendet dhe Filohari, i pari peshkop i Bylisit i njohur deri më sot nga burimevet e shkruara. Të 7 peshkopët e pyetur, ashtu si dhe 9 kolegët e tyre të Epirit të Vjetër, mbështesin konkluzionet e sinodit të Kalkedonisë, por me ndryshimin jo të vogël se askush prej tyre nuk u kujtua të përmendte autoritetin e Papës, siç bëri Atiku i Nikopojës. 

Pas këtij akti prania e Kostandinopojës në Ilirikun jugor erdhi duke u forcuar. Nga ana tjetër dobësimi i ndikimit të Romës në Ilirik u bë më i ndjeshëm në dyzet vitet që pasuan. Kontaktet u vështirësuan si rrjedhojë e turbullirave politike të shkaktuara nga invazionet e ndryshme. Në vitet 459 – 478 sulmet e gotëve prekën disa herë rradhazi Durrësin, Skampën dhe Lyhnidin. Kështu Ostrogotët plaçkitën Dyrrahun më 459, kurse Teodoriku gjatë fushatës së 479 pushtoi Dyrrahun dhe Skampën si dhe rrethoi Lyhnidin, të cilin nuk e mori dot (shih përkatësisht MALCHUS, Fragmenta, Bonn 1829, f. 250, 21 si dhe po aty, 251, 1). 

Ndërkaq politika e perandorëve të Bizantit mbështeste thuajse hapur teologjinë monofizite. Trysnia perandorake mbi Epirin rritet dhe lidhjet e provincës me Kostandinopojën arrijnë pikën kulmore me ardhjen në pushtet të Anastasit në vitin 491. Nuk dihet qartë sesa ka ndikuar origjina e tij nga Durrësi në simpatinë ndaj monofizitëve, por është fakt se politika perandorake e ndjekur prej Anastasit e paralizoi në mënyrë efikase ndikimin e Romës në Ilirik (C.CAPIZZI, L’Imperatore Anastasio I, në Orientalia Christiana Analetica, 184, Roma 1969). 

Situata ndërlikohet më tej gjatë asaj që në historiografi njihet si « skizma akaciane» e që përkon me periudhën 484-519. Të dhëna të detajuara mbi këtë temë i gjejmë sidomos në përmbledhjene dokumentave të botuara nga E. Schwartz (Publizistische Sammlungen zum acacianischen Schisma, në Abhandlungen der Bayerische Akademie der Wissenschaften, 10, 1934, f. 178-221). Për pasojat që kjo solli në rrethanat kishtare në një pjesë të konsiderueshme të Ilirikut dhe në veçanti për provincën e Epirit të Ri ia vlen të ndalemi këtu më gjerësisht. Patriarku i Kostandinopojës Akaci (472-489) me argumentin se tanimë Roma gjendej e pushtuar nga barbarët u vetëshpall « kryepeshkop i kishës së perandorit të krishterë ». Një argument i tillë, i përkrahur fuqimisht edhe nga politika perandorake, shkaktoi krisjen e parë ndërmjet Papës Feliks III (487-492) dhe oborrit perandorak, por njëkohësisht edhe një çorodi të madhe në rradhët e klerit në Ilirik. Kriza arrin pikën kulmore kur vetë të deleguarit e Selisë së Shenjtë në Kostandinopojë u shtrënguan nën presion të pranojnë henotikën e Zenonit. 

Kjo e detyroi Feliksin III të shkishërojë ambasadorët e tij, vetë Akacin si dhe të vendosë kushte të rrepta për ripajtimin (L. DUCHESNE, Histoire ancienne de l’Eglise, III, Paris 1929, f. 455-518). Papa Gjelasi (492-496) ndërmori një kundërmësymje energjike që synonte rivendosjen e ndikimin të Romës. Më pak i ashpër, por më tepër diplomat se paraardhësi i tij, Gjelasi diti të shfrytëzojë më së miri grindjet e brendshme që kishin shpërthyer në kishën lindore. Ai e filloi veprimin e tij më 494 në Dardani, njëra nga provincat ku ndikimi latin ruhej gjithmonë i fortë.

Korrespondenca e rregullt që u vendos midis Papës dhe peshkopatës së Dardanisë, e ruajtur deri në ditët tona, lejon të krijohet kuadri i plotë i krizës akaciane si dhe nxjerr në pah qëndrimin e klerit të kësaj pjese të Ilirikut në krizën e krijuar midis klerit të Romës dhe atij të Kostandinopojës. Nga njëra anë, Papa Gjelas i fton klerikët dardanë dhe pas tyre të gjithë klerin e Ilirikut të mbështesin Selinë e Shenjtë në luftën kundër herezisë së Grekëve. Gjelasi shkruan se « Akaci është heretik dhe si i tillë duhet shkishëruar bashkë me ata që e përkrahin ». Për më tepër « duhet bërë dallimi midis gjeografisë administrative dhe asaj kishtare, duke ruajtur pavarësinë e kësaj të fundit ». Papa u shpjegon klerikëve dardanë se « peshkopi i Selanikut Andrea nuk dëgjoi të shkëputet nga Akaci dhe si i tillë nuk i përket më kishës së Romës ». Nga ana tjetër, peshkopët e Dardanisë përgjigjen se kanë vendosur shkishërimin e Eutuhit dhe Akacit, shkëpusin lidhjet me kishën e Kostandinopojës dhe pranojnë kushtet e vendosura më parë nga Papa Feliksi III (CH. PIERI, La géographie de l’Illyricum ecclésiastique et ses relations avec l’église de Rome (V^e – VI^e siècles), në Villes et peuplement dans l’Illyricum Protobyzantin, Collection de l’Ecole Française de Rome, nr. 77, Rome 1985, f. 39 dhe bibliografia e cituar aty në shënimet 58, 59 dhe 60). 

Në këtë letërkëmbim interesant bien në sy përpjekjet e Selisë së Shenjtë për të mbështetur autonominë fetare provinciale si e vetmja mundësi për t’i ruajtur besimtarët nga ndërhyrjet e qendrave heretike, Selanikut dhe Kostandinopojës. Ndonëse jo aq hapur sa peshkopët e Dardanisë edhe një pjesë e klerit të provincave të tjera mbante anën e Romës. Kështu kryepeshkopi i Epirit të Vjetër, Alkizi i Nikopojës e firmosi kërkesën për pajtim (libellus) të sjellë nga delegatët e Papës, madje ai kishte shërbyer si ndërmjetës midis Selisë së Shenjtë dhe besnikëve të saj në rradhët e klerit në Palestinë. Këto veprime çuan në arrestimin e tij më 516 nga ana e policisë perandorake. Por kur kryepeshkopi Alkiz vdiq në burgun e Kostandinopojës vdekja e tij shkaktoi reagimin e klerit të Epirit të Vjetër : më 15 nëntor 516 peshkopët e kësaj province i dërgojnë Papës një mesazh në të cilin e njoftojnë se kanë zgjedhur kryepeshkopin e ri Janin dhe njëkohësisht kërkojnë prej tij kungimin, siç thuhet shprehimisht « sipas traditës së vjetër » (CH. PIERI, 1985, f. 45). 

Ndryshe nga fqinjët e tyre të Dardanisë, Prevalit dhe Epirit të Vjetër, të cilët mbajtën anën e Romës duke evokuar me këtë rast lidhjet e vjetra tradicionale me Selinë e Shenjtë, peshkopata e Epirit të Ri e sidomos kryepeshkopi i Durrësit u bashkua me pozicionet e Kostandinopojës. Ai tentoi të mblidhte të gjithe klerin e provincës në koncil për të dënuar ata që ishin renditur me Romën, por kjo tentativë dështoi. Deri në ditët tona ka arritur vetëm një letër e peshkopit Andrea të quajtur episcopus praevalitanus drejtuar papës Hormisda ku ai informon mbi shkishërimin e tij më 519 nga ana e koncilit të Epirit të Ri për shkak se kishte mbajtur anën e Romës (A. ALB, I, nr. 30, f. 6 dhe FARLATI, Illyricum VII, f. 306). 

Nuk është e qartë se përse koncili i Epirit të Ri do të duhej të shkishëronte një peshkop, që në pikëpamje administrative bënte pjesë në një provincë fqinje, mbi të cilin teorikisht Durrësi nuk kishte asnjë kompetencë. Sidoqoftë, ky fakt dëshmon se organizimi kishtar në provincën e Prevalit nuk u ruajt i paprekur, por pësoi lëkundje të rënda të shkaktuara kryesisht nga rrethanat historike të lidhura me dyndjet. Në fakt analiza e dokumentacionit na shtyn të mendojmë se në gjirin e klerit të Epirit të Ri ka patur kundërshti të brendshme, situatë që e bënte të vështirë mbajtjen e një pozicioni unik. 

Pavarësisht nga presioni i kryepeshkopit të Durrësit që përpiqej të paralizonte çdo lidhje me kishën perëndimore, peshkopë të veçantë e kanë shprehur hapur simpatinë për Romën. Një ndër ta ishte Lorenci i Lyhnidit, i cili që nga fundi i shek. V informonte Papën Anastas se i bindej vetëm Selisë Apostolike duke shkishëruar Akacin. Në përgjigje Papa e përshëndet peshkopin Lorenc për besnikërinë e shfaqur, por nuk i jep atij ndonjë përkrahje konkrete (Collection Avellana, 81, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, XXXV ed., Wien 1895-1898, f. 225-229: Anastasius, Ep. 3). Lorenci arrestohet më 516 për të njejtat motive si Alkizi i Nikopojës, por arrin të shpëtojë gjallë, madje të kthehet në vendlindje ku jetoi i qetë deri në moshën tetëdhjetë vjeçare. 

Më 519 të dërguarit e Papës vijnë në Epirin e Ri me kërkesën për pajtim, në përpjekje për t’i shkëputur përfundimisht lidhjet e klerit të kësaj province me Kostandinopojën. Atyre ju rezervua një pritje e vakët në Durrës dhe Aulonë. Në raportin drejtuar Papës Hormisda  delegatët e tij shkruajnë se peshkopi i Aulonës pezulloi përgjigjen në pritje që atë ta jepte më parë kryepeshkopi. Krejt e kundërta ndodhi në Scampa ku peshkopi Trojus së bashku me popullin e qytetit u rezervuan një pritje madhështore si askund tjetër delegatëve, të cilët nuk vonuan t’ja përcillnin Papës me nota entuziaste atmosferën e krijuar në katedralen e Shën Pjetrit në Scampa, ku populli i mbledhur shfaqi aq përkushtim saqë sikurse shkruajnë ata vetë një atmosferë aq emocionuese dhe mallëngjyese vështirë se e gjen diku tjetër: « Erat conventus in basilica s.Petri. Confitemur beatitudini vestrae tantam devotionem, tantas deo gratias, tantas lacrymas, tanta gaudia difficile in alio populo vidimus» (cituar sipas A. ALB. I, nr. 29, f. 6). Mendojmë se ka shumë mundësi që ky takim historik të ketë ndodhur pikërisht në bazilikën e zbuluar vitet e fundit pranë Rrapit të Bezistanit, përballë portës së kalasë së Elbasanit, por ky supozim meriton sqarim të mëtejshëm. 

Në të njejtën kohë edhe në Lyhnid peshkopi që pasoi Lorencin e firmosi pa asnjë vështirësi thirrjen, madje dy here (Hormisda, Ep., 62 në Collection Avellana, 166, f. 617-618), por gjithsesi kjo mbështetje ndaj Romës duket si një remineshencë e së kaluarës bazuar në simpatinë e komuniteteve të veçanta të besimtarëve dhe nuk u ngrit dot në nivel province.

Pavarësisht nga shtrirja e tyre e kufizuar këto veprime flasin për një fuqizim gjithnjë në rritje të autonomies së klerit nëpër dioqeza, gjë që bën të mundur rivendosjen e  ndikimin të papëve të Romës. Ata mbështesin fuqimisht decentralizimin provincial të autoritetit fetar duke iu kundërvënë kështu me sukses tentativave të peshkopit të Selanikut, tashmë të mbështetur nga administrata perandorake, për të ushtruar autoritetin e dikurshëm mbi Ilirik. Kjo strategji, frytet e së cilës dallohen qartë në vazhdimësine e lidhjeve të një pjese të klerit të Ilirikut me Romën, mbetet pjesërisht joefikase në Epirin e Ri për shkak të rolit neutralizues të kryepeshkopit të Durrësit, besnik i bindur i kishës lindore. 

Situata në Ilirik ndryshon në mënyrë rrënjësore me ardhjen në pushtet të Justinit dhe sidomos të Justinianit, i cili i jep përfundimisht fund politikës monofizite të Anastasit. Ky qendrim i Justinianit  përbënte një kusht të domosdoshëm për realizimin e ambicjeve të tij politike që synonin Perëndimin dhe ripërtërtjen e shkëlqimit të Romës antike. Më 14 prill 535 Justiniani i jep peshkopit të Justiniana Primës titullin archiepiscopus, duke e ngritur kështu peshkopatën e qytetit të tij të lindjes në një rang më të lartë sesa simotrat e saj në Ilirik. Por përtej këtij akti, Justiniani synonte edhe arritjen e unitetit në planin fetar përveçse në atë politik dhe për këtë urdhëroi krijimin e « Kishës perandorake » (B. GRANICH, Die Gründung des autokephalen Erzbistums von Justiniana Prima, në « Byzantion », nr. 2, 1925, f. 123 -132). 

Kësodore që nga ky moment gjeografia fetare do të bëhej njësh me atë perandorake. Me një trysni të vazhdueshme pushteti qendror përpiqej të tërhiqte peshkopatën e Ilirikut në rrjedhat e Kostandinopojës. Kur u ravijëzua qartë kriza e ashtuquajtur e « tri kapitujve » Justiniani, që kërkonte të vendoste një lloj uniteti të kishës duke përmirësuar marrëdhëniet me Romën dhe duke dënuar monofizitët, thirri më 533 koncilin ekumenik në Kostandinopojë, në të cilin ftoi dhe Papën Vigjil. Ndonëse gjatë rrugës për në kryeqytetin bizantin ai siguroi përkrahjen e klerit të Korintit dhe të Selanikut, pjesëmarrja e peshkopëve të dioqezës së Maqedonisë në koncil ishte fare e pakët. Vetëm 9 nga 152 syresh (ndër të cilët vetëm një kryepeshkop, ai i Gortinës, Kretë) morën pjesë në koncilin që ratifikoi politikën e perandorit Justinian. Kjo mungesë masive është interpretuar si një pasojë e sulmeve barbare për disa provinca, por edhe e ekzistencës së dozave të simpatisë ndaj monofizitëve tek kleri i disa provincave të tjera. 

Sërish edhe në këtë rast peshkopata e Epirit të Ri nuk mban qendrim të qartë : ndër 9 peshkopët e pranishëm në koncilin V të Kostandinopojës është dhe Sotiri i Aulonës (MANSI, IX, 176 si dhe E. CHRYSSOS, Die Bischoflisen der V. Ökumenischen Konzils, Bonn 1960, f. 135), ndërkaq i vetmi kryepeshkop në të gjithë Ilirikun që i kundërshtoi hapur vendimet e koncilit ka qenë Mariniani i Durrësit (LE QUIEN, Oriens, II, f. 241). 

Për fundin e shek. VI dokumentacioni është mjaft i fragmentuar. Vetëm korrespondenca e Papës Gërgur i Madh ndriçon disi gjendjen fetare të Ilirikut të rraskapitur nga sulmet sllavo-avare. Papa dërgon dy qarkore në adresë të të gjithë klerit të Ilirikut. Tërheq vëmendjen rradha sipas së cilës ai u drejtohet kryepeshkopëve. Fill pas atij të Selanikut, në krye të listës së emrave gjenden kryepeshkopët e Durrësit dhe Nikopojës. Kjo renditje, që nuk i bindet aspak rradhës gjeografike, tregon më së miri rëndësinë që kishin fituar nga pikpamja administrative dhe fetare kryeqendrat e dy Epirëve, ndërkohë që Justiniana Prima në këto letra renditej e pesta dhe e shtata.  (L. HARTMANN, II, Reg. VIII – XIV, München 1978; shih letrën e nëntorit 597 (Ep. VIII, 10) dhe atë të  majit 599 (Ep. IX, 156)). 

Vitet që pasuan vdekjen e Justinianit shënuan shkëputjen përfundimtare të kontakteve midis klerit të Epirit të Ri dhe Romës. Korrespondenca e Papës Gërguri i Madh me klerin e viseve të Ballkanit e pasqyron më së miri këtë shkëputje. Nga kjo korrespondencë nuk gjejmë asnjë letër adresuar peshkopëve të Epirit të Ri, ndërkohë që selia apostolike ndjek me vëmendje problematikën fetare në të gjitha provincat fqinje në Ballkan. 

Akti përfundimtar që do të kurorëzonte këtë ndarje vjen me pjesëmarrjen e kryepeshkopit të Durrësit Lukianit në Sinodin e Kostandinopojës më 863. Ai së bashku me peshkopin e Stefaniakës Kozmain dhe atë të Krujës Davidin nënshkruan pa hezitim aktet që vulosën skizmën e vitit 863 midis Romës dhe Bizantit. Që prej luftrave ikonoklaste, jo vetëm provinca e Epirit të Ri, por krejt Iliriku u shkëput nga juridiksioni i Romës për t’u bashkuar me kishën e Kostandinopojës. 

Heshtja e burimeve nuk na lejon të shohim se cili ka qenë reagimi i klerit vendas që iu bashkëngjit me hir apo me pahir një besimi tjetër. Gjithsesi kalimi nën varësinë e patrikanës së Konstandinopojës nuk mund të nënkuptojë në asnjë rast asimilim tërësor, për shkak se gjuha dhe traditat përbënin pengesa të pakapërcyeshme. Kjo situatë ka bërë që në këto treva të dyja besimet të jetojnë së bashku, praktikisht në të njëjtin territor deri në ditët tona. 

Ndonëse e bazuar kryesisht në kronikat e koncileve dhe letrat e papëve, për shkak të mungesës së burimeve të tjera, historia e marrdhënieve kishtare në provincën e Epirit të Ri nxjerr në pah rivalitetin e vazhdueshëm të Romës dhe Kostandinopojës në këtë territor ku pikëtakohen disa kultura dhe gjuhë të ndryshme. Në këtë kontekst antagonizmi duhen parë edhe luhatjet e klerit të Epirit të Ri, grindjet e brendshme në rradhët e të cilit vetëm sa e shtonin konfuzionin, duke e vështirësuar mbajtjen e një qëndrimi unik. 

Nga ana tjetër ecuria e marrëdhënieve kishtare flet për zhvillime që pasqyrojnë problematikën e brendshme të kësaj province duke bërë që Epiri i Ri të dallohet fare mirë si njësi administrative dhe fetare më vete. Mungesa e kohezionit të brendshëm, që shfaqet qartë në disa çaste vendimtare, ka të bëjë me qëndrimet e peshkopëve të veçantë, sepse, ashtu si në provinca të tjera fqinje edhe tek kleri i Epirit të Ri spikat tendenca për të përforcuar autonominë lokale duke përfituar nga klima e rivalitetit të përhershëm midis dy kryeqyteteve perandorake.

Dr. ALBERT KURTI/

Hapësira gjeografike, ku banonin ilirët u njoh si Iliria. Autorët e mëvonshëm grekë dhe romak, identifikuan Ilirinë me territorin që korrespondon me pjesën më të madhe të Shqipërisë, Malit të Zi, Kosovës, pjesën më të madhe të Kroacisë dhe Bosnjës e Hercegovinës, Serbisë perëndimore e qëndrore dhe disa pjesë të Sllovenisë. Këto territore shtriheshin nga lumi Drava në veri, lumi Morava në lindje, maleve të Akrekauneve në jug dhe detin Adriatik në perëndim. Prania e elementit etnik ilir është vërtetuar arkeologjikisht nga burimet e shkruara edhe në rajonet veriore të Maqedonisë dhe të Greqisë, si në Akarnani e në Atoli. Fiset jugore të Ilirisë (Thesprotët, Kaonët e Mollosët) formonin krahinën e Epirit.

Historiani athinas Tukididi në “Historinë e Luftës së Peloponezit” në shekullin V Para Lindjes së Krishtit dhe Straboni në veprën tij “Gjeografia” i përshkruajnë banorët e Epirit si barbarë. Autorët antikë grek, çdo popullsi që nuk ishte greke i quanin barbarë, jo në kuptimin e civilizimit, por si popullsi e huaj.

Shkrimtari grek i shekullit IV p.e. sonë (Para Lindjes së Krishtit), numëron 14 fise, por nga burimet e tjera historike – epigrafike rezulton që ky numër të ketë qenë shumë më i madh. Nga fiset kryesore ilire të cilët luajtën një rol të rëndësishëm në historinë politike të kësaj krahine, përmenden sidomos Thesprotët, Kaonët, Molosët, etj.

Banorët e Epirit ishin ilirë, i përforcon akoma më shumë edhe “Letrat shqiptare të Lajbinicit”. Kemi të regjistruar gjithsej 7 fragmente letrash, ku shkruhet për shqipen me emërtime të barasvlershme: shqipja, gjuha shqipe, gjuha e shqiptarëve, gjuha epirote, gjuha e epiriotëve dhe një rast ku parakuptohet ajo.

Lajbinici i bashkohet një opinio cummunis të rretheve intelektuale të asaj kohe. Këtij bashkimi i ka dhënë shkas, sipas tij, leximin e faksimiles së Lutjes të së Dielës (Ati Ynë), në krye të së cilës mbishkruhet: Lingua Epirotica sive Albanesia (Gjuha Epirote ose/përkatësisht shqipe). Emërtimet e barasvlershme gjuhë epirote: gjuhë shqipe ka nxitur sipas tij, Lajbnicin, që të indetifikojë shqipen me ilirishten.

Në mbishkrimet e gjetura në Dodona, Nilsoni shkruante se dalin afërsisht 50 emra me origjinë ilire. Si hapësirë gjeografike Epiri i Antikitetit, përkon sot nga gjiri i Vlorës në veriperëndim deri në gjirin e Artës në juglindje, në lindje shtrihet deri në pellgun ujëmbledhës së maleve Pindi dhe në perëndim nga deti Jon.

Nga studimet më të reja të mbështetura jo vetëm në burimet e shkruara historike, por edhe të dhëna arkeologjike si dhe ato gjuhësore rezulton se trualli historik i ilirëve përfshinte tërë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, që nga rrjedhja e lumenjve Morava e Vardar në lindje, deri në brigjet Adriatikut e detit Jon në perëndim, që nga lumi Sava në veri, deri në gjirin e Ambrakisë në jug, pra deri në kufijtë e Helladës së vjetër.

Burimet historike dhe ato arkeologjike e gjuhësore dëshmojnë për praninë e ilirëve jashtë trevave të tyre. Kështu që, në gadishullin Apenin ndodheshin edhe disa fise ilire, si Mesapët, Japigët, Daunët, Peucët, etj.

Grupe të tëra ilirësh, midis tyre dhe mesapët dhe japigët u vendosën në Itali gjatë bregut të Adriatikut dhe në krahinat jugore të saj.

Mesapët ishin fis ilir të shpërngulur rreth fillimit të mijëvjeçarit të fundit p.e.r. (Para Lindjes së Krishtit) në Italinë e jugut dhe i vendosur në Apulia dhe Kalabrinë antike.

Janë vënë re gjithashtu edhe bashkëpërkime midis mesapishtes dhe shqipes në sistemin fonetik dhe gramatikor, si p.sh.: reflektimi i (O-së) së shkurtër indoevropiane në (A), evolucioni (m) > i mbaresës së rasës njëjës të emrave në të dyja këto gjuhë.

Japigët me shumë mundësi kanë ardhur nga Iliria. Japigët kishin gjuhën Mesapët bashkë me fiset e tjera si Daunët dhe Peucët.

Artikulli është shkëputur nga libri “MISTERI I SHFAQUR” (“THE SECRET UNVEILED”).

Foto: pinterest.com

(“Felix, qui potuit rerum cognoscere causas atque metus omnes)”/

Studimet medievistike për Shqipërinë dhe shqiptarët kanë qenë objekt parësorstudimi për vepra kapitale të auotrëve eminetë botëror, duke sjellur informacione dhe të dhëna të vlerëshme, të patejkaluara edhe sot e kësaj dite. Ndër emrat më të rëndësishëm janë edhe F. Riçeputi, D. Farlati e J. Koleti, të cilët në nëntë vëllime shkruan “Historinë e Ilirisë së Shejtë”, të mbështetur në të dhëna burimologjike të kohës, nga arkivat e bibliotekat që mund të kishin në dispozicion. Thellësia e studimit, saktësia e përshkrimit të ngjarjeve, korrektësia dhe paanësia e transmetimit të të dhënave dhe skrupuloziteti i pasqyrimeve logjike të një materie shumë-vëllimore të bëjnë të çmosh lartë të gjitha këto aftësi, të cilat për ne sot janë bazë themelore e studimeve dokumentare apo sintezave të ndryshme të kësaj periudhe.

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

Për shkak të pozicionit të saj gjeografik, Shqipëria megjithëse shpesh e izoluar, ka qenë përherë në udhëkryqin e perandorive, qytetërimeve dhe civilizimeve të ndryshme. Në lashtësi, për shekuj me rradhë, ajo është gjendur në kufirin politik, ushtarak dhe kulturor ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, në fillim midis Perandorisë Romake dhe qytetërimit helen, më pas në mesjetë, midis Italisë katolike dhe Perandorisë Bizantine ortodokse. Më tej, deri në pushtimin e plotë nga Turqit, Shqipëria gjendej ne frontin midis Evropës së krishterë dhe Lindjes ortodokso-islamike.^[1]

Korpusi Illyricum Sacrum është një nga arritjet kryesore historiografike dhe burimologjike jo vetëm për Shqipërinë dhe Ballkanin, por në gjithë Europën e shekullit të 18-të.^[2] Edhe pse e botuar që nga viti 1751, kjo vepër edhe sot e gjithë ditën ka rëndësi të dorës së parë si burim i të dhënave për historinë mesjetare të tërë Ballkanit, në veçanti të Ilirisë së lashtë.

Historiografia e shekullit të XVII-të dhe të XVIII-të shquhet për ndërmarrje të mëdha botuese. Ajo ka nxjerrë në dritë vepra monumentale, që jo vetëm i kanë rezistuar kohës, por edhe u bënë udhërrëfyese për një sërë studimesh të mëvonshme, duke shërbyer edhe sot e kësaj dite si bazë për botime dhe editime serioze. Po përmendim vetëm disa nga këta editorë dhe kryeveprat e tyre kapitale si psh. Roccho Pirri,^[3] Philippe Labbè,^[4] Johann Friedrich Schannat,^[5] Jan Jiri Stredovsky,^[6] Michaelis le Quien,^[7] Marco Hansizio,^[8] Dionysii Sammarthani,^[9] Henrique Florez,^[10] etj.

Një vështrim i përgjithshëm për këtë epokë nuk mund të fillojë pa përmendur atë që është konsideruar si themeluesi i historiografisë moderne kardinalin Caesare Baroni. Vepra monumentale e kardinal Baronit,^[11] në atë kohë prefekt i Bibliotekës Apostolike të Vatikanit, dhe e grupit të tij të bashkëpunëtorëve, Annales ecclesiastici,^[12] (botuar brenda një periudhe prej 19 vitesh [1588-1607]), pasohet nga një seri veprash të tjera të kësaj natyre, siç janë veprat kapitale të autorëve të mëdhenj: Ferdinando Ughelli^[13] Italia Sacra,^[14] të cilën e botoi në vitet 1642-1648; pastaj seria hagjiografike, njëra ndër seritë më të rëndësishme të shekullit të XVII-të, me vlerë akoma të pakapërcyeshme,  Acta Sanctorum^[15] e Ioannes Bollandi-t^[16] e të bashkëpunëtorëve të tij. 

Të tre këta autorë përdorën metoda të reja për të shkruar historinë, duke inkorporuar tekste të nxjerra nga dorëshkrimet e dokumentet e shumta, të përshkruara me shumë korrektësi nga arkivat e bibliotekat e ndryshme, si dhe duke i shoqëruar ata edhe me citate të veprave të autorëve të shquar, me komente në favor të argumentimit sa më të saktë të ideve dhe të mendimeve të parashtruara, duke i ilustruar me harta e tabela ndihmëse për t’i kuptuar sa më drejtë dhe sa më plotësisht ato.

Ishte pikërisht vepra e bollandistëve^[17] ajo që e frymëzoi projektuesin e veprës monumentale Illyricum Sacrum, Filip Riçeputin, për të nisur kalvarin e gjatë e të mundimshëm të mbledhjes, analizimit dhe përgatitjes për botim të burimeve dokumentare e jodokumentare që i përkisnin historisë së Ilirisë.

Vlerësimi i bashkëkohësve për këtë vepër do të na përcillej me thënien e Tamburinit: “… La prima opera dopo quella dei Bollandisti, che in genere istorico e critico…”^[18], thënie kjo me shumë kuptim, nën dritën e së cilës vlen të analizohet e gjithë vepra Illyricum Sacrum, sidomos nga ana e historiografëve, për ta kuptuar historiografinë^[19] e asaj epoke që vazhdon të jetë themel solid edhe sot e kësaj dite dhe qëndrimin kritik ndaj burimeve dhe dokumenteve burimore.

Për vendet e Ballkanit Illyricum Sacrum ka një rëndësi të jashtëzakonshme jo vetëm si njëra ndër veprat e para historiko-kritike, por edhe si vepra më e plotë burimore për këto hapësira.

Lënda burimore, dokumentare dhe literatura në korpusin Illyricum Sacrum janë jo vetëm për ilirët (por edhe për popujt e tjerë të trevave ballkanike), për shtrirjen e tyre gjeografike, jetën, organizimin shtetëror, (themelimin dhe ngritjen e qyteteve të rëndësishme iliro-shqiptare prej lashtësisë deri sot), por edhe për sukseset e disfatat: luftërat me grekët, romakët, bizantinët, anzhuinët dhe sllavët,^[20] duke trajtuar këtu edhe rezistencën e Gjergj Kastriotit Skenderbeut^[21] kundër turqve,^[22] për të ardhur deri te fillimi i shekullit XVIII, përkatësisht Kuvendi i Arbërit^[23] dhe ngjarjet e tjera që pasojnë në atë periudhë.

Në mënyrë të veçantë në këtë korpus, trajtohet  historia e ungjillizimit të ilirëve, në periudhën apostolike në hapësirat e gjera të Ilirikut, përhapja e krishtërimit,^[24] themelimi dhe shtrirja e kishave, kuvendeve, manastireve dhe katedraleve, ndarja administrative-kishtare, hierarkia katolike^[25] e provincave kishtare^[26] dhe e qendrave ipeshkvnore e kryeipeshkvn-ore,^[27] përfaqësimi i tyre që prej koncileve më të hershme e deri te ai Arbërit në vitin 1703, etj.

Nga pikëpamja e rëndësisë së burimeve, Illyricum Sacrum mund të krahasohet me një arkiv më vete. Asnjë burim tjetër, i botuar apo i pabotuar, nuk do të mund të zinte vendin e këtij korpusi.^[28] Asnjë institucion, asnjë akademi, asnjë shtet, nuk ka mundur të bëjë një vepër të ngjashme për trashëgiminë kulturore-historike të popullit shqiptar prej kohërave të lashta e deri në mesin e shekullit XVIII.^[29]

  Ndër burimet e rëndësishme për njohjen e historisë së lashtë të Ilirisë janë veprat e historianëve dhe të gjeografëve grekë e romakë.^[30] Ilirët,^[31] duke qenë për shekuj me radhë fqinjë të grekëve dhe romakëve, duke pasur marrëdhënie me ta, kanë tërhequr vëmendjen e autorëve të lashtë.

Të dhëna për ilirët, ndonëse të pakta, gjejmë duke filluar nga Homeri dhe Hesiodus^[32] në shekujt X-VI para Krishtit. Njoftime me interes na jep gjeografi grek Scylax,^[33] që i përket shekullit VI para Krishtit. Për shekullin e V para Krishtit , kemi njoftime më të shumta dhe më të rëndësishme nga autorët grekë si Herodotus,^[34] Hecataeus.^[35] Veprat e Herodotit dhe të Thucydides,^[36] i cili është quajtur i pari historian kritik i kohës së lashtë, kanë një rëndësi të veçantë për historinë e Ilirisë. Në “Luftën e Peleponezit” Thuqididi flet edhe për fiset Ilire duke dhënë njoftime interesante mbi gjendjen e tyre në shekullin V para Krishtit. Për shekujt e mëvonshëm burimet bëhen më të shumta, më të pasura dhe më kritike. Një rëndësi të posaçme kanë njoftimet dhe gjykimet, ndonëse të përcipta, që filozofi i madh grek i shekullit IV para Krishtit, Aristophanes,^[37] na jep  për qytetet dhe fiset e Ilirisë, për rendin e tyre shoqëror dhe për sistemin e tyre shtetëror. Fragmente të vlefshme na kanë mbetur nga veprat e Theopompus^[38] nga shekulli IV para Krishtit, dhe të Agatharkidit nga shekulli II para Krishtit, të cilat flasin për rendin shoqëror të Ilirëve.  

Historinë e luftërave të Ilirëve me Romën në shekullin II para Krishtit, na e jep me hollësi historiani Polybius.^[39] Duke filluar nga shekulli I para Krishtit, burimet letrare greke plotësohen me ato romake. Krahas grekëve, Diodorus Siculus^[40] e Scymnus,^[41] njofime mbi Ilirët në shekullin I para Krishtit na japin Julius Caesar,^[42] Titus  Livius^[43] dhe Pomponius Mela.^[44]

Autorët e lashtë të shekullit I pas Krishtit, duke u mbështetur në veprat e shkruara para tyre, një pjesë e mirë e të cilave për ne janë të panjohura, bëjnë fjalë edhe për ngjarje të shekujve të kaluar. Nga këto, njoftime më të pasura dhe më të rëndësishme mbi ilirët dhe Ilirinë i gjejmë te historiani romak Appianus^[45] dhe gjeografi grek Amasenus Strabo^[46] Historianët dhe gjeografët e tjerë të këtyre shekujve, që na japin burime të vlefshme për njohjen e historisë së vjetër të Shqipërisë janë: Plini Plaku,^[47] Plutarchus,^[48] Dion Cassius,^[49] Flavius Arrianus,^[50] Claudius Ptolemaeus,^[51] etj, ndërsa Stefan Bizanti, i shekullit VI pas Krishtit, në fjalorin e tij na jep njoftime të autorëve antikë, veprat e të cilëve kanë humbur. Materiale për dyndjet e barbarëve gjejmë tek autorët e shek. V-VI pas Krishtit, si Amion Maecelini, Porpyrius,^[52] Procopius Caesariensis,^[53] etj.

Gjatë shekujve të shkuar Iliria kishte kaluar një lulëzim të qytetërimit latino-ilir, duke i dhënë Romës disa perandorë, në mesin e të cilëve edhe Aurelianin, Dioklecianin, Konstantin e Madh, etj.

Në kohën e shkatërrimit të Perandorisë Romake, Iliria u sulmua shpesh nga popuj të ndryshëm si: vizigotët, hunët, ostrogotët, gotët, avarët, etj, të cilët territoret ilire i bënë arenë luftërash shkatërrimtare, duke pushtuar pothuajse tërë Gadishullin Ballkanik.^[54]

Nga fundi i shekullit VI dhe fillimi i shekullit VII nga veriu depërtuan fise të popujve sllavë: bullgarët, serbët dhe kroatët, që për një kohë të shkurtër pushtuan pothuaj tërë Ilirinë përkatësisht territoret në mes Dravës, Moravës dhe Vardarit duke dalë deri në brigjet e detit Adriatik.^[55]

Ndërrimeve të pandërprera të pushtuesve të shumtë, ndarjeve fetare në mes të Romës e Bizantit në shekujt e mëvonshëm, si dhe copëtimet territoriale të trevave ilire [albane] në mes serbëve, bullgarëve dhe kroatëve, në shekujt pasardhës ju shtuan edhe pushtimet normane dhe venedikase, duke bërë kështu që bregdeti shqiptar, por edhe brendia, të shndërrohen në teatër^[56] luftërash të vazhdushme, ku popullsia vendëse çdoherë rrezikohej të zhdukej në forma të ndryshme, qoftë edhe me asimilim. Familjet fisnike të popullsisë vendëse, shqiptare, formuan principata^[57] të vogla lokale, duke ndihmuar edhe ato shkatërrimin e Perandorisë Bizantine.^[58] Në këtë kohë lindin shumë formacione administrative në vend të Perandorisë Bizantine, njëri nga të cilat është edhe ajo shqiptare,  Principata e Arbërit^[59] (fillimi i viteve 60 të shekullit XII) me kryeqendër Krujën, me një territor që shtrihej përafërsisht në mes të Lezhës-Durrësit dhe Ohrit.^[60]

Duke qenë se Iliria, gjatë periudhave të ndryshme historike shtrihej në hapësira të ndryshme gjeografike, herë më të gjera e herë më të ngushta,^[61] autorët e veprës Illyricum Sacrum u përcaktuan për kufijt gjeografikë të Ilirisë në kohën e perandorit Justinian.^[62]

Referencat:

[1] Robert Elsie, në hyrje të librit të: Jean-Claude Faveyrial, Histoire de l’Albanie. /Edition établie et présentée par Robert Elsie/. Peja: Dukagjini, 2001, f. III. [Ne kemi konsultuar botimin në frëngjisht. Ky libër është përkthyer edhe në shqip: Zhan-Klod Faveirial, Historia (më e vjetër) e Shqipërisë. /Përktheu Gent Ulqini. Redaktoi dhe pajisi me shënime Qemal Velija/. Tiranë: Plejad, 2004.]

[2] Shaban Sinani, Illyricum Sacrum po mërgon. Shekulli. Tiranë, 7 korrik 2004, viti VIII, nr. 184 (2276), f. 18; Musa Ahmeti, Dokumente të reja të Mesjetës shqiptare në arkivat e Vatikanit. [Katekizma, toponime, tekste fjali e deri fjalor në gjuhën shqipe, nga vitet 1407-1781]. Ballkan. Tiranë. 18 shkurt 2004, viti III, nr. 2729 (6229), f. 28-29.

[3] Roccho Pirri, Sicilia Sacra disquisitionibus et notitiis illustrata, Ubi Libris quatuor, postquam de illius Patriarcha, et disquisitum est, a Christianae Religionis exordio ad nostra usque tempora cujusque Praesulatus, majorumque beneficiorum instituito, Archiepiscopu, Episcopi, Abbates, Priores, singulorum jura, privilegia, praeclara monumenta, Civitates Dioceseon cum praecipius earum templis, religiosque familiis, atque Viri Siculi vel sanctitate, vel doctrina illustres continetur, explicantur. Auctore abbate Netino et Regio Historiographico don Roccho Pirri S. T. A U. J. D. Regio Capellano Canonico, Apostolico Protonotario atque in Sancto Quaesitorum fidei Tribunali Censore, et Consultore. Editio Tertia emendata, et continuatione aucta cura et studio S. T. D. D. Antonini Mongitore Metropolitanae Ecclesiae Panormitanae Canonici, judicis Synodalis, et in SS. Inquisitionis Siciliae Tribunali Qualificatoris, et Consultoris. Accessere. Additiones et Notitiae Abbatuarum Ordinis sancti Benedicti, Cisterciensium, et aliae quae desiderabantur, Auctore P. Domino. Vito Maria Amico. A Catana S. T. D. ac Dacano Casinensi. Panormi: Apud haeredes Petri Coppulae, Ex Typographia Sebastiani Coleti (Superiorum permissu, et privilegio), 1733-1789. [vëll. I-VIII].

[4] Philippe Labbè, Sanctorum patrum, theologorum, scriptorumque ecclesiasticorum utriusque testamenti bibliotheca chronologica …, Parisiis: Apud G. Benard, 1659.

[5] Johann Friedrich Schannat, Joannis Friderici Vindemiae literariae, hoc est Veterum monumentorum ad Germaniam sacram praecipuae spectantium collectio… Cum figuris aeneis. Fuldae, Lipsiae: Apud Mauritium Georgium Weidmannum, 1723-1724.

[6] Jan Jiri Stredovsky, Sacra Moraviae historia, sive Vita ss. Syrilli et Methudii.. ex diversisi historicorum tum impressorum, tum scriptorum codicibus, ex continuata, atque romanorum pontificum bullis, acerbo sudore collecta… nunc prim. milla omnia luci publicae exposita a Joanne Georgio Stredowsky. Solislbaci: Impensis Georgi Lehmanni, 1710.

[7] Michaelis le Quien, Oriens Christianus, inquator patriarchatus digestus; quod exhibentur Ecclesiae, Patriarchae, caeterique praesules totius orientis. Studio et opera R. P. F. Michaelis le Quien, Morino-Boloniensis, Ordinis Fratrum Praedicatorum. Opus Posthumum. Tres magnas complectens Diaeceses Ponti, Asiae, et Thraciae, Patriarchatui Constantinopolitano subjectas. Pariis: Ex Typogfraphia Regia, 1740. [vëll. I-III].

[8] Marco Hansizio, Germaniae Sacrae. Metropolis Lauriacensis cum Episcopatu Pataviensi chronolgiche propsita. Augustae Vindelicorum: Sumptibus Georgii Schluter et Martini Happach, (Cum Privilegio S. Caesareae Majestatis et Facultate Superiorum), 1727-1729 [vëll. I-II].

[9] Dionysii Sammarthani, Gallia Christiana in provincias ecclesiasticas distributa; qua series et historia archiepiscoporum, episcoporum, et abbatum Franciae Vicinarumque ditionum ab origine Ecclesiarum ad nostra tempora deducitur, et probatur ex authenticis Instrumentis ad clacem appositis. Opera et studio Domini Dionysii Sammarthani, Presbyteri et Monachi Ordinis Sancti Benedicti, e Congregatione Sancti Mauri. Lutetiae Parisiorum: Excudebat Johannes-Baptista Coignard, Regis et Academiae Gallicae. Architypographus (Cum approbatione et privilegio Regis), 1715-1865. [vëll. I-XVI].

[10] Henrique Florez, España Sagrada. Theatro Geographico-Historico de la Iglesia de España. Origen, division, y limites de todas sus Provincias. Antiguedad, Traslaciones, y estado antiguo, y presente de sus Sillas, con varias, Dissertaciones criticas. Contiene una clave geographica, y geographia Ecclesiastica de los Patriarcados, con el origen de las Dignidades Pontificias, contraido a la Iglesia de España, y Divisiones de las Provincias antiguas de estos Reynos. Segunda Edition. Madrid: En la Oficina de Antonio Marin, 1754-2000. [vëll. I- CLXXXI].

[11] Çezare Baroni ka lindur më 30 tetor 1538 në Sora. Ka vdekur më 30 qershor 1607. Për më shumë të dhëna të konsultohet Aldo Ferrabino, Dizionario Biografico degli Italiani. Roma: Instituto della Eciclopedia Italiana, fondata da Giovanni Treccani, 1964, vëll. VI, f. 470-478; J. Wahl, New Catholic Encyclopedia. /Second edition/. Washington D. C: Thomson & Gale, The catholic University of America, Washington, D.C. 2002, vëll. II, f. 105-106.

[12] Caesare Baronio, Annales Ecclesiastici. Auctore, Caesare Baronio Sorano, Congregationis Oratorii Presbytero. [Ex Typographia Vaticana, de Superiorum concessione], Romae, 1588–1607. [vëll. I-XII. Vëllimi XII, mban titullin: Caesare Baronio, Annales Ecclesiastici. Auctore, Caesare Baronio Sorano, ex Congregatione Oratorii S.R.E. Presbyt. Cardinali Tit. SS. Nerei et Achillei et Sedis Apostolicae bibliothecario].

[13] Ferdinando Ugeli ka lindur në vitin 1595 në Firencë dhe ka vdekur në vitin 1670 në Romë. Për më shumë të dhëna të konsultohet: Benedetto Nicolini, Enciclopedia…, vëll. XXXIV, f. 612. Botimi i parë i veprës Italia Sacra u bë në vitet: 1642-1648 në Romë. Ne kemi shfrytëzuar ribotimin e dytë nga vitet: 1717-1722.

[14] Ferdinando Ughello, Italia Sacra sive de episcopis Italiae, et Insularum adjacentium, rebusque ab iis praeclarea gestis, deducta serie ad nostram usque aetatem. Opus singulare Provinciis XX. Distinctum, in quo Ecclesiarum origines, Urbinum conditiones, Principum donationes, recondita monumenta in lucem proferuntur, Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, (Superiorum permissu, et privilegio), 1717–1722. [vëll. I-X].

[15] Ioannes Bollandvs, Acta Sanctorum Qvotoqvot toto orbe Colvntvr, vel a Catholicis scriptoribus celebrantvr, qvae ex Antiqvis Monvmentis Latinis, Graecis, aliarvmqve gentium collegit, digessit, notis illvstravit Ioannes Bollandinvs Societatis Iesv Theologvs, Seruata primigenia Scriptorum phrasi. Operam et studium contvlit Godefridvs henschenivs eiusdem Societatis Theologvs. Ianvarii, Tomvs I. Antverpiae: Apud Ioannem Mevrsivm, 1643-1960. [Vëllimi i parë është botuar në vitin 1643 në Antverpen, ndërsa vëllimi 67 në vitin 1940 në Bruksel. Ky vëllim ka këtë titull: Hippolytus Delehaye, Paulus Peeters, Mauritius Coens, Balduinus de Gaiffier, Paulus Grosjean, Franciscus Halkin, /Presbyteri Societatis Iesu/, Propylaeum ad Acta Sanctorum Decembris. Ediderunt: Hippolytus Delehaye, Paulus Peeters, Mauritius Coens, Balduinus de Gaiffier, Paulus Grosjean, Franciscus Halkin, Presbyteri Societatis Iesu. Martyrologium Romanum ad formam editionis Typicae Scholiis Historicis Instructum. Bruxellis: Subventionne par la Fondation Universitaire, 1940].

[16] Ioannes Bollandvs ka lindur në vitin 1596 në Julémont [Limburgo] të Belgjikës. Ka vdekur në vitin 1665. Për më shumë të dhëna të konsultohet: Baudouin de Gaiffier, Enciclopedia Italiana…, vëll. VII, f. 323-325; P. Roche, New Catholic…, vëll. II, f. 471-472.

[17] Viktor Novak, Latinska paleografija. Beograd: Naučna Knjiga. 1952, f. 23.

[18]Archivum Romanum Societatis Iesu [ARSI], Opera Nostrorum [Opp. N.N.] 222, f. 120r.

[19] Musa Ahmeti dhe Etleva Lala, Një burim me vlera të mëdha për historinë tonë kombëtare. /Directorium ad passagium faciendum (Udhëzim për të kryer kalimin e [detit] i Guljelm Adamit. Ekskluzive. Tiranë–Prishtinë. Gusht 2002, nr. 28, f. 90-96.

[20] Ludwig von Thallóczy, Beiträge zur Siedlungsgeschichte der Balkanhalbinsel. /Die Urgeschichte des Illyrertums auf dem Gebiete Bosniens. Në: Illyrisch-Albanische Forschungen. München und Leipzig: Verlag von Duncker et Humblot, 1916, vëll. I, f. 40-47. Ne kemi shfrytëzuar edhe: Vëzhgime Iliro-Shqiptare. Përkthye nga Mustafa Merlika-Kruja. [Camaj-Pipa]. Shkodër, 2004, f. 42-44; Sh. Sinani, “Illyricum…, f. 18; Musa Ahmeti, Në vitin 1368 përmendet për herë të parë mbiemri Kastritot. Ekskluzive. Tiranë-Prishtinë. Nr. 25; maj 2002, f. 88-90; Dmitrij Tschižewskij, Die Nestor-Chronik. /Slavistische Studienbücher Herausgeben von Dmitrij Tschižewskij, Reinchold Olesch un Dietrich Gerhardt. VI./. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1969, f. 1-324.

[21] Aleks Luarasi, Shteti dhe e drejta shqiptare në epokën e Skënderbeut. Tiranë: Luarasi, 1998, f. 17-166; Musa Ahmeti, Një akt diplomatik nga kancelaria e Skënderbeut. (Viti 1458). /Burim me vlerë të rëndësishme për historinë tonë kombëtare/. Lobi. Shkup. 14. 10. 2002, nr. 87; Harry Hodgkinson, Scanderbeg. /Edited by Bejtullah Destani & Westrow Cooper. With an introduction by David Abulafia/. Dublin: The Centre for Albanian Studies. 1999; për më shumë informacione të konsultohet: Kasem Biçoku-Jup Kastrati, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Bibliografi, 1454-1835. Tiranë: Biblioteka Kombëtare Tiranë, 1997.

[22] Neol Malcolm, Kosovo. A short Hiytory. Londër: Papermac, 1998, f. 41-92; Musa Ahmeti, Një letërkëmbim i Skenderbeut me Sulltan Mehmetin II. [Janë këto disa fragmente të një letërkëmbimi të dy armiqve të mëdhej të historisë, Skënderbeut dhe Sulltan Mehmetit II. Kjo korrespodencë jo vetëm që hedh dritë mbi zhvillimet e rëndësishme të kohës, por përçon edhe një mesazh tjetër të qëndrueshëm dhe largvajtës; është gjuha e përdorur, kultura e shkrimit dhe mënyra e komunikimit që e bën edhe sot këtë korrespodencë të lexohet me ëndje]. Koha Ditore. [Koha për kulturë, nr. 156]. Prishtinë, 21 qershor 2003, f. 25-26.

[23] Vinçenc Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703. Ulqin-Tuz: Instituti i Filosofisë dhe Sociologjisë, Prishtinë. Botimi i dytë, Shoqata Don Gjon Buzuku. 1999; Engjëll Sedaj, Papa shqiptar Klementi IX-Albani & Kuvendi i Arbënit. Prishtinë: Buzuku. 1998; Etleva Lala, Mbretëria e Arbërisë dhe Papati në gjysmën e parë të shek. XIV. Në: Kuvendi i Arbënit 1703. Tubimi shkencor-kulturor në 300-vjetorin e mbajtjes së tij. Prishtinë: Shpresa. 2004, f. 150-187; Bardhyl Demiraj, Aktet e “Kuvendit të Arbënit” dhe rëndësia e tyre në studimet albanologjike. Në: Kuvendi i Arbënit 1703. Tubimi shkencor-kulturor në 300-vjetorin e mbajtjes së tij. Prishtinë: Shpresa. 2004, f. 70-87.

[24] Odorico Raynaldo, Annales Ecclesiastici ab anno MCXCVIII ubi Card. Baronius desinit. Cardinalis Baronius, auctore Odorico Raynaldo, Congregationis Oratori. Presbytero. Accedunt in hac editione notae chronologicae, criticae, historicae, quibus Raynaldi Annales illustrantur, supplentur, emendantur, auctore Joanne Dominico Mansi, Lucensi, Congregationis Matris Dei. Lucae: Typis Leonardi Venturini (De Superiorum Licentia), 1752, vëll. IX; Skënder Anamali, Kasem Biçoku, Ferit Duka, Selim Islami, Muzafer Korkuti, Stavri Naçi, Frano Prendi, Selami Pulaha, Pëllumb Xhufi, Historia e popullit shqiptar. Ilirët. Mesjeta. Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shekujve XVI- vitet 20 të shekullit XIX. Tiranë: Botimet Toena, 2002, vëll. I, f. 200-202. [Në vazhdim e citojmë: S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…,].

[25] Conrad Eubel, Hierarchia catholica Medii Aevi sive summorum porntificum, S. R. E. Cardinalium, ecclesiarum antistitum. Vëll. I, ab anno 1198 usque ad annum  1431 preducta. Monasterii: Sumptibus et typis, Librariae Regensbergianae: 1898; vëll. II. ab anno 1431 usque ad annum 1503 preducta, Monasterii, 1901.

[26] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 202-203.

[27] Ermanno Armo, Località, chiese, fiumi, monti e toponimi varii di un’antica carta dell’Albania Settentionale. Pubblicato sotto gli auspici della Reale Societa Geografica Italiana (Con annesso fac-simile della carta). /Pubblicazioni “dell’ Instituto per l’Europa Orientale” – Roma. Seconda Serie. Politica-storia-economia XXVI/. Roma, 1933-XI, f. 30-185; Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj. Ferizaj: Drita, 1992, f. 90-112; Darko Sagrak dhe Musa Ahmeti, Dr. Milan pl. Šufflay – Izabrani eseji, rasprave i članci. Zagreb: Nakladnik: Darko Sagrak, 1999; Stjepan Krasić, Generalno učilište dominikanskog reda u Zadru ili «Universitas Jadertina» (1396-1807). /Sveučilište u Splitu, Filozofski fakultet u Zadru. Monografije, libri 3/. Zadar: Filozofski fakultet, 1996.

[28] Sh. Sinani, Illyricum Sacrum…, f. 18-19.

[29] Sh. Sinani, “Illyricum Sacrum…, f. 18-19.

[30] Robert Elsie, Early Albania. A Reader of Historical Texts 11th-17thCenturies. /Balkanologische Veröffentlichungen Osteuropa-Institut der Freien Universität Berlin/. Wiesbanden: Harrassowitz Verlag, 2003, vëllimi XXXIX, f. 4-11.

[31] Milan Shuflaj, Serbët dhe Shqiptarët. Tiranë: Bargjini, 2002, f. 10-12; Paolo Petta, Despotë të Epirit e princër të Maqedonisë. /Mërgata Shqiptare në Italinë e periudhës së Rilindjes. Titulli i origjinalit: Despoti d’Epiro e principi di Macedonia/. [Përkthyer nga Pëllumb Xhufi]. Tiranë: Shtëpia e librit & Komunikimit. 2001, f. 9-18; Moikom Zeqo, Mes Laokontit dhe Krishtit. Onufri II. Tiranë: Medaur. 2000, f. 316; Oliver Jens Schmitt, Das venezianische Albanien (1392-1479). /Südosteuropäische Arbeiten, 110/. München: R. Oldenbourg Verlag München, 2001, f. 55.

[32] Hesiodus, [VIII-VII, a. C], Opere. Florentiae: Philippus Iunta. 1515; Hesiodus, Opere Latino e greco. Basiliae, 1542.

[33] Scylax, di Carayanda [VI, a. C], Periplus maris interni. Amstelodami: Apud Ioh. et Cornel. Blaev., 1639.

[34] Herodotus, [484-415, a. C], Historiae. Romae: Arnoldus Pannartz, 1475.

[35] Hecataeus, di Abdera, [IV-III, a. C], Frammenti Latino e greco. Altona: Sumptibus Jonae Korte, 1730.

[36] Thucydides, [465-395, a. C], De bello Peloponnesium Athenesiumque libri VIII. Laurentio Valla interprete: et nunc à Conrado Heresbachio ad graecum exemplar diligentissime recogniti. Coloniae: Eucharius Cervicornus, 1527; Thucydides, Histroy of the Peloponesian war. With an english translation by Charles Forster Smith /of the Universty of Wisconsis/. Cambridge, Massachusetts Harvard University Pres, London: William Heinemann Ltd., 1980, vëll. I-IV /Lib, 1-8/.

[37] Aristophanes, [445-385, a. C], Comoediae Latino. Venetiis: Apud D. Jacob a Bvrgofrancho Papiensem, 1538.

[38] Chio di Theopompus, [376, a. C], Hellenica oxyrhynchia cum Theopompi et Cratippi fragmentis /recognoverunt brevique adnotatione critica instruxerunt Bernardus P. Grenfell… et Arturus S. Hunt. Oxoni: Ex typographeo Clarendoniano, 1909.

[39] Polybius, [205- 120 a C], Historiarum libri quinque in latinam conversi linguam, Nicolo Perotto interprete. Florentiae: Per haeredes Philipi Iuntae, 1522.

[40] Diodorus Siculus, [60-30, a. C],  Bibliotheca historica./Diodori Siculu scriptoris graeci Libri duo primus de Philippi regis Macedoniae, aliorumque quorundam illustratrium ducum, alter de Aleandri fili rebus gestis, utrusque latinitate donavit Angelus Cospus bononiensis. Alexandri regis vita, quam graeca  scriptan a Iohanne Monacho Ang. Corpus vertit in nostram linguam/. Viennae Panoniae: Per Hieronymum Victorem, 1516; Diodorus Siculus, Bibliotheca historica. Basiliae: Excudebat Henricus Petrus, 1531.

[41] Chios di Scymnus, [184-3 a. C], Die Welt-Rundreise eines anonymen griechischen Autors. Kommentar von Martin Korenjak. Hildesheim, New York:  G. Olms, 2003.

[42] Iulus Gaius Caesar, [100-44, a. C], Opere. Florentiae: Opera et impensa Philippi Giuntae bibliopolae Fiorentini, 1508; Iulus Gaius Caesar, Opere. Hoc volvmine continetur haec Commentarorum de bello Gallico libri VIII. De belo ciuili pompeiano libri IIII. De bello Alexandrino liber I. De bello Africano liber I. De bello Hispaniensi liber I… Venetiis: In aedibus Aldi, et Andreae soceri, 1519.

[43] Titus Livius, [59 a. –17 d. C], Ab urbe condita. Parisiis: Venundantur ab Jadoco Badio Ascensio, 1516.

[44] Pomponius Mela, [I.], Chorographia. Geographiae libri tres. Hermolai Barbari. In eundem integrae castigationes. Index in Pomponio contenorum copiosissimus. Vienae Pannoniae: Per Hieronymunm Vietorem Philovallem et Ioannem Singrenium de Oeting, 1512; Pomponius Mela, Chorographia. Coloniae Agrippinae: Apud Ioannem Berckmannum, 1573.

[45] Ne kemi konsultuar këto botime: Appianus Alexandrivs, De bellis civilibvs Romanorum, cvm libro peqvam eleganti qvi Illyrivs, et altero qui Celticvs inscibitvr. Venetiis: Opera Magistri Bernadini de Vitalibus, 1526; Appianus Alexandrivs, Rommanorum Historiarvm Celtica, Libyca, vel Carthaginensis, Illyrica, Syriaca, parthica, Mithridatica, Ciuilis, quinque libris distincta. /Ex Bibliotheca Regia/. Lvtetiae: Typis Regiis, Cura diligentia Caroli Stophoni, (Cum privilegio Regis), 1551; Appian Sophistae Alexandrini, Illyrica. Quorum hactenus non nisi fragmentum extabat, E Codd. Mss. Reioub. Augustanae a David Hoeschelio Avc. Graece nun primum edita. Avgvstae Vindelicovm: Ad insigne pinus, (Cum privilegio Caes. Perpetuo), 1590, f. [I] + 1-16; Appiani, historia Romana. Prooemivm, Iberica, Annibica, Libyca, illyrica, Syraica, Mithridatica, Fragmenta. Lipsiae: Edidervnt: P. Viereck et A. G. Roos. Editio stereotypa correctior addenda et corrigenda adiceit, E. Gabba. Aedibvs B. G. Tevbneri. 1962, f. 326-351.

[46] Amasenus Strabo, [64/63 a. C.-23 d. C], Geographica latino. De situ orbis. Venetiis: Impressum per Bartholomeum de Zanis, 1502; Amasenus Strabo, La Geografia di Strabone, di greco taradotta in volgare italiano da M. Alfonso Buonacciuoli… Con due copiosissime tavole, l’una de’nomi antichi et moderni, l’altra di tutti i nomi et cose notabili, che in questo libro si contengono. Apresso Francesco senese. Venetia: Apresso Francesco senese, 1562.

[47] Plinius Secundus, Gaius, [23-70], Historia naturale di Caio Plinio secondo di lingua latina in fiorentina tradota per il doctissimo homo misser Christophero Landino… nuovamnete correcta: da infiniti errori purgada: Aggionte etiam di nuovo le figure a tutti li libri conveniente. Venzia: Per Marchio Sessa et Piero di Ravani Bersano, 1516; Plinius Secundus, Gaius, Historiae mundi libri trignita septem. Lugundi: Ex officina Godefridi et Marcelli Beringorum fratrum, 1548.

[48] Plutarchus, [50-127], Libellvs, qvibus modis ab inimicis ivvari possimus Ioanne Pannonio… interprete. Oratio Demosthenis, contra regnem Philippvm, Io. Pan. Intrprete. Bononiae: Hieronimus de Benedictis imprimebat, 1522; Plutarchus, Chaeronei philosophi historicique clarissimi, opuscula quae quindem extant omnia, undequaque collecta et diligentissime iampridem recognita. Quorum catalogum mox versa pagina indicabit. Cum amplissimo rerum verborum indice. Basileae: In officina Andr. Cratandri, 1530.

[49] Dionis Cassius, [155-235], Historiae Romana Latina. Dionis Nicaei,reurm Romanorum a Pompeio Magno, ad Alexandrum Magnae filium epitome, Ioanne Xiphilino authore, et Guilielmo Blanco Albiensi interprete… Lutetiae: Ex officina Roberti Stephani. 1551.

[50] Flavius Arrianus, [95-175],De expeditione sive rebus gestis Alexandri Macedonum regis libri octo, nuper et reperti, et quam diligentissime in lucem editi. Historia quoque eandem, olim quidem a Bartholomeo Facio latinitate donatam, nunc vero innummeris quibus scatebat mendis repurgatam, hic adiungi curavimus… Basilae: In officina Roberti Vvinter. 1539; Flavius Arrianus, De expeditione Alexandri Magni. Historiarum libri VII. Ejusdem Indica ex Bonaventuare Vulcanii interpretatione. Nicolaus Blancardus et veteribus libris recensuit, versionem latinam emendavit, octo libros Animadversionum adjeci. Amstelodami: Apud Joannem Janssonium à Waesberge, et viduam Eliyaei Wezersstraetù. 1668.

[51] Claudius Ptolemaeus, [100-178], Geographia. Cosmographia, aec. XV, manoscrito. L’opera continua nel Vat. Lat. 3811, II, parte del libro VIII, tavole.. Testo nella versione latina di Iacopo d’Angelo da Scarparia. Vatican: Biblioteca Vaticana. 1981-1985; Claudius Ptolemaeus, Geographia, a plurimis viris utriusque; linguae doctiss.emendata et cum archetypo graeco ab ipsis collata. Schemata cum demonstrationibus suis correcta a Marco Monacho caelestino beneventano, et Ioanne Cota veronensi… Figura de proiectione sphaerae in plaino… Sex tabulae noviter confectae V, Hispaniae, Galliae, Livoniae, Germaniae, Poloniae, Ungariae, Rusiae et Lituaniae, Italiae et Iudeae: Maxim quantitas dierum civitatum et distantiae locorum ab Alexandria Aegypti cuiusque civitatis… Romae: Rome noviter impressum per Bernardini Venetu de Vitalibus. Expensis Euangelista Tosino brixiano Bibliopola. 1507.

[52] Porphyrius, di Tiro, [233-301/4], Iamblichus, di Calcide. Index eorum quae in hoc libro habentur. Venetiis, 1516; Porphyrius, In Claudii Ptolemaei, Quadripartium enarrator ignoti nominis… Item, Porphyrii philosophi Introductio in Ptolemaei opus de effectibus astorum. Praetera Hermetis philosophi de revolutionibus nativitatum libri duo, incerto interprete. Basilae: Ex officina Petruana. 1559.

[53] Procopius Caesariensis [490-575], Seu historia arcana… Nicolao Alemanno defensore primum ex Bibliothecae Vaticana prolata. Typis Henningi Mulleri. Helmestadii: Typis Henningi Mulleri, 1654.

[54] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 203-207.

[55] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 203-207; Athanas Gegaj, OFM, L’Albanie et l’Invasion turque au XVe siecle. /Université de Louvain. Recueil de travaux publiés par les Mebres des Conférences d’Histoire et de Philologie 2me Série, 40me fascicule/. Louvain: Bureaux du Recueil. Bibliothèque de l’Université Louvain, 1937 f. 1-2. Ne kemi konsultuar edhe një të ashtuquajturin “përkthim” të këtij libri me titull “Athanas Gegaj, Arbëria dhe Gjergj Kastritoti Skenderbeu, 1405-1468. Tiranë: Eurorilindja, 1995, i cili është me shumë gabime, shmangie nga origjinali dhe ç’është më e keqja, Gjergj Gashi, ngatërron referencat, literaturën… etj, duke mos respektuar fare origjinalin. Nuk shënohet kush është përkthyesi. Libri shoqërohet me këtë shënim: “Zgjodhi për ju Gjergj Gashi”, që sipas të gjitha gjasave duhet të jetë edhe përkthyesi?

[56] Pëllumb Xhufi, Vështrim mbi popullsinë e qyteteve bregdetare shqiptare në shekujt XII-XV. Në: Studime Historike. Akademia e Shkencave e RPSH – Instituti i Historisë. Tiranë, 1982, viti XXXVI (XIX), nr. 4, f. 147.

[57] Musa Ahmeti, Jedan nedovoljno poznati rukopis I. Kukuljevića Sakcinskog o Skenderbegu/ [An unsufficiently known manuscript on Skenderbeu by I. Kukuljević-Sakcinski]. Në: Zbornik Odsjeka za Povijesne Znanosti zavoda za povijesne i društvene znanosti Hrvatske Akademije Znanosti i Umjetnosti. /Hrvatska Akademija Znanosti i Umjetnosti/. [ZOPZ, HAZU, 17, 1-288]. Zagreb, 1999, vëll. 17, f. 163-178; S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 227-234.

[58] Duke qenë se autorët e korpusit Illyricum Sacrum i kanë qëndruar besnikë Ilirisë së Justinianit në hapësirat geografike, ne nuk jemi marrë me trajtimin e historisë së Perandorisë Bizantine, pasi kjo gjë do të dilte jashtë konceptit të këtij studimi për Illyricum Sacrum.

[59] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 227-248; Aleks Buda, Shkrime historike, 3. /Akademia e Shkencave e Shqipërisë-Instituti i Historisë/. Tiranë: Toena, 2002, f. 73-75, në studimin me titull: “Shteti feudal shqiptar në shekullin XIII”, shkruhet: “Sundimtari i parë i Principatës së Arbërisë ishte Andrea, në vitet 1166-1190.” Në vazhdim përmenden: Progoni, në vitet 1190-1199; Gjini, në vitet: 1199-1208; Dhimitri, në vitet: 1208-1252 dhe i fundit Guilelmi në vitin 1253. Për më shumë të dhëna të konsultohet: Ludovicus de Thallóczy, Constantinus Jireček, Emilianus de Sufflay, Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia. Vindobonae: Typis Adolphi Holzhausen. 1913-1918, vëll. I-II. [Ribotuar në vitin 2002 nga DPA dhe Ekskluzive, Tiranë-Prishtinë], vëll. I, f. 53-68; K. A. Çerkezi, Histori e Shqiperisë. /Botime te Federatës Panshqiptare “Vatra”/. Boston: Shtypshkronja e Diellit, 1921, f. 75-77; Franc Miklošich, Monumenta Serbica Spectantia Historiam Serbiae Bosnae Ragusii. Viennae: Apud Guilelmum Braumüller. 1858, f. 22; etj.

[60] A. Gegaj, OFM, L’Albanie et l’Invasion turque au XVe siecle…, f. 7-8.

[61] Sipas Historisë së Popullit Shqiptar: “nga studimet më të reja të mbështetura jo vetëm në burimet e shkruara historike, por edhe në të dhënat arkeologjike si dhe në ato gjuhësore, rezulton se trualli historik i ilirëve përfshinte tërë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, që nga rrjedha e lumenjve Moravë e Vardar në lindje, e deri në brigjet e Adriatikut e detit Jon në perëndim, që nga lumi Sava në veri, e deri te Gjiri i Ambrakisë në jug, pra deri në kufijtë e Helladës së vjetër. Burime historike dhe ato arkeologjike e gjuhësore dëshmojnë për praninë e ilirëve edhe jashtë trevës historike të tyre. Grupe të tëra ilirësh, midis tyre edhe mesapët dhe japigët u vendosën në Itali…;” S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 42.

[62] Për më shumë hollësi, të konsultohet harta e botuar në vëllimin e parë të “Illyricum Sacrum”, faqe e pafaqosur, që duhej të ishte f. 54; S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 174-175; ndërsa studiuesi kroat, prof. Stjepan Antoljak shkruan se: “Iliriku i atëhershëm, përfshinte territoret e sotme të: Dalmacisë, Kroacisë, Slovenisë, Bosnjes e Hercegovinës, Serbisë dhe popujve të tjerë të Jugosllavisë si dhe Bullgarinë, Shqipërinë dhe Gadishullin Ballkanik në përgjithësi.” Stjepan Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918. Zagreb: Nakladni Zavod Matice Hrvatske. 1992, vëll. I, f. 314; mendim të ngjashëm me të prof. S. Antoljak, ka edhe studiuesi tjetër kroat, Josip Lučić, Daniele Farlati (1690-1773). U povodu 200.godišnjice smrti. Historijski Zbornik. Zagreb: Izdaje Povijesno društvo Hrvatske. 1973, viti XXV-XXVI, 1972-1973, f. 241.

Hora e Skënderbeut/

Shtatorja e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, tashmë ndodhet në Itali. Kjo shtatore, me iniciativën e shoqatës “Hora e Skënderbeut” është dhuratë e mërgimtarëve shqiptarë për arbëreshët. Dhurata për arbëreshët bëhet në shenjë mirënjohjeje për kontributin e tyre në ruajtjen e gjuhës, kulturës e traditës arbërore për më shumë se pesë shekuj. Po ashtu arbëreshët kanë dhënë një kontribut të rëndësishëm gjatë luftës në Kosovë më 1998-1999, kur ata hapën dyert e zemrat për kosovarët, të cilët ishin të dëbuar dhunshëm nga forcat serbe, gjatë zbatimit të planit të gjenocidit.

Kjo shtatore madhështore, e cila është vepër e skulptorit nga Prishtina Gëzim Muriqi, do të vendoset në sheshin përballë bashkisë në Horën e Arbëreshëvet (Piana degli Albanesi) në Sicili. Inaugurimi i saj do të bëhet më 30 gusht 2024, që përkon edhe me datën e themelimit të qytetit i cili daton nga viti 1488.

Shoqata “Hora e Skënderbeut” falënderon Presidenten e Kosovës, zonjën Vjosa Osmani e cila ka marrë përsipër financimin e transportit, si dhe stafin e saj të cilët kanë kanë ndihmuar në përgatitjen e dokumentacionit të nevojshëm, në mënyrë që shtatorja e Skënderbeut të niset drejt shtetit Italian.

Një falënderim të veçantë kemi edhe për veprimtarin Qamil Isufi i cili është angazhuar me përkushtim dhe ka marrë përsipër shpenzimet shtesë, në mënyrë që shtatorja të niset me kohë e të sigurohet transporti i saj.

Shoqata „Hora e Skënderbeut“ falënderon të gjithë mërgimtarët, shoqatat, ansamblet, klubet, e bizneset e shumta të cilët me kontributin e donacionet e tyre kanë bërë të mundur që të jemi shumë afër realizimit të këtij projekti.

Pas gati dy vite angazhim të shoqatës “Hora e Skënderbeut”, shtatorja e Skënderbeut ndodhet në Itali dhe në bashkëpunim me kryetarin e bashkisë së Horës së Arbëreshevet z. Rosario Petta ne do të caktojmë datën kur ajo do të mbërrijë atje për tu vendosur përfundimisht në sheshin përballë bashkisë, e për tu përuruar më 30 gusht të këtij viti.

Sipas informacioneve tona, shumë bashkatdhetarë kanë shprehur dëshirën që të bëhen pjesë e kësaj feste madhështore. Ne i ftojmë të gjithë të interesuarit që rezervimet për shkuarjen e qëndrimin në Horën e Arbëreshëve në Sicili ta bëjnë me kohë. Festa tani është shumë afër!

Profesor Gjon Frani Ivezaj  /

Në burimet e hershme historike dhe dokumentet arkivore ku  historianë e kronikanë vendas dhe të huaj apo personalitete  të jetës politike e shoqërore si studiues, albanologë e  shkrimtare, thuhet se Gruda ishte një qendër shumë e  rëndësishme e Shkodrës antike. Gruda si fis përmëndet që  nga fillimi i shekullit XIV dhe ka prejardhje ilire, kjo e  vërtetuar dhe e argumentuar edhe nga historianët dhe  studiuesit shqiptare e të huaj. Në burimet e shkruara me këtë fis njihemi përmes verës dhe shkrimeve të misionarit të  madh Italian Atë Domeniko Pazi (1847-1919) i cili flet për të  parin e fisit Vuksan Gel Gjon Gruda. Sipas tij, fisi i Grudës, është i ardhur nga Basumt e Postribës të Shqipërisë së Veriut (Shkodër), të cilët ne shekujt XV-XVI u vendosën në malin e Grudës së sotme kreshike, për të shkruar një histori të lavdishme përmes grykës së pushkës e për të ba emër të madh në malësi e më gjërë. Bijtë e Vuksan Geles, punuan dhe ndërtuan shtëpitë e tyre në formë kulle me fringji në malin e Grudës. Falë aftësive dhe mençurisë së tij i pari i vendit (krahinës) u bë atdhetari i shquar Vuksan Gela i  Grudës. Gruda si fis në fund të shekullit XV përfshihej në  nahijen e Zhablakut dhe kishte 80 shtëpi. Ndërkaq emërtimin në vetë Nahija e Grudës, e ka marrë në vitin 1485, kurse më 1497 nuk përmendet në defterët osmanë si nahije. Simbas burimeve historike, kisha e Grudës, ka një histori legendare ndër shekuj.  Kjo vërtetohet edhe fjalët e kryeipeshkevit të Tivarit imzot  Vinçenc Zmajeviku tek libri Kuvendi i Arberit  1703, fq. 35, botim i shtëpisë botuese “Shpresa” Prishtinë  2003.  

Ai përshkruan se në Dinoshën e Grudës përveç ndërtimeve  të hershme urbane që njihej si qytetza, ekziston kisha e  shën Mhillit, themelet e të cilës i përkasin shekullit V.  Edhe studiuesi dhe albanologu italian Ermanno Armao, duke  u bazuar ne nje hartë te lashte (te dy hartografëve të  shekullit XVII, shkruan: “… Kemi te bejmë me kishën e lashte  të fisit të Grudes kushtuar shën Martinit ipeshkev, e ndërtuar  nga Eterit Françeskanë me 1646 dhe qe ishte diroccata,  (shenim i përkthyesit), në vitin 1671 kur ate Gaspari  ishte ne kalim.”  

Kisha e rindërtuar më vone me nje mjeshtri te  

mrekullueshme, gendet ne nje vend te veçuar ne bregun e  djathte te lumit te Cemit, ne katundin Priften, qender e  katolikëve te Fisit, 320 metra mbi nivelin e detit. Po ashtu ne  nje vizite baritore te ipeshkevit te Shkodres Pal Kamsi ne  vitin 1756,përshkruan se Gruda kishte 106 shtëpi me 744  banore te ritur, me 200 luftetare te pushkes, 68 femije te  krezmuar ate vit 17 femra e 18 mashkuj dhe 6 martesa.  Ndersa nje relacion jeter mbi misionet e Shkodres i dates 13  gusht 1758, shkruar prej prefektit apostolik at Michelangelo  da Taranto, nënvizon faktin se ne Grude, eshte rrite numri i  katolikeve, qe martohen, simbas ritit te kishes sẽ shenjte. Te  gjitha trevat arberore rane ne sundimin e plote te mizorise se  osmanëve dhe sllave te pa shpirte, te cilat, kaluan nje kalvar  te pashembullt krimesh dhe masakrash antinjerezore per  shekuj me radhë, duke u munduar ti shuajne shqiptaret,  gjuhën, fene, zakonet, dhe traditat e tyre, pra tu sllavizoje  cdo gje te identitetit te paster shqiptare.  Burimet e hershme historike tregone letrat e kryeipeshkevit  te madh imzot Pjetër Bogdani, te datës 28 gusht 1670, ku  pershkruan vuajtje e torturat e besimtareve katolik te Malësise  e të  Shkodres, ne te cilën ai i lutet Kongregates se Shenjte, qe te  caktohen dy misionar te Eterve të Reformuar; njerin në Rrjoll  e tjetrin ne Grude.Mali, Bajraku apo Fisi i Grudes, ka qene  vazhdimisht edhe ne vemendjen e shumë studiuesve  dhe albanologe te huaj, te cilët Grudën e shohim si njerin  nder gjashte kuvendet kishtare, që bënin pjese ne  Prefekturën Apostolike te Kastratit me 1500 banore katolik  ne vitin 1850. Per shumë dekada kisha e famullia e Grudës  njihet nen emrin e shenjtorit ilir shën Martinit.  Ne historine e kishes, shkruhet se shën Martini kishte lindur  nga prinder ilir, ku babai i tij kishte qëne oficer në ushtrine  romake, dhe ne fillim vete shën Martini kishte marre pjese si  ushtar (kalores), por pa vonuar u ishte kushtuar rregullave  kishtare dhe ne vitin 370 zgjidhet ipeshkev i Toursit ne  France. Predikimet dhe kontributi ne jetën meshtare e  ungjilltare te shën Martinit qene aq te mëdha ne  France sa kishin sjellur mrekulli, te cilat u njohen edhe nga  vete kisha kristiane.  Francezët e vleresuan dhe besuan aq shume shën Martinin,  sa kur u nda nga jeta toksore me 11 nëntor te vitit 397  embrapa i kushtuan rreth 3600 kisha famulltare, si dhe me  emin e tij u identifikuan 240 fshatra e qytete. Mbretërit  Frances e njohen edhe si Patron te tyre.  Ne ate hohe françeskanët prej Grude ushtrojnë sherbime  fetare në Hot, Triesh, Koje dhe kudo ne Malsi të Madhe. Prej  vitit 1638 deri ne vitin 1903. Aty kanë sherbyer 46 misionar  Kroat e italian. Qe nga viti 1903 e sot kanë sherbyer  kryesisht meshtare shqiptare. Duhet theksuar se gjate  tallazeve te historise, kisha e Grudes u djeg nga ushtria  barbare sllave (malazeze) dhe turke, qe sulmoi Malësine, e  cila me heroizem te pashoq i rezistoi me stoizem dhe armë  ne dorë, duke mos iu nenshtruar pushtuesve mizore.  Simbas, patër Anton Harapi O.F.M, i cili bën një pershkrim  brilant per këto troje, nder te tjera thote: “Me heroizem te  madh, malësorët e Grudës i ruajten gjithnje shtepinë e zotit  dhe trojet e veta. Gruda, ne mesin e ketyre ngjarjeve te stuhishme historike, luftrave dhe perpjekjeve per liri e  pavaresi, u be qendra e te gjithe luftarve dhe rezistences me  arme ne duar, duke treguar giithmone heroizem dhe  perkushtim të madh, e ideale te trashiguera per mbrojtjen e  tokave, fenë dhe Atdheun e te parëve te tyre. Malësorët e  Grudës, historikisht u bene balle te gjitha sulmeve pushtuese  barbare, si turque, sllavëve etj., që kishin per qëllim  pushtimin, nënshtrimin dhe asimilimin e trojeve tona  stërgiyshore nder shekuj dhe historikisht dihet se trimat e  paharruar te Grudës ishin patriotet: Vuksan Gela, Smajl  Martini Ivezaj, Nike Martini Ivezaj, Dede Nika Ivezaj, Mat  Hasani Ivezaj, Zef Martini Ivezaj, Zef Prel Marashi Ivezaj,  Prel Marashi Ivezaj, Smak Deda Ivezaj, Kolë Zefi Ivezaj,  Bacë Vuksan Ivezaj, Preç Vuksani Ivezaj, Vuksan Preçi  Ivezaj, Sokol Baci Ivezaj, Tringe Smajlja Ivezaj, Mehmet  Murati Gjokaj, Baca Kurti Gjokaj, Zef Miliqi Lulgjuraj, Gjeke  Gjoni Sinishtaj, Ujkë Mati Ivezaj, Lucë Gjeloshi Lulgjuraj,  Mark Gjeku Lulgjuraj, Kolë Marku Lulgjuraj, Maxha Grishi  Bojaj, Mirash Luli Bojaj, Paloke Gjoka Vulaj, Ujke Dushi  Kalaj, Tomë Kole Gjoni Sinishtaj, Pllum Gjeka Kalaj, Preke  Gjon Ruka Ivezaj, Halil Haka Nikaj, Ali Zeku Pepaj, Marash  Dashi Kalaj, Pretash Leci Sinishtaj, Selman Juku Dukaj, Nike  Smaka Ivezaj, Pjeter Nika Ivezaj etj.,  

Sikurse Gruda burra me nam e me za kane pase te gjitha  Malet e Malesise nder ta permendet edhe Ule Marku me  djalin e tij Prekë Ulin, që lanë nder dhe krenari ne Grudë dhe  Malesise tone legendare. Per malësorin kreshnik dhe te pa  trembur Preke Uli Gjokaj, gjithnje liria dhe mikpritja, sipas  traditis se hershme shiptare ishte dhe ishte sot gjeja me e  shtrenjte. Ai dhe brezat mbas tij vijuan te ecin ne rrugën e  tradites athetare dhe patrotike te te pareve te tyre.  Malesia jonë, nder shekuj eshte shquar per figura te ndritur,  ge kane bërë emër te mire ne te giithe krahinën, ku ato  jetuan dhe vepruan, duke shkruar me arme ne dore histori te  lavdishme per trojet etnike shqiptare.  Per shkak te luftrave te njepasnjeshme, kunder serbo  malazezëve dhe Perandorise Islame Osmane, shume  malesore te krishtere, u detyruan qe te shperngulen nga  trojet e te parve te tyre shume shekullore e u vendosen ne  vende te ndryshme banimi, ku kishte vetem shqiptare.  Keshtu Ule Marku Micakaj, u detyrua nga Bekajt e Trieshit te  Malësise së Madhe të shperngulet e te vendoset ne Dinoshe  te Grudes, në grykën e Malit Tojeq.  

Këtu malësori fisnik dhe trim Ule Marku aty gjeti 20-30 shtepi  malësore te besimit islam. Sipas te dhenave, qe janë  transmeruar brez mbas brezi, mendohet se Ule Marku ka  ardhur ne Dinoshë rreth vitit 1850. Vellezërit muslimanë  malësore te zones e deshtën dhe e nderuan giithmone  bashkeatdhetarin e tij te fshatit te tyre. Ai aty gjeti ngrohtesi,  mikpritje dhe bujari tradicionale shqiptare. Te gjithë  malësorët pa dallim feje luftonin kunder pushtuesve shumë  shekullore otoman dhe serbomalazez, që kërkonin te  neshtronin dhe mposhtin popullin shiptar.  

Ule Marku ne Tojeq të Dinoshes gjeti nje shtepi katolike e  ardhur nga fisi Lucaj prej deres se katundit Delaj (Trieshit)  me emin Gjoke, e cila me vone eshte islamizuar me dhunë  nga pushtuesit turq. Ata sot quhen familja e Jusuf Gjokës.  Shumë vite me vone ata kanë levizur ne zonat e banuara ne  Tojeq, Dinoshe, po ashtu nga Luhari ka ardhur nje shtëpi  katolike me mbiemrin Puraj, e cila edhe ajo eshte e  islamizuar nga turqit me force.  Ne kete menyre ka ardhur edhe nje familje prej fisit Dukaj te  Trieshit, e cila edhe ajo shte islamizuar. Prej kesaj familje sot  ishte shtëpia e Selman Jakut (Dukaj). Po këtë rruge ka  ndjekur edhe nje familje prejfisit të Lulgjurajve te Grudës, të  cilët edhe ato jane islamizuar, sikurse edhe te tjerët me pare.  Pra, sikurse shihet keto familje ndryshojne vetëm emrat dhe  asnjehere mbiemrat, duke ruajtur keshtu vijimsinë e te  krishtere te rrinjeve te lashta te familjeve te tyre.  Kulla e Ulë Markut, ka qen e mirenjohur nder shekuj per urtësi, mikpritje, besë, atdhedashuri. Trimat e  kulles, kane qene gjithnje ne balle te luftrave per liri dhe  pavaresi te trojeve etnike shqiptare.  

Nê nje mjedis tê ri shqiptar Ulë Marku, filloi te punoj dhe jetoj  pagesisht, mes vëllezërve muslimanē shqiptaré.  Pas disa vitêve ai martohet dhe krijoi familjen e vet. Aty Ulë  Markut i lindën dy djem dhe disa vajza. Djali i pare Gjoni lindi  në vitin 1858, kurse djali i dyte Preke Uli lindi ne vitin 1860.  Ne te gjithe Malesinë e Madhe kjo familje e re mes  shqiptarêve tê mirë gjithmone ishte e nderuar dhe  respektuar e merituar.  

Ata brez mbas brezi luftuan me pushke ne dore kunder  pushtuesve te njepanjeshme, që prekën herë pas here tokat  shqiptare. Ulê Marku 21 vjeç, ishte njê djale azgan e trim si  zana, dhe mori pjese ne kryengritje anti osmane dhe kunder  synimeve grabiqare te malazezëve. Ai ishte nje punetor i  palodhur,ku me duart e tij te arta ndertoi nje kullê prej guri dy  katëshe me frenxhi, qẽ ngjasonte me nje kështjelle  ushtarake te kohës, per tu mbrojtur nga pushtuesit otoman e  serbo malazezët. Uli, ishte nje burre i hijshem, i gjate si lisat  e maleve tona, i zgjuar per nga natyra, i urte e i matur ne  biseda me malesorët, fjalepake,njeri i beses, trim si zana,  bujar nẽ shpirt e me zemër, dhe si gjithmone nje dere e  njohur per mikpritje shqiptare etj.  Ai mori pjesë ne shume luftra liridashëse, që Malesia zhvilloi  nder shekuj, si nẽ luftën e Dinoshes, Shkodres, Grudes etj.,  kur nẽ ate kohẽ Gruda udhëhiqej nga trimat legendare si  trimi i famshem Smail Martini i Grudës. Në vitet 1880-1881  Ule Marku ishte bashkuar me trimat e tjere malësore dhe  kishte dale ne balle te luftes se Dinoshës dhe Grudës kunder  ushtrise serbo malazeze.  Aty per orë te tera u be nje lufte e pergjakshme,  ku shkjete humbën shumë ushtare dhe armatime luftarake.  Udheheqësi dhe kryepriresi i malësoreve kreshnik ishte trimi  legendar Smajl Martini Ivezaj.  

Lufta zgjati deri nẽ mbrëmje. Smajl Martini me djemtë e  Grudës i dha ikjen ushtarëve malazeze. Ne orët e vona te  mbrêmjes Bajraktari i Grudës Smajl Martini urdheroj  luftetarët e Grudës te gjithe të bashkohen, duke merrê me  vete te dekurit dhe te plagosurit rënde, per t’i derguar tek  kisha e shën Mhillit nẽ Dinoshe.  Ne ate lufte te pergjakshme u varros trimi i malëve Ule  Marku vendin e quajtur ne Shtigje, ku po zhvillohej lufta.  Ai ishte goditur nga plumbi i armikut, i cili i kishte thyer  kembën. Ule Marku, ishte shume i lodhur. Ai ecte zvarrê nga  plagët e pergjakura. Ne giysme te rruges ai u ndal për te  pushuar se nuk mund te levizte mẽ tej. Ule Marku, per ortê  têra kishte derdhur shume gjak. Ai u ndal nẽ afersi te nje  shkembi me pushke nẽ dore. Ushtria e luftarëve malesore te  Grudes,duke u terhequr poshte aty gjen ushtarin trim Ule  Markun e plagosur shumẽ rënde, i cili, po humbte gjak nga  plaga e rênde. Atij i afrohet trimi Murat Mehu Gjokaj prej  Mileshit. Murati, duke qene errësire e pyet se fare po bën  ketu. Ai i pergjigjet se jam plagosur (varrue), më  ka ra pushka e me ka thy kembën dhe s’mundem te levizi.  Trimi Ule Marku, i thote Murat Mehut: “Shko tek shokët, se  une kam pushken dhe fisheke boll.Nese kthehen shkijete,  une e paguaj vetën.” Trimi Murat Mehu i Gjokajve te  Mileshit, vinte nga nje dere e madhe e mirenjohur ne te  gjithe krahinëne Malesise per pushke dhe mikpritje. Murati,  duke e pare gjendjen e rënde te bashkëluftetarit Ule Markut,  i cili, po vazhdonte te humbte shumë gjak, i thotë se nuk  mund te ik dhe dua te gendroj me ty ketu. Ai e merr ne krah  bashkëluftetarin e tij te plagosur rënde dhe me pushke ne  dore ngadale e ngdale e con deri tek shtëpia e tij. Luftari dhe  trimi si zana Murat Mehu, menjehere kthehet dhe shkon tek  kisha e shën Mhillit, ku ishin bashkuar ushtria e malesoreve,  te plagosurit dhe te vrarët. Ai u tregon atyre për plagosjen e  rënde te trimit Ule Markut.  Bajraktari i Grudes Smajl Martini, menjehere ngrihet ne  këmbe, e falënderon nga zemra trimin e varrosur Ulë  Markun dhe burrerinë e trimërinë e Murat Mehut. Ne  mëngjez herët, bajraktari Smajl Martini sẽ bashku me luftarin  trim Murat Mehu dhe 12 luftare te tjere te Grudes shkon  mënjehere ne kullën e luftarit trim Ule Markut. Bajraktari i  Grudes, gjate takimit e rifalenderon Ulin, per trimëime ne  lufte dhe gjakun e derdhur per tokat shiptare dhe liri, dhe i  deshiron jete te gjate dhe sherim te shpejte. Nga burimet  historike, mesojmë se prej kesaj dere ka lindur edhe djali i tij  i famshëm Preke Uli, i cili, ka treguar gjithmone heroizem te  pashoq per qeshtjen kombëtare. Preka, merrte pjese ne  luftrate me malësore dhe Malesi, kunder armiqève  shekullore serbo malazezëve dhe ushtrise aziatike turke, per  liri dhe pavaresi dhe ekzistencën e trojeve etnike shqiptare.  Fjala e tij perhapet kudo ne trojet etnike shiptare deri ne  Kosovë.  Duke hulumtuar me shume kujdes per kete figure te  rëndesishme te historise shiptare, mësojme se për Preke  Ulin nga Dinosha, kemi mundur te gjejme artikuj interesant,  ku midis te tjerëve ka shkruar edhe pajtuesi i gjaqeve,  simboli i paqes dhe miresise mes shiptarëve Prof. Anton  Çeta, ku ai nder te tjera vlereson: “Prekë Uli ishte. symbol i  bashkejeteses vellazerore mes katolikeve e muslimanëve te  Grudës.  

Ai per te mos koritur katundin, rrezikon jetën nga ushtarët  malazez, te cilët nje dite tek e gjejne Prekën coban me dele  se bashku me cobaneshen Bibe Keqja i thonë: “Prej kah je?”  Dhe Preka u pergjigjet prej Dinoshet.  Malazezët e pyeten a je musliman apo katolik!?  Jam katolik, u thote Preka.  

Ushtarët, deshtën me e vertetu këte gja e i thone nese je  katolik ban kryq!  Prekê Uli u thote: “Nuk u duhet ju kjo  

gja, mem detyru mue me ba kryq!” Ata (malazeze) i thone  prap: “Ose ban kryq ose te vrame, mbasi ti nuk na ke kallzue  te vertetën, se ndoshta nuk je katolik!”  Dhe tre ushtaret ia kthejne pushken.  Cobaneshja Bibe Keqja i thote: Ban kryq se te vrane, se ti  perdite ban kryq disa here. Por ai ia kthen le te mẽ vrasin.  Nuk baj kryq qe te mos thone se e bame nje musliman me  ba kryg (pasi ne Dinoshe jane shumica muslimane, me  perjashtim te pak shtëpive katolike).  

Tre ushtaret malazezé e pané se nuk po mujshin me e  detyrua me ba kryq ketë grudas, ndaj ulen armët e  shkuan.” (Anton Cetta, “Nga folklori yne”, Volumi III,  Prishtine, 1995, f. 151- 152).  Prekë Uli, ishte pjesétaré i kryengritjes se flamurit  kuq e zi, ne Malësi më 6 Prill 1911 në istikamin e Deçiqit.  Kulla e Preke Ulit eshte djegur dy here ne vitetet 1918 dhe  1921 prej ushtrisé malazeze, sepse ishte nje kulle  legjendare me luftrare trima. Ne kohën e formimit te shtetit  federal te Jugosllavise, popullit shqiptar i digjinin shtepite,  rrestoheshin njerezit pa faj, vriteshin njerezit pa pasur asnje  faj. Preke Uli, mbajti mbiemrin Micakaj deri nẽ vitin 1921 në  Tojeq te Dinoshës. Kështu me 12 mars të vitit 1921 prej  turturave te veshtira, qe i beri ushtria malazeze mbi popullin  shqiptar, u bashkuan ato shtepia qe kishin ardhur nga viset e  tjera dhe binë një mbledhje qe të bashkohen te gjithe 6 a 7  shtëpite dhe te formojne nje fis, te cilët mê vone  fillojne tê quhen Gjokaj, simbas Gjokës, i cili, kishte ardhe i  pari ne keto vise ne Tojeq te Dinoshës. Keshtu u krijua fisi i ri  Gjokaj, te cilët sot si shqiptarët muslimane dhe katolike e  mbajne këte mbiemër me respekt.  Kjo gjë u bë për me ra ne sy te armiqeve, sepse ata jane nje  fis i madh etj. Preke Uli, gjate gjithe jetes sẽ tij ka treguar  heroizem, nder dhe respekt, duke e nderuar dhe respektuar  e gjithe Malesia, duke mbetur ne analet e historise sone  kombëtare. Dera e Preke Uli Gjokaj, ka qene e njohur  historikisht edhe nga banorët e qytetit, si njerez te pushkes,  nderes, besës, trimërise, odes se kuvendeve te burrave,  lahutes e çiftelise, ne te cilën jane perjetuar goje me goje  historité e lavdishme të Hotit e Grudës, ne lufte kundër  pushtuesve shumeshekullore turq. Atdhetari e luftetari i  njohur Preke Uli Gjokaj, ishte nje dere e forte dhe me ze ne  te gjithe trevën ne fjale. Ai shquhej edhe bujari dhe mikpritje  ndaj miqve dhe kalimtarëve tëndryshëm vendas dhe te huaj.  Aty gjetën menjeherë ngrohtësi e bujari tradicionale  malesore, besë dhe bujari, ndihme dhe integrim te shpejte  në ambientin e ri, ku u vendosën keto miq te rinj të Grudës.  Me pushtimin e trojeve tona ne vitin 1571, simbas kronikave  historike, pothuajse te gjithe barqet(breznite) e Malisise sẽ Veriut, bënë levizje (migrime), nepër shumë vende gjate  kohes, kur qyteti verior Shkodra po kalonte çastet e hidhura  nga mësymjet e te huajve. Shgiptarët dhe ne vecanti  malesorët e Grudes, rroken perhere pushkën né mbrojtje te  trojeve te tyre stërgiyshore, duke qene nje pengesẽ serioze  per pushtuesit turq. Shpesh familjet e tyre shtoheshin me  djem, që sipas konceptit te malesorëve do te thoshte  asokohe se kishte me te për pushke, per t’i bere balle  pushtuesve osmanilinj, qe në Malesi gjithnje gjetën  kundershtimin me te ashper me arme ne dore, pakenaqsine  dhe ndjenjn e larte te kundershtimit dhe mosnënshtrimit ndaj  zgjedhës sẽ huaj. Ndër shekuj, per malësorin gjithnje liria  ishte gjeja mẽ e shtrenjte.  

Krenaria e malesorëve mbijetoi ndër shekuj. Kjo mirënjohje u  njoh gjithnje me fisnikêri nga prijesi i pare i Grudes Vuksan  Gela me kater djemte e tij.  

Patriotizmi i madh i treguar me shembuj konkret nga Vuksan  Gela i Grudës dhe sokolat trima e fiseve te tjera, u shpreh  tek mbrotja me vendosmëri, qe ata i bëne atdheut e fesë se  të parëve te tyre, ndër shekuj, ne mënyrë qẽ kishat tona  shiptare te mos kthehen ne minare tẽ xhamive turke. Prej  derës Micakajve (të Trieshit), sot Gjokajt e Tojeqit (Grudës),  gjate shekujve kanë dalur burra me ze ne te gjithe trevën e  jashte saj, te cilet tradicionalisht janë shquar për vyrtytet e  

hershme shqiptare, si: besa, trimeria, atdhedashuria, zbatimi  me perpikmeria i kanunit, urtia, oda e burrave, mikpritja me  zemër dhe bujari, per te gjithe miqte dhe kalimtarët e  thjeshte, qẽ kanë bujur ne kete kulle fisnike plot njerez te  ndershem e bujar. Malësorët trima dhe fisnik Ule Marku, e  Preke Uli, ishin dhe mbetën figura te mëdha te kombit  shqiptar, te cilet, tene jetën e tyre luftuan me arme nẽ dore  ne mbrojtje te trojeve etnike shiptare.  

Ule Marku, iu bashkëngjit patriotêve te shquar, qẽ aso kohe  veronin ne qytetin e lashte te Shkodres dhe trevave tẽ Malësise sẽ Madhe. Ule Marku, gezonte respekt ne te gjithe  vendet ku ai shkonte, sepse kishte besë, burrêri, trimëri,  bujari, ndërshmëri, ishte njeri i fjales, nderit, respektonte  kanunin e maleve tona kreshnike, ishte njeri i urte dhe  shume i mençur në zgjidhjen e probleme te treves se tij,  luftoi pa reshtur per ndergjegjesimin e malesorëve per liri  dhe pavaresi kunder Portës sẽ Lartë tê Perandorise Islame  Osmane.  

Gjakderdhja, ishte dhe mbeti nje plage, qē e ndihmoi edhe  me shumë pushtuesin turk te jetonte mẽ gjate né trojet tona,  sepse malesort dhe ne terësi shume krahina shqiptare, ne  vend qe te luftonin turkun ia kishin drejtuar gryken e armeve  shtëpive ne hasmeri. Ulë Marku, ishte bashkekohës i trimit  legendar Smajl Martinit, qẽ ishte Bajraktari i Grudes, i Çun  Mules te Hotit, Pec Petanit të Shkrelit e te Keq Turkut te  Kelmendit etj. Ai me armën ngjeshur mori pjesë ne luftrat më  te përgjakshme te popullit shiptar, ne kryengritjet e  njépasjeshme qe u zhvilluan ne Malesi, te tilla si: Lufta e  Spushit, kunder taborreve mizore turke, u dallua si nje luan i  vërtetë ne Betejën e Deçiqit ne vitin 1890, në Luftën e  Plavés dhe Gucise etj. Shtepia e njohur e Preke Uli Gjokajt  të Tojeqit (Triesh), Grudës xori burra me fame, ze dhe bese,  ndere, fjale, trima e azganë, që me shembullin personal  shkruan historine e krahines permes flakes sẽ barutit te  pushkêve te tyre, duke qene perhere ndera dhe krenaria e  perhershme për Malesi dhe trojet etnike shqiptare.