Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Në vitet 1901-1906, kreu studimet universitare në Napoli. Më tutje, debutoi me sukses si poet lirik, udhërrëfyer prej poetit të mallit, Filip Shiroka. Me veprën “Vargënimi n’gjuhë shqype me nji fjalorth shqyp-frëngjisht n’marim” (Napoli, 1906), Gurakuqi bëri të parën orvatje për kodifikimin e metrikës së poezisë shqiptare. Pak kohë më pas, botoi në Bukuresht veprën “Abetar i vogël shqyp mas abevet t’Bashkimit e t’Stambollit me tregime n’dy dhialektet” (lexo dokumentet), që qendron si gurthemel i të gjithë përpjekeve të tij në drejtim të lëvizjes kombëtare, arsimore e kulturore në epilog të Rilindjes Kombëtare dhe në nisje të zhvillimeve të Pavarësisë.

Si rrallëkush, Gurakuqi mundi të përjetojë në pozitën e ndërvepruesit qendror disa prej ngjarjeve më kulmore të historisë së vendit tonë, në hyrje të shekullit të kaluar. Mori pjesë në Kongresin e Manastirit krah përfaqësuesve të Shkodrës: Gjergj Fishtës, Dom Mjedës, Hilë Mosit e Mati Logorecit. U zgjodh nënkryetar dhe anëtar i komisionit për njësimin e alfabetit. Më 1909-n, në cilësinë e drejtorit të së parës shkollë normale që u hap në Elbasan, kontribuoi në kristalizimin e arsimit mbi baza kombëtare.

Në 1912-n, u angazhua në mënyrë të intensifikuar në organizimin e kryengritjes së përgjithshme. Mëvetësia, u komunikua në deklaratën e formuluar nga Ismail Qemali, të shkruar prej Gurakuqit. Në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës, u zgjodh ministër i Arsimit. Më 1913-n, mori pjesë në Konferencën e Londrës.

Në kabinetin disaditor të Hasan Prishtinës, iu besua posti i ministrit të Brendshëm. Gurakuqi mori pjesë në Kongresin e Durrësit (1918), prej nga ku u vendos rikthimi i tij në krye të Ministrisë së Arsimit. Qe anëtar i delegacionit në Konferencën e Paqes në Paris.

Udhëhoqi Revolucionin e Qershorit 1924 dhe u emërua ministër i Financave në qeverinë e kryesuar nga Fan S. Noli. Pas shtypjes së Revolucionit, u largua drejt Italisë, në Bari, ku më 2 mars 1925, ra viktimë e një atentati.

#LuigjGurakuqi

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

Prof. dr. Roland Gjini/

Lufta dhe përpjekjet e popullit shqiptar të Kosovës për liri dhe të drejtat e tyre kombëtare nuk rreshtën as pas vitit 1913, kur Fuqitë e Mëdha të Evropës vendosën ndarjen e saj terrioriale nga trungu mëmë i Shqipërisë, si dhe pas Luftës së II botërore, kur Serbia risanksionoi pushtimin e plotë të Kosovës. Populli i kësaj treve, dhe sidomos rinia studentore dhe intelektualët, herë pas here bënin protesta e ushtronin trysni ndaj autoriteteve të Serbisë dhe Jugosllavisë në mbrojtje të të drejtave të tyre kombëtare. Këto protesta u bënë më intensive në vitin 1968 kur studentët shqiptarë kosovarë u ngritën në demostrata në mbrojtje të përdorimit zyrtar të gjuhës shqipe dhe flamurit kombëtar. Kryetari i Jugosllavisë së asaj kohe, kroati Josip Broz Tito, në vitin 1969 u detyrua të bëjë disa lëshime. Kështu, Kosova fitoi statusin e Krahinës Socialiste Autonome (KSA) brenda për brenda Republikës së Serbisë, dhe kësaj njësie iu dha e drejta e vetos në organet shtetërore federative. Këto ndryshime u sanksionuan në vitin 1974 në Kushtetutën e re të Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë, Në fillim të viteve ’70-të u shënuan edhe disa arritje të tjera në favor të popullit shqiptar të Kosovës: u krijuan Universiteti i Prishtinës, Akademia e Arteve dhe e Shkencave si dhe Radiotelevizioni i Kosovës, Gjithashtu kishte disa shkëmbime të ndërsjellta me Shqipërinë në punën kërkimore në universitete, në Akademitë përkatëse të shkencave, në muzikë, art dhe kulturë. Megjithë këto përmirësime populli shqiptar i Kosovës vazhdoi të mbesë më i prapambeturi në aspektin ekonomik, në krahasim me popujt e tjerë të Jugosllavisë. Duke vazhduar të trajtohej si pakicë kombëtare e dorës së dytë ai nuk gëzonte të drejta të barabarta me kombet e popujt e tjerë të federatës.

Pas vdekjes së Titos në vitin 1980, klika e re shoviniste serbe që erdhi në pushtet, të trembur nga fitimi i disa të drejtave të shqiptarëve dhe nga zbatimi i parimit “vëllazërim-bashkimit” mes kombeve e kombësive të federatës, ndërruan kurs në marrëdhënie me Kosovën. Ata me hapa të dhunshëm e të njëpasnjëshëm në praktikë dhe me ligje filluan t’u mohojnë shqiptarëve të kësaj krahine edhe ato pak të drejta që këta kishin fituar në kuadër të Krahinës autonome. Populli i Kosovës, duke ndjerë këtë rrezik, u ngrit sërish në protesta, demostrata e manifestime edhe më fuqishëm se më parë. Përsëri në ballë të këtyre aksioneve qëndronte rinia studentore.

Fuqishëm studentët dhe populli i Kosovës demonstruan dhe protestuan në pranverë të vitit 1981. Lëvizja nisi nga studentët në 4 mars. Në mensën e studentëve të Universitetit të Prishtinës një grup studentësh protestuan për kushte më të mira ekonomike: jetese dhe ushqimi në konvikt. Duket sikur protesta e nisur ishte spontane, por në fakt ishte ndryshe. Rinia studentore, ashtu si tërë populli i Kosovës kishte jo vite, por dekada e breza të tërë njerëzorë që kishte akumuluar mllefe e urrejtje ndaj serbëve pushtues e shtypës të lirive e të drejtave të tyre. Durimi i tyre tashmë kaloi çdo kufi të arësyes njerëzore, pasi mohimi i të drejtave dhe shtypja e gjatë nga regjimi serb i kishte bindur kosovarët se e vetmja rrugë shpëtimi ishte hedhja në luftë kundër këtij regjimi. Dhe në fakt kështu ndodhi, lufta filloi me protesta, manifestime e demostrata, duke vijuar në vitet që pasuan me mosbindje civile, me vendimmarrje të vetë shqiptarëve deri në kryengritje të armatosur në vitet 1998-1999, pra 17 vjet pas demostratave të vitit 1981.

Pas 4 marsit demostrata u zhvilluan edhe në ditët e mëpasme, në to numuri i studentëve protestues filloi të shtohej, por e menjëhershme ishte edhe ndërhyrja e policisë serbe, Në mënyrë të dhunshme ata goditën studentët protestues e arrestuan mjaft prej tyre, Arrestimi i studentëve kaloi në paraburgim dhe asnjë prej tyre nuk u lirua. Kjo bëri që në datën 11 prill protesta e studentëve të kalojë në një demostratë massive, ku me studentët u bashkuan edhe shumë punëtorë të Prishtinës e të zonave të tjera. Policia ndërhyn akoma më dhunshëm, madje kundër protestuesve u përdorën veç shkopinjve të gomës edhe mjetet e blinduara për t’i shpërndarë. Për disa ditë rresht në Prishtinë, Gjilan e në qyteteve të tjerë të Kosovës ka protesta e manifestime të studentëve e punëtorëve. Nga kërkesat ekonomike u kaluan në kërkesa politike, “si lironi studentët nga burgu” deri në kërkesën e guximshme të hedhur për herë të parë nga demostruesit e Gjilanit: “Kosova republikë”. Të inkurajuar nga kjo kërkesë më pas në Prishtinë e qytete të tjera ku pati demostrime shihje parulla të tilla politike: “Kosova kosovarëve”, “Duam Republikë”, “Republikë e kushtetutë, ja me hatër ja me luftë”, “E duam flamurin kombëtar”, “Duam bashkimin e trojeve shqiptare” e të tjera. Regjimi gjendet i papërgatitur për këtë situatë. Demonstruesit studentë e punëtorë në fillim të prillit u bëjnë thirrje tërë popullit të protestojë në mbrojtje të bijve të vet dhe për të kërkuar të drejtat dhe lirinë kombëtare, Policia shton reprezaljet e paraburgimet dhe sipas të dhënave zyrtare nga demostruesit pati 9 të vrarë e 15 të plagosur, ndërsa nga ana e policisë 2 të vrarë e 17 të plagosur. Në këto demostrata që zgjatën tërë pranverën e vitit 1981 populli i Kosovës zbrazi tërë urrejtjen për padrejjtësitë e bëra nga regjimi serb në ish Jugosllavi. Analistët i kanë cilësuar ngjarjet e pranverës së vitit 1981 si demonstratat më të mëdha në Gadishullin Ballkanik dhe në Evropën Lindore pas Luftës së Dytë Botërore. Pasi i shtypi me zjarr e me hekur këto protesta regjimi i Beogradit vendosi “gjendjen e jashtëzakonshme” si dhe “shtetrrethimin” të cilët vazhduan gjatë, deri në fillimin e luftës në Kosovë. Ishte hera e dytë që në Kosovën e pas luftës antifashiste shpallej gjendja e jashzakonshme dhe shtetrrethimi, hera e parë ishte më 8 shkurt 1945, ku u ndalua dalja e lëvizja jashtë shtëpisë nga ora 8 e darkës deri në 5 të mëngjesit. Megjithë reprezalje e kufizimet e bëra nga qeveria, përsëri zjarri i rezistencës së vitit 1981, jo vetëm nuk u shua, por erdhi duke u rritur nga viti në vit, deri në Luftën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe dëbimin e forcave ushtarake serbe nga Kosova, në vitin 1999.

Fillimisht, propaganda shtetërore serbe protestat e demostratat e studentëve shqiptarë i cilësoi si ngjarje të vogla e pakënaqësi spontane për kushte ekononomike. Kur demostratat u intensifikuan, u përhapën nga Prishtina edhe ne qytete të tjerë e ku bashkë me studentët u përfshi edhe populli, arëhere propaganda serbe i paraqiti ato si “destabilizuese”, “si kërcënim për rendin publik” e si “irredentiste” Kjo ishte arsyeja që një pjesë e mirë e vendeve perëndimore nuk reagoi ndaj shtypjes me dhunë të këtyre protestave, madje kishte edhe qeveri perëndimore që pranuan masat represive të ndërmarra nga shteti jugosllav. Shqipëria socialiste e Enver Hoxhës reagoi me një vonesë relative, më datë 8 prill, me anë të gazetës së saj kryesore “Zëri i Popullit” me artikullin: “Pse u përdor dhuna policore dhe tanket në Kosovë?” Më pas u botuan edhe disa artikuj të tjerë po nga kjo gazetë gjatë vitit 1981 në mbështetje të kërkesave të rinisë studentore e popullit të Kosovës. Populli i Kosovës dhe intelektualës e saj i mirëpritën këta artikuj duke parë te vëllezërit e tyre të Shqipërisë një përkrahje e mbështetje të sinqertë, të matur dhe frymëzuese.

Edhe gazeta Dielli relativisht me vonesë e bëri njoftimin, vetëm në numrin e saj të datës 1 prill, kur në fakt demostratat kishin filluar në 4 mars. Por Federata Vatra reagoi më shpejt me akte të tjera. Në Kuvendin e saj vjetor të mbajtur në Boston në datat 22 dhe 23 mars me propozim të zotit Mahmud Cungu kuvendi miratoi një rezolutë për situatën tragjike në Kosovë gjatë demostratave të rinisë studentore, punëtorëve e fshatarëve shqiptarë. Kjo rezolutë, e përpiluar në trajtë telegrami iu dërgua presidentit amerikan Ronald Regan. Për publikun teksti i këtij telegrami u botua muaj më vonë te Dielli. Në të thuhej që si pasojë e lëvizjeve paqësore për liri, të drejta shoqërore dhe politike në Kosovë shtruan si kërkesë për të pasur republikën e tyre, ku morën pjesë masat e gjera të popullit, në vend të mirëkuptimit, thuhet më tej në telegram, qeveria jugosllave përdori dhunën dhe terrorin. Kështu brenda muajit mars, më datë 25, qindra e mijëra shqiptarë të New Yorkut e Amerikës iu përgjigjën thirrjes së saj për të protestuar para selisë së Kombeve të Bashkuara e para Ambasadës së Jugosllavisë në OKB. Ndërsa në muajin prill të vitit 1981 Vatra u dërgon një notë shqetësimi Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara Kurt Vald’heim si dhe për dijeni edhe Sekretarit të Shtetit të USA-s Aleksandër Heig. Ja çfarë thuhet në këtë notë:

“I nderuar zoti Kryetar!

Gjithë anëtarësia dhe miqtë e Shoqërisë Panshqiptare Vatra u alarmuan nga lajmet e hidhura të ngjarjeve në Kosovë. Mësojmë se është bërë gjakderdhje, janë marrë masa të rrepta, janë mohuar të drejtat njerëzore dhe dinjiteti i një populli kryelartë, Popullsia shqiptare që përbën atë vend dëshirojnë që të jenë qytetarë besnikë të Jugosllavisë me gjithë të drejtat e qytetarisë dhe me gëzimin e frymës etnike shqiptare. Nuk dëshirojmë të hyjmë në punërat e brendshme të kombit jugosllav, por shqiptarët e Kosovës janë vëllezërit tanë. Jemi një gjak dhe nuk durojmë dot kur dëgjojmë që vuajnë. Dëshirojmë që jeta e tyre të jetë aq e lumtur dhe aq e pasur si edhe republikat e tjera jugosllave. Kosovarët nuk pranojnë dot të quhen si Klas i Dytë se nuk është mirë as për kosovarët, as për shtetin jugosllav e as për botën e lirë. Këto janë kohëra të turbullta e kërkojnë bashkëpunimin e të gjithëve. Lutemi z. Kryetar që t’u hiqni zgjedhën kosovarëve shqiptarë dhe shpresojmë që t’i ndihmoni të vazhdojnë përparimin dhe të realizojnë ëndërrat e jetës së tyre. Lusim që të mos ngjasin më trazira në të ardhmen se fati ynë varet në bashkëpunim dhe në vëllazërim.

Dr. Andrea Delia

Kryetar i Vatrës.”

Reagimi ndërkombëtar edhe ai i shqiptarëve të Amerikës, u bë intensiv kur në muajin prill shteti serb nuk kishte çfarë të fshihte më për gjendjen në Kosovë, shpallja e gjëndjes së jashtëzakonshme dhe e shtetrrethimit bindi gjithëkënd që nuk kemi të bëjmë me “pakënaqësi spontane” apo me “çështje të brendshme” të Jugosllavisë lidhur me qëndrimin e ashpër ndaj popullit shqiptar të Kosovës. Megjithëse në situatën e shtet rrethimit nuk lejoheshin gazetarë të huaj në Kosovë, gazeta Dielli nuk reshti së shkruari editorialë, njoftime, lajme, shkrime analitike, letra nga lexuesit për Kosovën në çdo numër të saj nga prilli deri në gusht të vitit 1981. Rritja e shtypjes dhe mohimi në vijim i të drejtave më elementare entike për popullin shqiptar të Kosovës, intensifikoi edhe reagimin e shqiptarëve të Amerikës. Gazeta Dielli thekson se në qytete të ndryshme të ShBA-së, kishte demostrata e protesta të shumta në përkrahje të shqiptarëve të Kosovës. Kështu, më 13 prill, në Washington, kryeqyteti i ShBA-së, mbi 1 500 shqiptarë demostruan fuqishëm duke denoncuar gjendjen tragjike të shqiptarëve të Kosovës. Folësit vunë theksin në krijimin e kësaj situate nga Qeveria e Beogradit në bashkëpunim të ngushtë me autoritetet e republikës serbe. Në kronikën e korrespondentit të gazetës Dielli përcaktohet se Qeveria e Beogradit dërgoi milicët e saj, të pajisur me tanke e areoplanë, në Kosovë, ku së bashku me forcat e policisë serbe sulmuan studentët, punëtorët dhe fshatarët shqiptarë me një egërsi të jashtëzakonshme. Solidarizimi me protestat e kosovarëve shprehej edhe nga letrat e lexuesve drejtuar redaksisë së gazetës Dielli. Kështu, lexuesi me iniciale A.G., në letrën e tij botuar në këtë gazetë në datën 1 maj 1981 shkruan se shqiptarët që morën pjesë në demstratën e Wshingtonit ishin njerëz të çdo moshe, të çdo shkalle shoqërore dhe kulturore, të çdo partie e te çdo grupimi politik. Më tej bën thirrje që problemi i Kosovës duhet të jetë problem kombëtar për të gjithë shqiptarët, kudo që janë, Në po këtë gazetë, kryeredaktori i saj Xhevat Kallajxhiu në editorialin e shkruar prej tij me titull “A do t’i këndojë historia?” thotë se ngjarjet tragjike që ndodhën në Kosovë në muajt mars-prill, tronditën shpirtat e shqiptarëve në Jugosllavi e kudo tjetër ku ata ndodhen. Shumë shqiptarë që jetojnë në vende të botës së lirë bënë demonstrate në qytete të ndryshme, në Amerikë ( në New York, Washington, Chicago, San Francisco), në Toronto të Kanadasë, në Frankfurt të Gjermanisë, në Bruksel të Belgjikës.

Përveç Federatës Vatra, në mbrojtje të kërkesave të shqiptarëve të Kosovës doli edhe Komiteti “Shqipëria e lirë” në New York, duke dënuar njëkohësisht masat e rrepta e çnjerëzore që ndërmorën autoritetet jugosllave ndaj tyre. Ky Komitet dënoi edhe qëndrimin negativ të Tiranës që mbajti me këtë rast. Megjithëse botoi disa artikuj për Kosovën në “Zëri i popullit”, theksoi ky Komitet, qeveria e Tiranës nuk i dërgoi asnjë protestë zyrtare qeverisë së Beogradit dhe asnjë ankesë zyrtare Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara.

Pas shtypjes me dhunë të demonstratave e të burgimit të një numri të konsiderueshëm protestuesish, qeveria serbe shtoi më tej forcat policore e kontrollin mbi qytetet e fshatrat e Kosovës, forcoi regjimin e shtypjes dhe e mohimit të çdo të drejte për shqiptarët e Kosovës nën preteksin e “vendosjes së rendit e të qetësisë”. Ndërkohë gazeta Dielli, sa më tepër keqësohej situata në Kosovë, aq më shumë reagonte me shkrimet e saj. Kështu, në shkrimin e saj analitik me titull “Demostratat në Prishtinë” të datës 16 maj 1981 me autor Ymer Dodën, mes të tjerash theksohej se për vendosjen e represionit ndaj popullit shqiptar të Kosovës në Jugosllavi autoritetet serbe gjetën dhe përdorën edhe elementin shqiptar të rekrutuar në udhëheqje të Serbisë, si Fadil Hoxhën e Xhavit Nimanin, këtë të fundit të joshur për rotacionin e presidencës jugosllave pas vdekjes së Titos. Gjithashtu, autori i shkrimit përmend që regjimi i Beogradit rekrutoi me anë të shpërblimit si agjentë të UDB disa shqiptarë, siç ishte rasti i shqiptarit nga Maqedonia Edip Markja, që vidhte nga të ardhurat që krijoheshin nga hidrocentrali mbi Drin pranë Dibrës së Madhe. Ky shkrim nuk le pa thumbuar edhe qeverinë e Tiranës, duke theksuar se kurrësesi kjo qeveri nuk mund t’a kryejë detyrën e saj me një apo disa shkrime gazete për çështjen e të drejtave të popullit shqiptar të Kosovës. Përfaqësia shqiptare e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara ka patut mjaft kohë me protestuar pranë kësaj organizate, apo t’i bënte një kërkesë OKB-së që Shqipëria të dërgonte në Kosovë një komision të sajin qeveritar për të hetuar mbi rrethanat e ngjarjeve në Kosovë. Megjithatë, regjimi i Tiranës ka ende kohë që të ndërmarrë veprime për të shqyrtuar ngarjet në Kosovë, nuk është ende vonë për këtë.

Ndërkohë, nga sensibilizimi i vazhdueshëm që realizonte Federata Vatra dhe gazeta Dielli për situatën në Kosovë, që sa vinte e bëhej më e nderë, më 18 maj të vitit 1981, në New York zhvillohet një nga demostratat më të mëdha të shqiptarëve të Amerikës në mbrojtje të të drejtave të shqiptarëve të Kosovës. Kështu, këtë ditë, mbi 2 500 shqiptarë të New Yorkut si dhe të ardhur nga qytetet e Chicagos, Detroitit, Filadelfias, e deri nga Toronto e Kanadasë, protestuan rrugëve të Manhatanit e denoncuan aktet barbare e terroriste që qeveria jugosllave po ushtronte mbi shqiptarët e Kosovës. Korespondenti i Diellit njofton se demonstrata filloi në ora 10.00 të mëngjezit pranë selisë së Kombeve të Bashkuara, në të folën mjaft ligjërues shqiptarë dhe dashamirës të shqiptarëve nga Amerika. Fjalimet e tyre u shoqëruan me parulla të njëzëshme si “Rroftë Kosova”, “Liri për popullin shqiptar të Kosovës”, “Lavdi rinisë kosovare”. Demostruesit nga selia e Kombeve të bashkuara, të shoqëruar nga një njësi e forcave policore të NYC, marshuan drejt selisë së Kosullatës jugosllave në 54 Street dhe Madison Avenue të Manhatanit. Prej Konsulltës demostruesit u drejtuan për te ndërtesa e Misionit jugosllav në OKB në 68 Street e 5 Avenue. Këtu u hodhën parulla të tjera në mbrojtje të shqiptarëve të Kosovës. Për këtë demostratë dhanë pamje dhe folën edhe stacionet më të mëdha radiotelevizive të ShBA-së, si NBC, CBS apo ABC.

Gazeta Dielli njofton gjithashtu se në përkrahje të të drejtave të popullit shqiptar të Kosovës pas demostratave të pranverës 1981 ngritën zërin edhe organizata të tjera me përbërje nga disa kombësi e që vepronin në SHBA. Një prej tyre ishte Grupet Etnike Republikane, ku në përbërje të kësaj organizate ishin edhe tre shqiptarë, të drejtuar nga z. Fejzi Domni dhe të përbërë nga industrialisti Ekrem Bardha e kleriku Prenk Camaj. Në kuvendin e datës 7 qershor të kësaj organizate u miratua një rezolutë që dënonte persekutimin e shqiptarëve të Kosovës e të viseve të tjera shqiptare në Jugosllavi nga regjimi serbosllav. Pas miratimit të rezolutës përfaqësia shqiptare e kësaj organizate u prit në Shtëpinë e Bardhë nga këshilltari i presidentit Regan z. Allen, nga bashkëshortja e nënpresidentit, zj, Barbara Bush si dhe disa pjesëtarë të Kabinetit.

Ndërkohë Federata Vatra dhe gazeta Dielli vijojnë të demaskojnë heshtjen e qeverisë së Enver Hoxhës për 35 vjet për çështjen e Kosovës. Ja çfarë shkruhet në një numur të Diellit për këtë: “Shtypi i Tiranës me qëllim që të tregojë se Enver Hoxha paska menduar për Kosovën pyet: “Përse Titoja nuk e plotësoi atë që i tha shokut Enver Hoxha, në bisedimet zyrtare të vitit 1946 se Kosova dhe viset e tjera të banuara nga shqiptarët i përkasin Shqipërisë dhe do t’ua kthejmë, por jo tash, se aktualisht reaksioni serbomadh nuk do ta pranojë një gjë të tillë.”? Shumë mirë. Pse priti Enver Hoxha gjer tashti për të bërë një pyetje të tillë?” Më tej artikulli kritikues thekson se tërë këto vite nga ana e Republikës Socialiste të Shqipërisë nuk është bërë asnjë kërkesë për kthimin e Kosovës në gjirin e Shqipërisë. Nuk mund të gjesh asnjë dokument që të mbajë ndonjë kërkesë të tillë. Më poshtë theksohet se populli i Kosovës nuk mund të presë asgjë prej Tiranës komuniste, sikur vërtet Enver Hoxha të kishte dhimbshuri për popullin shqiptar të Kosovës, ai mund ta provonte këtë duke u treguar më i dhimbshur me popullin e Shkodrës, me popullin e Korçës, me popullin e Tiranës. Diktatori i Shqipërisë nuk ka për të qenë kurrë një forcë tërheqëse për kosovarët që kanë mend në kokë.

Një analizë të thellë e të gjerë i bën situatës në Kosovë nga demostratat e mars-prillit e në vijim të vitit 1981 prof. Sami Repishti. Artikulli i tij analitik me titull “Gjendja kaotike dhe shqetësuese e Kosovës” u shkrua në maj të vitit 1981. Artikulli nis me një vlerësim që autori i bën demostratave të shqiptarëve të Kosovës në muajt mars e prill, si dhe qëndrimit të regjimit të Beogradit ndaj tyre. Demostratat e studentëve e më pas edhe të punëtorëve e fshatarëve kosovarë të datave 11, 25 dhe 26 mars si dhe të datave 1, 2 e 3 prill çuan në gjakderdhje në këtë krahinë sa të shtypur aq edhe fatkeqe. Ndërsa qeveria e Beogradit mësyu keq me policinë e milicinë nga njera anë, shtypi, radioja, televizioni dhe mjetet e tjera të informimit u vunë plotësisht në dispozicion të propogandës jugosllave, nga ana tjetër. Nga të gjitha këto, thekson autori, shihet qartë që në Jugosllavi po rilind një rrymë e rrezikshme vullneti të keq, paragjykimi të pajustifikuem, dyshimi, mostolerance, njëanshmërije dhe përbuzjeje kundrejt shqiptarëve në tërësi. Mbas bilancit tashma të njohur të masakrave të bëra gjatë demostratave, kemi me dhjetra shqiptarë të vrarë, me qindra të plagosur, me mijëra të arrestuar, që po torturohen e që po gjykohen me dyer të mbyllura çdo ditë, bota po dëshmon edhe një varg të pambarim akuzash plot vrerë që po lëshohen mbi kurrizin e popullit shqiptar në Jugosllavi, sot të mbetur pa mbrojtje. Për më tej, në artikull përmendet që regjimi i Beogradit po përdor edhe anëtarët e drejtuesit e partisë komuniste të KSA të Kosovës për propogandën e vet trilluese e jashtë realitetit të situatës. Kështu, theksohet në artikull, më 6 prill 1081, anëtarët e Komitetit Krahinor të Lidhjes Komuniste për Kosovën, … denoncuan demostratat si “veprime armiqësore”, e i përcaktuan si “kundër-revolucionare”, Këto demostrata i cilësuan si “pjesë përbërëse e veprimit të organizuar të armikut të brendëshëm e të jashtëm në vijën e nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar. Ata kanë si qëllim të krijojnë jo-stabilitet në Kosovë dhe të konfrontojnë kombësinë shqiptare me kombet e kombësitë e tjera në Kosovë e Jugosllavi, ta shkatërrojnë vëllazërimin e bashkimin e tyre … të rrezikojnë pavarësinë dhe integritetin territorial të RSF të Jugosllavisë, të kompromentojnë Jugosllavinë në botë si vend i paqes, të miqësisë midis popujve dhe të politikës së mosinkuadrimit”.

Në analizën e tij autori jep shkaqet e vërteta që çuan në shpërthimin e protestave të pranverës së vitit 1981. Ndër arsyet kryesore se pse studentët dhe populli i Kosovës u ngrit në demostrata e protesta Sami Repishti veçon faktin që edhe sot pas 35 vjetëve gjendja e shqiptarëve në Jugosllavi është tragjike, pasi gjendja e sotme e jashtëzakonshme që u vendos në Kosovë është e njëjta si ajo e vendosur në vitin 1945. Ekzistenca e Krahinës Autonome të Kosovës, thekson ai, të fituar me shumë gjakderdhje dhe përpjekje guximtare, po rrezikohet sot ashtu si në pranverën e vitit 1945. Presioni serb për kufizimin e të drejtave kushtetuese dhe lirive themelore të Krahinës po rritet me shpejtësi, në nivelin dhe përpjestimet e njohura në 1945. Grupet serbe që shndrruan Kosovën nga një element konstitutiv federal, në një aneks republikan me autoritetin e një komune të thjeshtë … po forcohen dita ditës, duke kërkuar me këmbëngulje kthimin e kufizimeve të para 1969-tës.

Artikullshkruesi nuk mjaftohet vetëm me renditjen e shkaqeve që çuan në situatën e rëndë në Kosovë, por ai jep edhe mendime për kapërcimin, apo të paktën zbutjen e kësaj situate. Për këtë në artikull ai rendit 13 pika apo masa që duhet të marrë qeveria serbe në Kosovë. Ndër këto masa që parashikon ai përmendim: largimin e menjëhershëm të forcave ushtarake e policore nga Kosova, të ndalojë propaganda anti shqiptare, zgjedhja e udhëheqësve të rinj të KSA të Kosovës, mos ndërhyrje e federatës në punët e brendshme të Krahinës, lirimi i menjëhershëm i të arrestuarve politikë shqiptarë, pushimi i menjëhershëm i përndjekjes së pjesëmarrëve në demostrata, rivendosja në punë e të gjithë atyre shqiptarëve që janë larguar nga puna si pjesëmarrës në demostrata, dënimi i përgjegjësve për vrasjet e dhunën e ushtruar për shtypjen e demostratave, zhvillimin e lirë të arsimit, artit e kulturës shqiptare në Krahinë, e të tjera.

Shkrimi analitik i Sami Repishtit mbyllet me një thirrje që ai u bën popujve të federatës jugosllave që të mos bien pre e demagogjisë serbe, se ndryshe edhe ata mund të pësojnë siç po e pësojnë shqiptarët. Ai u bën të qartë atyre që të gjejnë forcën morale dhe guximin politik për të pranuar dhe për të deklaruar haptazi që ka ardhur koha që shqiptarët në Jugosllavi të trajtohen si qënie njerëzore me dinjitet dhe si qytetarë të lirë. Dita e një fitoreje kaq të madhe për arsenalin moral jugosllav (që po shteret çdo ditë me krimet e vazhdueshme kundër shqiptarëve në Serbi, Maqedoni dhe Mal të Zi e sidomos tani në Krahinën e Kosovës) dhe për guximin politik jugosllav (që po mbytet nga pesha e rëndë e shovinizmit serb, maqedonas e malazez) do të jetë fillimi i çlirimit jo vetëm i popullsisë shqiptare në atë vend, por edhe i vetë popujve sllavë që është sot i njollosur nga gjaku i pafajshëm i një popullsie shqiptare të shtypur padrejtësisht.

Pavarësisht se lëvizja shqiptare e Kosovës e vitit 1981 u shtyp me gjak e dhunë, ajo kishte një rëndësi të madhe. Në radhë të parë ajo çeli siparin e kërkesave të këtij populli për liri e pavarësi në raport me pushtuesit serbo-sllavë, deri në krijimin e një republike të veçantë. Siç theksoi në një shkrim të tijin para disa ditëve, publikuar nga Dielli, studiuesi prof. Sylë Ukshini me anë të këtyre demostratave në formë publike u shtrua kërkesa për statusin e Republikës së Kosovës, që nënkuptonte njohjen e të drejtës për vetëvendosje të shqiptarëve në rast të shpërbërjes së Jugosllavisë. Së dyti, demostratat antiserbe të shqiptarëve të Kosovës të vitit 1981 patën rëndësi jo vetëm për shqiptarët por edhe për popujt e tjerë përbërës të federatës Jugosllave. Pavarësisht shtypjes me dhunë të tyre e vendosjes së gjendjes së jashtëzakonshme, ato treguan se tashmë ra përfundimisht idea e jugosllavizmit në Kosovë, siç kishte rënë më parë platforma e serbizimit të Kosovës, duke rënë njëkohësisht edhe mundësitë që Serbia të pranojë një pozitë ndryshe të shqiptarëve. Kjo rënie e jugosllavizmit për shqiptarët rrezikoi edhe popujt e tjerë jo serbë përbërës të federatës. Parandaj ata, sllovenët. kroatët, maqedonët, boshnjakët, malazezët, me të gjetur momentin, pas vitit 1990, filluan të shkëputen një e nga një nga Serbia, duke krijuar Republikat e tyre të pavarura. Së fundi, këto demostrata çuan në vetshpalljen e republikës edhe nga kosovarët në vitin1990, fakt i cili do të bëhej premisë e rëndësishme për të arritur në fitore më të madhe në vitin 1999, çlirimin nga Serbia me anë të UÇK-së dhe ndihmës së NATO-s dhe SHBAS-së, si dhe në fitoren përfundimtare në vitin 2008 me formimin e Republikës së pavarur të Kosovës.

NGA NDUE  BACAJ

Kapiten Gjelosh Luli, kushrini i parë i heroit të popullit Dedë Gjon Luli dhe njëri nga nacionalistët e heronjët e rezistencës e kryengritjes së parë antikomunist të Shqipërisë dhe Europës që e kishin kapur dreqnit e kuq, në vitin 1944 në “Hyllin e Dritës” do të shkruante: “Dedë Gjon Luli nuk është shuar ideali yt , gjurmët dhe shembulli yt , janë e do të vijojnë me kenë  ndera e malësorëve tu. Gjithshka harrohet në këtë Botë, gjithshka shuhet si vesa para diellit , por kurrë gjaku i derdhur për liri të atdheut”. Është pikrisht ky gjak që na detyron të kujtojmë e nderojmë këta trima e trimeresha, nacionalist e antikomunist që dhanë jëtën në mbrojtje të lirisë, demokracisë e identitetit tonë Europerendimor. Fashizmi që pushtoi Shqiperinë, si vellai binjak i komunizmit krijoj kushtet që sllavët fqinjë, armiqët shekullor të shqiptareve, me anë të deleguarve të tyre  Popoviç  e Mugosha të krijojnë partinë komuniste (anti)shqiptare.  Në këto kushte Malësia e Madhe Etnike , me keshtjellen e saj  historike  Kelmendin , për të mbrojtur lirinë , trojet dhe të drejtat e tyre njerëzore e jetësore  ishin detyruar të organizohen në  kuvende e  beslidhje , jo vetem në mes vehtes , por edhe me Shkodrën , Nënshkodrën , Dukagjinin , Lezhën , Pukën, Mirditën , Plav-Gucinë , Kosovën e më gjërë, beslidhje të cilave si gjithnjë  kelmendasit e malësoret  i mbajtën edhe pse për këtë paguan lumenjë gjaku e dete mjerimi… Kelmendi gjithnjë ishte perfaqesuar denjësisht nga Prekë Cali me nacionalistët trima  Gjekë Selca, Kolë Gjon Bajraktari, Gjergj Lul Toma etjerë, së  bashku me nacionalistët etjerë antikomunist malësor si Llesh Marashi, Mul Delia (deri sa u internua nga gjermanet në maj 1944), Luket Marashi, Dodë Nikollë Ivezaj ,  Gjelosh Luli , Nikollë  Preka , Gjon Martin Lulati, Mirot Paloka, Pjetër Gjokë Bajraktari, si dhe në bashkëpunim me nacionalistët Osman Haxhia i Postribes , Ndoc Çoba i Shkodres , Hasan  Isufi e më gjërë.. Mjerisht edhe per arësye madhore (të ndarjes së zonave të influences nga fuqitë e boshtit antifashist ) Shqiperia  jo vetem nuk ishte me “emër”, por Stalini i kishte thënë Titos , Shqiperia është e juaja, “gëlltite”… E kujtuam  këtë të vertet historike  për të treguar se Kelmendi , Malësia e më gjërë   e  nisen luftën kundër komunizmit edhe pse e dinin fatin e tyre tragjik.. Por kishin vendosur ma mirë me vdekë “sot” me nderë se me u nënshtrua e me vdekë se me vdekë nesër pa vlerë..   

A KISHIN TË DREJTË KELMENDASIT, MALËSORËT ?.. 

Historia ka treguar se PO..  Vetëm në Shkodrën 28 mijë banorëshe , ishin ngritur 26 burgje), ndërsa me 29 nëntor 1944 mbi kompanjelen e kishes Franceskane ishte vendosur dhunshem jo vetëm flamuri shqiptar me yllin komunist , por edhe flamuri i jugosllavisë komuniste.. Ndërsa drejtuesi i ekspeditave ndëshkimore Mehmet Shehu  i shkruante shefit tij Enver Hoxhes: “Tani jemi në mbarim të operacionit  në qytetin e Shkodrës dhe do të fillojmë më rëndë jashtë  tij. Për këtë kemi menduar të godasim reaksionin në Malesi të Madhe , sepse aty paraqitet qëndra  më me rëndësi e rezistencës…(Arkivi i FA ,Fondi korp.III…1945). Për likujdimin dhe asgjesimin e forcave reaksionare (kupto nacionaliste) , mendojmë që  krahina reaksionare e Kelmendit  të sulmohet nga pesë drejtime ; Nga ana e Vermoshit të ndihmuar nga jugosllavët , Nga ana e Boges -Okol-Nikç , Nga qafa e Kapes, Nga Selca  dhe nga Rahovica… (Me këtë rast vlenë të cilësohet se njëri nga Komandantët e komisarët kriminel komunist që udhëhoqi sulmin mbi Kelmend është edhe Zeqiri  Mero, të cilin Edvin Kristaq Rama, me 29 shkurt 2020 në moshen rreth 100 vjeçare do ta prezentonte si antarin më të vjetër të PS dhe njëkohësisht do ta dekoronte me titullin:“Nderi” i Partisë Socialiste…). 

Veprimet represive të ushtrive komuniste shqiptare e jugosllave kundër shqiptarëve , brenda dhe jashtë kufirit politik ishin në marreveshje dhe koordinim të  plotë. Ushtria jugosllave filloj  terrorin dhe vrasjet e shqiptareve në Grudë , Triesh e Hot , ndërsa, ajo shqiptare në Kelmend e Malësi… Mehmet Shehu në një relacion tjetër njoftonte Enver Hoxhen se bashkë me shoket jugosllavë të Cetines kishin vendosur  që të mbledhin popullin e Hotit e Grudes në Tuz , për tu folur  përpara se të fillojnë atje operacioni  prej forcave jugosllave… Siç edhe dokumentohet në krye të operacionit qendronte Mehmet Shehu , egërsia e të cilit mund të krahasohej me sulltanin turk Mehmet Pushtuesi , e pas tij vinte Shefqet Peçi, edhe ky “pasardhes” i denjë i kriminelit turk Shefqet Turgut Pasha…  Duke parë edhe çfar shkruhet në dokumentacionin e shtetit komunist, lindë pyetja , pse kjo ushtri kaq e madhe në numër sulet mbi Kelmendin, me një planifikim , organizim e urrejtje që nuk ishte parë as gjatë  viteve të luftës antifashiste..?. Kelmendi ishte i çliruar dhe të vetmit të huaj që hynin e dilnin tinzë në Kelmend ishin  komunistet serbo-malazez, që propogandonin bashkimin e Shqipërisë me Jugosllavinë, lavdronin  sherbëtorët e tyre  komunistet shqiptar, dhe  propogandonin kundër nacionalistëve dhe mbrojtëseve të trojeve shqiptare  me në krye piramiden e gjallë të kufijeve Prekë Calin… Në keto ditë të vështira të janarit 1945 Prekë Cali do të thoshte : ”Kelmendi  gjithmon ka qënë një mburojë e fortë e qeverive të Tiranes  kur çeshtjet kombetare  kanë qënë në rrezik… Ç’ka lypin partizanët sot në këto bjeshkë  borë e akull , kur edhe ujku e ka ngushtë. Shqiperia asht e çliruame.. Këtu nuk ka  pasë as nuk ka gjermanë as tradhtarë.. Apo po vijnë me ba në robni , atë ç’ka po bajnë në Shkodër e më gjërë. E sikur komunistët të mos ishin bashkuar me  sllavet , armiqt  historik  të Shqiperisë ne nuk do të luftonim kundër tyre sado të këqinj janë ata , sepse ata janë shqiptare…” (Dr. Luigj Martini, Prekë  Cali , Kelmendi dhe Kelmendasit ).   Madje  edhe kërkesës sonë për bisedime i janë pergjegjur jo me gjuhën e shqiptarit , por  me pushken e sllavit… Në Kelmend nga fundi i dhjetorit (1944) ishte bërë një takim pergatitor në mes bajraqeve të Vuklit, Selces e Nikçit.. Ndersa me daten 13 janar 1945 në shtepinë e Mark Bikut  në Kalcë  zhvillohet   takimi organizativ në mbrojtje te  Kelmendit ,ku marrin pjesë : Prekë Cali , Kolë Gjon Bajraktari, Lucë  Gjon Rapuka , Gjekë Selca,  Gjergj Lul Toma , Tomë Dosh Preka,  Fran Zefi , Mark Toma i Selces, Maç Lucë  Lumaj, Gjelosh Tomë Bikaj,  Ndue Nika i Vermoshit e tjer.. Data 14 janar (1945) është data tragjike që detyroi kelmendasit të fillojnë rezistencen me pushkë kundër ekspeditave të brigadave komuniste te Ura e Tamares , për ta vijuar në Brojë , Nikçë , Vukel , Selcë e në të gjithë Kelmendin… Pushkën siç dihet të parët e nisën partizanet , të cilët  sapo kishin hasur kelmendasin e “parë” , Mark  Gjeloshin e Rahovices  , (i cili  kishte qenë per të bluar drith te  mulliri i  Ndue Kolë Shytit) , ata per lezet të pushkës e kishin qëlluar me breshëri mitrolozi.. Partizanët  “shpesh” e kishin bërë zakon , që kur shkonin per ta nënshtruar një vend , njeriun e parë që e takonin e merrnin në shenjë për të provuar pushkët , pasi kështu  “mendonin” se  e fillonin ditën më “mbarë” duke friksuar banorët e “pushtuar” më lehtë vendin.. Mirpo me Kelmendin nuk ndodhi kështu… Rezistenca antikomuniste që filloi këtu në Kelmend u shëndërrua në kryengritjen antikomuniste të Malësisë Madhe  në datat 23-25 janar 1945…  Për të shtypur me zjarr e hekur çdo gjë nacionaliste shteti komunist kishte  njxjerrë disa urdhëra operacioni, që siç i cilsonin ata  “për me zhdukë njëherë e pergjithmon  çdo “mbeturinë” nacionaliste  të organizuar ose jo”.  Sa qartë e shprehin urrjetjen  ndaj çdo gjëje nacionaliste komunistet.. Për të vertetuar këtë urrejtje mjafton të shihen vetem dy nga këta urdhera: urdhërin e  dates 03 janar dhe atë të dates 24 janar 1945 (Arkivi nr.3985). Se çfarë veprimesh u kryen në Kelmend sipas  urdherave të mësiperme , menduam që pergjigjen tu a “besojmë” raporteve të dy hierarkëve ushtarak komunist.. Së pari po paraqesim raportin e Zoj Themelit në të cilin lexojmë:  “Gjatë  ndjekjes së  nacionalisteve u vrane 44 kelmendas , u plagosen 21, u pushkatuan 3 të tjere dhe u dogjen 34 shtepi, sepse ishin bashkepuntorë të Prek Calit..”(Dom Nik Ukgjini ,Një veshtrim i shkurter historik per fisin e Kelmendit  ,Phonix ,3-4 ,Shkoder ,1999 ,fq.249.). Së dyti raportin e  Major Ndreko Rino  i njohur per egërsinë ndaj nacionalisteve, veçanarisht të atyre Gegë i cili shkruante :  “Nëntë batalione  marshuan  drejt Kelmendit me daten 5 shkurt 1945. I gjithë Kelmendi me daten 6 shkurt u rrethua me gryka armesh. Ditën u vendos një shtetrrethim i plotë. Digjen 30 shtepi, mobilizohen me dhunë 207 djem  dhe burra, pushkatohen legalisht  dhe ilegalisht  mbi 65 burra  dhe një grua (me 7 – 8 shkurt 1945)…”. Në fund të raportit  shkruhet shenimi se do t’iu dergojmë  listen  e Partizanëve  që duhen  dekoruar per trimërinë e treguar në këtë aksion të rëndësishem luftarak… Të fala Major Ndreko Rino..(AQU ,Dosja 10 ,Fondi i Korpormates  se III,Fl.16.).  Siç shihet edhe raportet kanë ndryshime , por kjo duket se ka të bëjnë me garën për lavdi në mes hierarkeve komunist..   Në këto kushte  Kelmendi rezistoi  më shumë se asnjë trevë tjeter, rreth një muaj (14 janar-16 shkurt), por  per të mos dëmtuar më shumë kelmendasit, Prek Cali ishte terhequr së bashku me disa malsorë në Shpellen e Tartacicës  në Vukel , shpellë e cila sot mban Homonimin “Shpella e Prekë Calit”. Për nëntë ditë e netë në këtë shpellë u perseritë heroizmi i  kullës së Vranines të rreth një shekulli më parë. Gjithsei së bashku me Prekë Calin  (në shpellë) kishin shkruar historinë edhe  Dedë Lulash Smajli ,Dedë Gjon Deda , Fran Zef  Pellumbi , Kolë Prekë Pellumbi , Ndue Gjon Rapuka , Zef Gjon Rapuka , Maç Luc  Rapuka , Dodë Fran Doshi , Fran Dosh Preka, Mark Gjekë Pepushi, Ndue Gjekë Pepushi , Pal Mark  Gjeka , Gjelosh  Tomë  Bikaj , Tone Tomë Bikaj , të cilët siç dihet  ishin pjesë e kalvarit të denimeve të dreqësisë komuniste.. Në historinë kriminale të ekspeditave  ndëshkimore të Komunizmit në  Kelmend gjenden  jo vetëm pushkatime pa gjygje , por edhe  njerëz të prerë me thikë në qafë  si Pjeter Zefin , Gjon Sokolin , Ujk Mashin , Nikë Marashin.. Por edhe të futun në DHE ende pa u dalur shpirti mirë, (pasi i kishin pushkatuar) tre vellezerit Ndue, Ujkë dhe Marash Mark Biku , si dhe  Lucë Gjon Bajraktarin , Lucë Gjon Rapukën , gjithashtu pushkatuan në derë të shtepisë, në sy të babës e nënes tij Gjergj Ndue Pepajn.. Vranë mizorisht vëllezrit Dedë Fran Bracaj e Losh Fran Bracaj , dogjën të gjallë  në shtepiat e tyre Dedë  Gjon Bajraktarin , Lukë Tomën , me bajonet ja nxorrën sytë Fran Zef  Bajraktarit , nga shkembi hollen Rrok Zefin , pa llogaritur futjen e të vrarëve e masakruarve në gropa të përbashkëta.  Pushkatuan rrugës (në Rapshë) Dedë Gjon Deden, në Koplik Gjekë Selcen e Gjergj Lul Tomen . Në Shkoder të  marrurin në besë Prekë Calin, së bashku me 13 nacionalist si Dedë Lulash Smajlin nga Nikçi etjerë , për të vijuar me vëllezrit nga Kelmendi me banim Nënshkodër (Mal të Kolajve) Maliq Bajramin me të vëllan Dylin Bajramin , Dedë Shabanin , Kir Dul Doshin, Dedë Cokun e lista vazhdon , ku emrat (e shumicës) e tyre janë të memorizuar perjetsisht në memorialin në qëndër të Tamares e më gjërë.. Ndërsa ata që  shkaktuan këtë luftë vëllavrasëse na kanë lënë një “dëshmi” të pa kontestueshme , që i bënë me faj ata sa të jetë- jeta.. Nga kjo “deshmi” citoj: “Në  luftën e Kelmendit  partizanët e brigades XXIV së bashku me brigadat e tjera  të divizionit  II të ushtrisë Nacionalçlirimtare , e mbyllen në menyrë të shkelqyer  luftën Nacionalçlirimtare dhe çliruan plotësisht krahinat e Kelmendit nga tradhtarët e popullit  dhe të atdheut.. Në luftën që u bë atje  mund të themi se krejt Kelmendi ka marrë pjesë në luftën kundër nesh..” (Arkivi i Ministrisë së Brendeshme , dosja 3/2 , viti 1945). Kjo pra tregon se lufta në këtë trevë nuk ka pasur asgjë Çlirimtare , pasi nga kush do të çlirohej Kelmendi , apo nga populli i vet autokton që i banonte këto troje prej mijëra vitesh , por njëkohesisht edhe i mbronte prej qindra vitesh nga fqinjët shoven,  Sllavet e jugut , që ishin edhe themeluesit e padronët e vertet të komunizmit shqiptare… Por kalvari i pushkatimeve , burgosjeve , internimeve, shpronsimeve dhe  presekutimeve  nuk mbaroi deri sa (bëri sikur) mbaroi vetë regjimi komunist  me 1991, por deri atëherë ishim  vonuar e larguar nga Europa që ëndërronim… Duke u detyruar që ëndërren nacionaliste e europianiste të fillojmë t’a  bëjmë zhgjandërr rreth 46 vite më pas, mirpo edhe pas kësaj ëndërrën për t’a ba zhgjandër po e kemi shumë më të vështirë se e menduam… Rezistenca antikomuniste  apo “lufta e Klemendit” dhe kryengritja antikomuniste si vijim i saj janë pjesë e krenarisë dhe vlersimit , që Kelmendi dhe Malesia e Madhe kanë merituar dekoratët e lartë “NDERI  I  KOMBIT”.  

VOO: Më hollesisht për rezistencën e kryengritjen e parë antikomuniste shih; Ndue Bacaj, MALËSIA E MADHE KUNDËR…, libër kushtuar kryengritjes së parë antikomuniste në Shqipëri e më gjërë, botim i vitit 2018. Ndërsa Fotoja ime pranë memorialit në Tamare është e 15 shkurtit 2022, duke folur me rastin e 77 vjetorit të rezistencës antikomuniste të Kelmendit…

  Hazir MEHMETI /

           Shoqata “Iliria” e Koprit, vatër e fuqishme shqiptare në Slloveni.
  Zbulohet e kaluara shqiptare nga Peter Stoka (Shtoka), një histori e vjetër e pluhurosur shekujve që nga Iliria e lashtë. Shoqata “Iliria” e  drejtuar nga Heset Ahmeti, shembull i veçantë në diasporë. 

             Dikur, isha vizitor në qytetin e vjetër të Koprit, por nuk dija asgjë për historinë e lashtë të qytetit. E shija si arkitekturë interesante me rrugët e gurta dhe shtëpi të vjetra në të dy anët e tyre. Një arkitekturë e vjetër e ngjashme me qytetet tjera të vjetra në “Atyria  (italisht: Adria), apo selia stërgjyshore, fjalë për fjalë Atësia”.  

        Kontaktet me mërgimtarët në Kopër fillojnë nga kryetari i Shoqatës Kulturore të Shqiptarëve të Istrës Sllovene “Iliria”, Heset Ahmeti. Ai ka bërë emër si organizator i aktiviteteve të shumta kulturore e hulumtuese në shërbim të kulturës dhe historiografisë shqiptare në Istrinë Sllovene dhe më shumë.  Hesetin e njihja nga njohuritë mbi veprimtarinë e tij dhe takimi me te në Samitin e Parë të Diasporës në Tiranë para tetë viteve.  Ai e mundësoi takimin me hulumtuesin e njohur  Profesor Peter Stoka. Studiuesi i njohur slloven erdhi  pa përtesë nga rrethina veçan për takimin tonë.   Dhe, kishim çka të mësojmë prej njeriut  me duar plotë. Librat e tij  dhe shënime interesante që askush nuk i kishte arrirë gjerë më tani në rajonin e Istrisë Sllovene. Iliricumi kishte histori interesante mijëra vjeçare mbi të cilin ishin rrahur erëra të shumta, gjurmë kalorësish dhe ankorime të shumta shpesh tragjike deri në ditët tona.   Peter Stoka, njeri modest dhe i pa lëkundur në shpjegimet e tij faktike bazuar nga zbulime të dorës së parë, të shkruara gjithkund: gurë, kështjella, kisha, varre, tempuj idhujsh, hyjni në shekujt e Iliricumit.               

           Burime të shumta nga e kaluara shqiptare të hulumtuara nga Peter Stoka, në librat e tij  “Monumenta Albanica Justinopolitana“,  “Historia Illirii Divina” dhe libra tjerë, zbulon një histori të vjetër shqiptare të pluhurosur shekujve që nga Iliria e lashtë. “ Istria ishte më parë Lapidia ( sipas Amsterdam: Wilem Blaeu /1640( SIKKP, DR 235/92).  Kërkimet albanologjike të bazuara në gjuhësinë pellazge-ilire kanë identifikuara shumë hyjni autoktone në Istria, të pakuptueshëm dhe të panjohur deri më tani si në kërkimet kombëtare dhe ato botërore.  Këto hyjni, të paraqitura dhe të shpjeguara përmes një hermeneutike të përzgjedhur  zbulon origjinën e përbashkët të këtyre vendasve, të cilët për nga shpirti dhe gjuha i përkasin familjes së gjerë të popujve pellazgë. Dhe, pavarësisht ndikimeve të shumta e të ndryshme, ata i qëndrojnë besnikë traditës së tyre, gjë që dëshmon integritetin dhe unitetin e kulteve të ndryshme fetare dhe shprehjen e tyre mitike në gjuhën e përbashkët të popujve pellazgë.” 

           Tani rrugët e Koprit shndrinin më mirë. Ato lidhnin tempuj e shtëpi të vjetra me gjithë gjuhën e historisë së tyre. Peter Stoka, vazhdonte të na njoftonte në detaje gjuhën e shkruar tempujve, afreskeve, gurëve me gjithë porosinë e tyre. E mësuam, se Pallati i Brutit kishte festuar 300 vjetorin e tij para dhjetë viteve. Datë e shënuar në histori e përcjellë në kujtesë gjeneratave. Derisa Peter-i fliste rreth Pallatit Bruti dhe Katedralen e Koprit, lidhur ngushtë me peshkopin shqiptar kontin Augustin Bruti, me vëmendje përcillnim  hapësirat e katedrales madhështore.  Piktura e mjeshtrit të njohur Vittore Carpacci (Vitore Karpaç) “Madona në fron me shenjtorët”, e vitit 1516,  e zbukuronte katedralen me artin dhe gjuhën e saj shekujve. Shenjtorët në historinë kombëtare ku dallohej dhe “Atleti i Krishtit” Gjergj Kastriotit-Skënderbe.  Aty pranë guri i varrezës së familjes së kontëve Bruti, nga e cila dolën figura madhore historike, artistike, letrare etj. Mes tyre ishte letrari i njohur Alessandro Bruti, letrar, humanist dhe njëri nga themeluesit e kolegjit ose seminari i laikëve në Kopër në fillim të shekullit të shtatëmbëdhjetë ku ai ishte njëri nga mësuesit e gramatikës. Njëra nga rrugët e Koprit, jo larg tempuve të kontëve shqiptarë është emëruar “Calle Albanse- Rruga Shqiptare”, por ne nuk e takuam tabelën e shkruar. 

       Mbi rrethportën e gurtë të Pallatit Bruti dallohet fytyre e gdhendur në gurë e Antonio Brutit II, kurse pak më lartë fytyra e gruas së tij nga familja fisnike Bruni, Maria Bruni apo Diana. Pastaj, Portrete  të Ipeshkvit Agostin  kont de Bruti në Oborrin Ipeshvnor të Koprit.  Mësime interesante nga shpjegimet e Peter Stok-ës të lenin pa gojë. “ Në disa prej këtyre familjeve ka rrjedhur gjak i Gjergj Kastriotit. Në fakt Oria Katriota, u martua me Antonio Brutin dhe në gjakun e familjes Bruti rrjedh gjaku i Skënderbeut. Po ashtu në gjakun e Domenico Rossettit, historianit më të rëndësishëm të Triestes Austriake, rrjedh gjaku i heroit shqiptar. Madje, kur ai mori titullin fisnik, u bë Domenico Rossetti De Scander, si tregues se vinte nga familja e Skënderbeut”. 

  Shpjegimet e studiuesit slloven Peter Stoka ishin aq interesante sa harruam çdo gjë tjetër. Muzika që vinte nga festa e karnavaleve na pasuroi dhe freskoi në shijimin e artit mbi gurët e shkruar si përkujtues të ngjarjeve të mëdha shekujve. Në qendrën tregtare, Sheshi Carpaccio,  pamë Kolonën e Shën Justinës e ngritur nga drejtuesi i Koprit Andrea Justiniani me stemën e saj karakteristike dhe mjaftë domethënëse. Kjo stemë përmban hartën e Italisë, Dalmacisë dhe Shqipërisë duke shprehur qëllimin e një familje fisnike shqiptare të Justinianit në Koper. Kolona e Shën Justinianit u ngrit në vitin 1572, një memorial dhe falënderim për Betejen e Lepantos kundër ushtrive aziatike ku morën pjesë edhe anijet luftarake të Koprit.  

     Në portën hyrëse të Pallatit Bruti (tani biblioteka qendrore e qytetit) e rrethuar me gurë  dalloheshin  simbole  shqiptare shqiponja dy krenare shoqëruar me pamje të hyjnive ilir.   “I sheh këto figura, janë dardha, që përfaqësojnë Dardaninë ilire, e sheh luanin me të dy këmbët e lidhura njëra mbi tjetrën, të gjitha këto paraqesin pushtimin aziatik të Dardanisë. Paraqesin brengën, dhembjen dhe porosinë shekujve. Ata që nuk e kuptojnë gjuhën e figurave, nuk e kuptojnë gjuhën e historisë së themeluesve të Koprit, vetëm i kalojnë ato sikur të ishin vetëm zbukurime rasti, shprehet studiuesi i njohur slloven. Ai i lidhur fuqishëm me historinë dhe gjuhën shqipe, kishte mësuar shumë fjalë në gjuhën shqipe dhe derisa ne flisnim me Hesetin  shqip, ai dëgjonte kureshtar bisedën tonë. 

     Kafja freskuese me Greta Shirokën nga Prizreni, ishte sa e shijshme, po aq e pa harruar në ambientet e qytetit të lashtë. Greta shpalosi kujtimet e saja rrjedhshëm në shqip edhe pse kishte ardhur shumë e vogël nga Prizreni me të atin Tomen, filigran i njohur dhe nënën e saj mësuese e cila kishte qenë nxënëse e Ibrahim Fehmiut, (i ati i Bekim Fehmiut).  
    Historia shqiptare vazhdon në Koprin modern me gjithë koloritin e banorëve tê saj. Mes tij Shoqata ILIRIA qëndron tempull me aktivitet e saja në afirmimin dhe ngritjen e ndërgjegjes kombëtare. Ajo me revistën e saj ILIRIA dhe botime që nxjerr, pasurojnë kulturën, historiografinë, por mbi të gjitha pasurojnë miqësinë me banorët e Koprit, Istrisë dhe më shumë.   Urat e miqësisë mes dy kombeve u ngrit shekujve me punën e albanologëve të njohur slloven Kapitari, Franz Miklosiq, Rajko Nahtigal dhe kontëve shqiptar nga familjet fisnike shqiptare Bruti, Bruni, Dukagjini e cila vazhdon deri në ditët e sotme.  Ata që ndërtojnë ura miqësie në kohën tonë, pa dyshim, janë Peter Stoka dhe Heset Ahmeti. Heseti  me punën e tij madhore është shembulli i pa përsëritshëm i një mërgimtari në diasporë. Ai është ambasadori më i mirë i atdheut jashtë tij. Atdheut i detyrohemi për të gjitha, por mbështetja dhe vlerësimi nga Atdheu, janë forcë e jetës, edhe për nesër.   

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

U lind në Gjakovë më 24 prill 1906, në një familje me origjinë nga Margegajt. Në moshën 8-vjeçare mbeti jetim dhe shkollimi i tij kaloi nën tutelën e figurës më me ndikim në Malësinë e Gjakovës, Bajram Currit. Mësimet fillore i kreu në vendlindje dhe në Shkodër. Nën influencën e kujdestarit të tij, arrin të fitojë një bursë studimesh në Austri, ku krahas gjimnazit përfundoi edhe edukimin akademik.

Pas kthimit në Shqipëri, ka marrë në ngarkim angazhime lidhur me zhvillimin e arsimit në vend. Duke filluar nga viti 1935, ka punuar si mësues i historisë dhe i gjeografisë, është emëruar në krye të Drejtorisë së Arsimit në Ministrinë përkatëse, ndërsa më pas i është besuar posti i “Komisarit të Naltë të Shkollave Shqipe në Tokat e Lirueme”.

Në shtator të 1943-shit, u caktua si nënkryetar i Lidhjes së Dytë të Prizrenit. Në kabinetin e pastajmë të Rexhep Mitrovicës, mori postin e ministrit të Arsimit. Nga fundi i vitit 1944, largohet në mërgim, periudhë që mbahet mend për riorganizimin e Komitetit “Shqipëria e Lirë”, që do ta udhëhiqte gjer më 1992-shin.

Në vitin 1994 u dekorua me titullin “Naim Frashëri” të klasit të parë.

#RexhepKrasniqi

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë