NDUE  BACAJ/

(PJESA E DYTË)

Me 7 nëntor 1918 Patriotët në Shqipërinë e Veriut formuan Komitetin e Mbrojtjes Kombëtar të Kosovës, ose thjeshtë Komitetin e Kosovës , me qëndër në Shkodër. Ai gëzoi përkrahjen e shumë udhëheqësve dhe intelektualëve, botoi organin e tij Populli dhe shpalli se shqiptarët duhet të mbështeteshin në forcat e veta politike dhe ushtarake për të siguruar çlirimin kombëtar.1.  Ndërsa megjithse në dukje lokal, një zhvillim domethënës dhe me vlera kombëtare shqiptare që vlenë të cilësohet, dhe i ”parapriu”  Konferencës së Paqës në Paris kishte qenë inisiativa e prijësve malësor të Hotit, Gudës e Trieshit të cilët me 14 nëntor 1918 do t’i  dorzonin gjeneralit francez Bardi de Fortu, (që Fuqitë e Mëdha Europiane e kishin vendosur të komandante  Shkodrën), kërkesën drejtuar: Washingtonit, Londrës, Parisit dhe Romës, me objekt ribashkimin me Shqipërinë. Ndër të tjera në këtë kerkesë thuhej: “Mjerisht konferenca e Londrës (1913) nuk deshi me na njoftë të drejtat , e viset tona ia la Malit të Zi, tue u bashkue kështu me fatin e keq që patën shumë vise të tjera të Shqipnisë, të cilat kjenë shkëputun prej atdheut… Konsujt e pushteteve të mëdha e ushtritë ndërkombëtare të Shkodrës kanë qenë dëshmitarë të shterngimit tragjik, të rëndë e të patregueshëm që i kemi vuajtë rrokull vjetëve 1913-1915, tuj shkuam jetën andej e këndej larg votrave e të shveshin prej pasunive tona. Këto janë pësimet e vajtueshme të fiseve të Hotit e Grudës. Po tashti kur Pushtetet e Mëdha (Fuqitë e Mëdha N.B.), për sa e sa herë kanë shpallur botnisht se kishin rrokë armët për mbrojtjen e lirinë e kombeve të vogla, e po bahen gati me hellun themelet e njaj paqe të drejtë e qëndrueshme , të mbeshtetur mbi këto parime fisnike, shpresat tona po ngjallen. Tue pasë besim të plotë se do të kryehen dëshirat tona, marrim leje me iu sjellun drejtësisë tuj duke iu lutun përvujtësisht , në emën të drejtave  të shejta të Shqipnisë e të parimit të vetvendimit të popujve, që të kenë mirësinë me vendos që fiset tona të lidhen prapë me atdheun tonë, Shqipninë, mbasi jemi nji pjesë e pandame e saja, si për arësye etnografike e gjeografike, ashtu edhe për gojëdhana e dëshirat kombëtare të banorëve të Hotit e Grudës…. Kërkesen e firmosin 24 perfaqësues,  të Hotit: Deli  Meta, Tomë Nikollë Hasanaj, Gjekë Uci, Nikollë Luca (Junçaj), Gjush Marku, Nikë Martini, Lekë Marku, Lucë Ulaj, Marash Dokaj, Zef Muça, Prelë Dushi, Prekë Gjetja, Gjon Ujka, Haxhi Mustafa, Lucë Nishi, Prelë Keri, Gjon Ujka, Sokol Mali, Nikë Gjeloshi, Gjokë Elezi, Nikë Gjeloshi, Dedë Gjoni, Prekë Zeka, Gjon Nika,  Dhe 21 të Grudës: Dedë Nika (Ivezaj), Pjetër Preka, Mirash Hasi, Dodë Nika, Lulash Baca, Lekë Luli, Palok Marku, Lucë Gjeloshi, Kolë Leka, Dodë Ujka, Tomë Gjeku, Losh  Gjeka, Dodë Preka, Tomë Gjoni, Prelë Doka, Gjekë Preloçi, Mirash Pëllumbi, Prekë Dedë Gjolaj, Mehmet Murati, Bisho Caku, Zef Martini.  Për dorzimin e kërkesës te Bardi de Fortun në Shkodër, përveç P.Anton Harapit që i “shoqëron”, ndihmë japin edhe At Gjergj Fishta dhe Luigj Gurakuqi.2.  Ndërsa një ngjarje e rëndësishme që mori “jetë” pak ditë para fillimit të Konferencës së Paqës në Paris  ishte Kongresi i Durrësit, i cili zhvilloi punimet me 25-27 dhjetor 1918. Kongresi u shpreh për ruajtjen e pavarësisë, tërësisë tokësore të shtetit shqiptar dhe rishikimi i kufijve të vitit 1913…. Në të morën pjesë 53 delegatë. Nuk duhet harruar se në fund të vitit 1918, Shqipëria ishte ende e pushtuar nga shtetet fituese, ushtritë e të cilave nuk largoheshin nga tokat shqiptare edhe pse kishte mbaruar Lufta e Parë Botërore. Pas disfatës së Austro-Hungarisë, shpresat më të mëdha shqiptarët atë kohë i kishin tek Italia e cila insistonte që të mos formohej një Qeveri po një Këshill ose Komitet Kombëtar. Delegatët vinin nga pjesa më e madhe e vendit. Por, nuk merrnin pjesë ata nga qyteti i Vlorës, sepse autoritetet italiane kishin marrë udhëzime nga Roma që të mos njiheshin delegatët e atij qyteti. Në Kongres mungonin edhe përfaqësuesit e pjesës nën pushtimin serb, si nga Dibra, Peshkopia e Luma, dhe as ata që ishin nën pushtimin francez, nga qyteti i Korçës. Ndersa gazeta “Agimi” për kongresin e Durrësit ndër të tjera shkruante: “Në kongres arritën të bënin propozime dhe të merrnin fjalën edhe njerëz të cilët nuk figuronin në listën e personave që kishin mandatin e të deleguarit”. Megjithatë, Kongresi u shpreh për formimin e Qeverisë së përkohshme me 14 anëtarë, edhe pse ishte vendim sfidues kundrejt diplomacisë së Romës.3.   Ndërkohë në dhjetor 1918 do të krijohej edhe Qeveria e Përkohëshme e Durrësit e cila do të dërgonte delegacionin e saj zyrtar në Paris, të kryesuar nga Turhan Pasha. Në Paris do të mbërrinte edhe një delegacion i kryesuar nga Esat Pashë Toptani  në cilësinë e kryetarit të vetshpallur të Qeverisë “Shqiprtare”… Ky dualizëm në përfaqësim nuk ishte për të mirën e trajtimit të statusit të Shqipërisë në Konferencën e Parisit. Ndërsa diplomati  Ismail Qemali (edhe pse kishte vite që ia kishte lënë qeverisjen e Shqipërisë Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit),  ishte  caktuar  nga komuniteti i fuqishëm shqiptar në SHBA dhe VATRA, për të përfaqësuar ata dhe Shqipërinë në Koferencën e Paqës në Paris, i cili do të parashtronte kërkesat dhe të drejtat e shqiptarëve e Shqipërisë për konferencën.4.  Mirpo Ismail Qemali gjatë rrugës , në Peruxhia Itali) do të pësonte një hemoragji e cili i solli vdekjen (26 janar 1919). Pas kryesimit disa mujor Turhan Pasha dha dorheqjen , pëveç të tjerave edhe se nuk dinte shqip. Dokumentet zyrtare të paraqitura nga ana e dërgatës shqiptare, të botuara nga ana e qeverisë së përkohëshme të Durrësit, tregojnë se Turhan Pashë Përmeti firmoste dokumente si kryetar i dërgatës shqiptare nga data 12 shkurt deri me 5 qershor 1919. Dokumente që ia adresonte Shkelqësisë së tij  Z. Zh. Klemanso, kryetar i konferencës së Paqës.5.   Pas dorheqjes të Turhan Pashës në vend të tij do të merrte kryesimin e delegacionit  imzot Luigj Bumçi (që kishte qenë edhe një ndër delegatët e dergatës të kryesuar nga Turhan Pasha) me sekretar (të tij) At Gjergj Fishten.6.  Pas ndryshimit të kreut të dërgatës shqiptare do të bëhej, edhe një riformatim i antarëve të dergatës, e cila tashma përbëhej nga: Imzot Luigj Bumçi, Dr.Mihal Turtulli, Luigj Gurakuqi, Mustafa Kruja, Lef Nosi, Mehdi Frashëri, Mehmet Konica, si dhe At Gjergj Fishta (sekretar i Luigj Bumçit, por që realisht kryente detyrat e sekretarit të dergatës). Organizata Panshqiptare Vatra dhe komuniteti shqiptar në SHBA (pas vdekjes të I.Qemalit) do të dergonin si përfaqësues të tyre, pastorin protestan Reverend  Erickson.  Por mbasi Shqipëria nuk kishte marrë pjesë në luftë si shtet (lufta e parë botërore), delegacioni shqiptar nuk u njoh zyrtarisht në Paris dhe u lejua vetëm të shfaqë pikpamjet e veta në komisionin e ngarkuem me çeshtjet tokësore. Çka është më keq, Italia kishte mbajtur fshehtë për një muaj formimin e Qeverisë së Përkohshme të Durrësit (me kryeministër Turhan Pashë Permetin), dhe nuk i njoftoi përfaqësuesit e shteteve që ishin mbledhë në Paris… Esat Pasha e kishte transferua qendrën e tij në Paris me bekimin e e qeverisë franceze dhe u njoft si i vetmi kryetar i nji qeverie.7.  Në fakt në Paris do të shkonin edhe përfaqësues të diasporës  shqiptare nga Rumania, Turqia e SHBA-ja… Në Paris kishte shkuar (gjoja) edhe një delegat i Epirit të Veriut, njëfarë Karapano, veprimtarinë e të cilit e kishte përgënjeshtruar dërgata shqiptare me anën e një letre, që ia dërgon kryetarit të Konferencë së Paqës Z.Klemanso, me datën 5 maj 1919 me nënshkrimin e Turhan Pashës  si kryetar i dërgatës.8.  Vlenë të cilësohet se gjatë udhëtimit për në Francë, Imzot Luigj  Bumçi së bashku me At Gjergj Fishten ishin ndalur në Romë. Në qytetin e shenjtë ku u takuan me Kryetarin e Urdhërit të Fretnëve, At Serefino Cimino, dhe me 6 mars 1919 u pranuan në audience te Papa Benedikti XV-të.9. Delegacioni shqiptar që shkoi në Paris do t’i  paraqiste Konferencës së Paqës, gjatë muajit shkurt 1919 dy memorandum. Me anën e tyre , pavarësia e Shqipërisë konsiderohej e siguruar me vendimet e Konferencës të Ambasadorëve të vitit 1913, dhe kërkohej që të nderqëshin padrejtësitë, që ishin bërë me coptimin e tokave shqiptare nga Kongresi i Berlinit 1878, dhe nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër 1913.  Për këtë delegacioni shqiptar i paraqet konferencës memorandumin e 12 shkurtit 1919 që parashtronte vetëm këto rivendikime si vijon: “Kufini etnik i Shqipnisë fillon prej gjinit të Spicës (në veri të Tivarit), kthehet drejt veri-lindjes duke përfshi Tuzin, Hotin, Grudën, Trieshin, Podgoricën e tue ndjekë kufinin e Malit të Zi që ka pasë para vitit 1912, përfshinë Pejen, Gjakovën, Mitrovicën, Prishtinen, Gjilanin, Ferizajt, Kaçanikun, Shkupin, Tetovën, Gostivarin, Kërçoven, Dibrën pë me mbërrijtë te “Mali i Thatë” nëpëmjet liqenit të Ohrit e të Prespës. Që prej kësaj pike kufini ndjekë rrugën e 1913- deri te maja e malit Gramoz e vijon drejt jugut për të dalë afër gjinit të Prevezës. Të gjitha viset që gjinden në perendim të këtij kufini përbajnë Shqipninë etnike e historike. Brenda këtyre kufijve që caktuem ma sipër jetojnë 2.500.000 shqiptar….  Siç shihet delegacioni shqiptar në Konferencën e Versajës ishte i shtërnguem të merrte parasyshë qëndrimin armiqësore të kryesuesve të konferencës, ku kështu sakrifikohej një vend i madh etnik shqiptar ndërmjet Shkup-Velës-Prilep-Manastir-Follorinë e Kostur në Lindje, Kostur-Liqeni i Prespës-Kalkandelën në perendim dhe Kalkandelë Shkup në Veri”. Në këto kushte, duke parë se kërkesat për zgjerimin e kufijëve (rivendosjen e kufijeve etnik të Shqipërisë N.B.) nuk po përfilleshin , kurse pretendimet e shteteve fqinjë ballkanike po gjenin mbështetje , delegacioni shqiptar që me 7 mars 1919 i paraqiti konferencës propozimin që krahinat  shqiptare  që kishin mbetur jashtë kufijëve të 1913, të vendoseshin forcat e SHBA-s për t’i administruar për një ose dy vjet , me qellim që të organizohej atje një plebishit për caktimin e fatit të tyre të mëtejshëm10.  Mjerisht disa nga fuqitë fituese që thirrën Konferencën e Paqës së Parisit  ishin  fuqitë e Antantes  që kishin nënshkruar Traktatin e Fshehtë të Londrës (1915). Qeveria Italiane  kërkonte Vlorën dhe pretektoratin mbi “shtetin” autonom shqiptar, që do të formohej në Shqipërinë e Mesme , siç parashikohej në Traktatin e Fshehtë të Londres (1915), ose me kufijët e vitit 1913. Qeveria greke kërkonte të aneksonte  Korçën e Gjirokatren. Ndyshe vepruan në fillim përfaqësuesit e mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene ku bënte pjesë edhe Mali i Zi që me 1918 (ose Jugosllavia), të cilët për shkak të rivalitetit Italo-Jugosllav  në Adriatik dhe në Shqipëri , u shprehen për pavarësinë e Shqipërisë në kufijët e 1913-ës. Në këtë mënyrë mendohej që Italia të mos vendosej në Shqipëri dhe kjo të ishte nën ndikimin e Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovane (ku bënte pjesë pa emër edhe Mali i Zi). Por në këkesen e kësaj të fundit, parashikohej gjithashtu që në rast të një shteti tjetër do t’i  njihej e drejta e pushtimit, ose e pretektoratit mbi Shqipërinë.11.  Delegacioni shqiptar edhe pse në këto kushte të pafavorshme, bënte përpjekje të vazhdueshme për të bindur konferencën për të drejtat e shqiptarëve në trojet e veta etnike. Nga këto përpjekje jehonë të madhe do të bënte ligjërata e mbajtur në Universitetin Katolik të Parisit nga Kryetari i delegacionit shqiptar Imzot Luigj Bumçi, me titullin d.m.th. “Shqiptarët dhe të drejtat e tyne”. Këtë ligjëratë me përmbajte të shkelqyer historike, filozofike, juridike, kanunore, letrare, logjike e diplomatike e kishte pergatitur e shkruar mrekullisht At Gjergj Fishta, gjë që e tregon edhe Imzot  Bumçi. Kjo fjalë kje shtypë ma vonë në një broshurë në shtypshkronjen Franceskane në Shkodër me 1920, dhe që mbetet edhe sot e kësaj dite porsi shembull oratorie ciceroniane me kostum arbënor. Kjo ligjëratë “la” pa mend profesorë, diplomatë, politikanë etjerë. Pas kësaj ligjerate që shpesh e quajten edhe konferencë u shtuan takimet e delegacionit shqiptar me autoritet më në zë kishtare e laike, mbrenda e jashtë konferencës… Në këto takime është për t’u nënvizua sidomos ai,  që u zhvillua ndërmjet Imzot Bumçit  e At Gjergj Fishtës me Kardinalin e famshëm të Brukselit, Desidre  Mercier (1851-1926), Primat i Belgjikës , filozof i përmendur e udhëheqës shpirtëror i rezistencë belge në luftën e Parë Botërore.12.  Vlenë të shënohet se për botimin e ligjëratës “Shqiptarët dhe të drejtat e tyne”, të mbajtur në sallën e Universitetit Katolik të Parisit, nga kryetari i delegacionit shqiptar Imzot Luigj Buçi ( e përgatitur nga At Gjergj Fishta), gazetat franceze u kërkonin shqiptarëve 50000 franga për një artikull. Me këtë çmim të çuditshëm për t’u  njoftë ndër prralla , zotruesit e gazetave franceze, donin veç si me u mbyllë shtigjet e publikimit të drejtave të shqiptarëve.13.  Megjithë këtë kryetari i delegacionit shqiptar në Konferencen e Paqës, Imzot Luigj Bumçi do të takohej përsëri (në ditët e para të vitit të ri 1920), me Papa Benediktin e XV (të cilit Shqipnija do t’ia di shpëtimin e Korçës e Gjinokastrës, pasi sipas akordit Titoni-Venizellos do t’i lëshohej Greqisë). Nga ky takim Imzot Bumçi do të merrte premtimin: “Kam me ba çmos, çka të mundem për me iu ndihmua që Korça e Gjinokastra të mbeten shqiptare”.14.  Me 5 janar 1920 bëhet mbledhja e lënë që me 25 shtator 1919, ku u krijua Komisioni i “Besës”. Ky Komision doli me një thirrje vllaznëve shqiptar shkodranë si vijon: “Lajmi i ri se konferenca e Paqës ka mendimin e shëmtuem me e nda Shkodrën deri në Dri prej Shqipnije, ka helmue gjithë zemrat e  shqiptarëve. Sado që koha asht mjaft e kritikshme, duhet që të gjithë t’a  mbani ma nalt se kurr moralin tuaj, sepse i madh e i vogël, trim e grue, që përfshinë malet e mëdha ; Dukagjinin, Malëcinë e Madhe, Pukën, Malëcinë e Gjakovës, Mirditën, Bajraqet e Lezhës e Shqipnija e Mesme , me të cilën tash vonë  bashkuen Besën, janë kurdoherë për ndihmën tuej dhe për mbrojtjen e Shkodrës, thjeshtë shqiptare, me derdhë edhe ma të mramen pikë gjaku  që në kjoftë se mendimi i shëmtuem që u diftue sipri këmbehet në vendim. Mjaft një kushtrim i jueji e ky popull vjen me i ba ballë këtij rreziku…”.15.  Grekët dhe serbët kishin menduar me shkëputë sa më shumë toka shqiptare, Traktati i Fshehtë i Londrës u paraqit në tryezën e Konferencës të Paqës si një kambijal që duhej paguar. Shkurt Shqipnija u ba edhe njëherë monedhë shkëmbimi në pazardhëqet e fuqive europiane , që e kanë zanat me dhurua toka që nuk janë të tyne. Në një memorandum të gjatë, drejtue konferencës së paqës, kryeministri grek Venizellos përsëriti kerkesen e Greqisë me aneksue Shqipninë e Jugut, tue dhanë si argument “qytetnimin” ma të naltë që përfaqëson Greqia, ndërsa Shqipnija nuk ka nji jetë politike”.  Venizellos pohonte se Greqia nuk mund t’i kërkoj këto toka në bazë të parimeve kombëtare, mbasi edhe ortodoksët e Shqipnisë së Jugut flasin shqip në familjet e tyne. Por ai holli poshtë parimin e gjuhës dhe të racës, tue ngulë kambë se faktori vendimtar asht ndergjegja kombëtare. Këtë pikë të memorandumit të tij kryeministri grek e ilustroi me faktin se disa krenë të luftës së pavarësisë greke ishin prej fisi shqiptar…. Por sipas qeverisë greke marrveshja e Korfuzit ishte prova e karakterit grek të “Epirit të Veriut”, (d.m.th të Shqipnisë së Jugut me kufijë që ndryshojnë simbas rrethanave ndërkombëtare). Gjatë luftës parë Botërore , Greqia dërgoi ushtri në “Epirin e Veriut” me pelqimin e fuqive të mëdha. Italia okupoi Vlorën dhe traktati i fshehtë i Londrës e vulosi këtë zhvillim…. Shqipëria kishte qëndruar neutrale gjatë luftës parë botërore, ndaj  këto vendime ishin të “vlefshme” nga pikpamja ndërkombëtare. Ky argument vlente edhe përsa i përket ambicjeve të Jugosllavisë me zaptue Shqipninë e Veriut megjithë Shkodrën , për hesap të malit të Zi që nuk ekzistonte ma si shtet në vehte. Konferenca e paqës emnoi një komision me në krye diplomatin francez Jules Cambon (Zhyl Kambon) për me u marrë me çeshtjen greke. Delegati Italian në këtë komision  kërkoi që protokolli i Firencës të merrej si bazë për të përcaktuar kufirin jugor të Shqipnisë. Përfaqësuesi i Britanisë së Madhe vuni në dukje se vendimet e komisionit të kufijëve që përpiloi protokollin e Firencës nuk ishin unanim, mbasi Franca dhe Rusia nuk kishin votua me shumicën. Për këtë arësye qeveria britanike pelqente në parim kerkesen greke përsa i përket Shqipnisë së Jugut…. Ndërsa delegati shqiptar Dr.Mihal Turtulli i përgjigjej  me  deklaraten e tij: “Unë jam prej Korçe ku kam ushtrue mjeksinë. Jam nji burr plak dhe i ndershëm. Unë shpallë këtu në mënyrë të preme se nuk ka asnjë banorë grek, as në qytet e as në rrethin e Korçës. Grekët quajnë grek ata që janë të fesë ortodokse; unë jam ortodoks por nuk jam grek. Bullgarët dhe serbët janë ortodoks, por nuk janë grekër. Epiri nuk ka qenë kurr nji pjesë e Greqisë. Shkollat greke atje janë në të vertet shkolla ortodokse shqiptare…16.  Në konferencen e Paqës, serbo-malazezët për të arritur qellimet e tyre të grabitjes të trojeve të tjera etnike shqiptare (pas atyre të grabitura me bekimin e kongresit të Berlinit 1878, dhe Konferencës së  ambasadorëve në Londer 1913), me ndihmen e Francës direkt dhe dados Rusi “indirekt”, gjatë Konferencës të Paqës propogandun “idenë” se popullsia katolike e Malësisë së Madhe, Shkodrës, Lezhës e Mirditës , është dakord  t’i bashkëngjitet Malit të Zi (e për rrjellojë “Jugosllavisë”) me shumicë  popullsie ortodokse, pra kristiane. Me inisiativën e Imzot Luigj Bumçit, At Gjergj Fishtës dhe patriotit Luigj Gurakuqi, nga këto troje shqiptare iu dërgua një protestë energjike Konferencës së Paqës, ku ndër të tjera thuhej: “Popullsia katolike shqiptare, ka interesin më të madh të qëndroi e bashkuar në një Shqipëri të lirë, dhe për këtë e shtyjnë motive kombëtare dhe fetare. Po qe se do të kërkoni të na bashkoni me Malin e Zi , atëherë Konferenca e Paqës do të bëjnë një krim ndaj vendit tonë, gjuhës tonë dhe religjionit tonë. Katolikët dhe muslimanët janë vëllezër, dhe si të mirën ashtu edhe të keqen e ndajnë sëbashku”. Protestën e nënshkruajnë: përveç Imzot Luigj Bumçit, At Gjergj Fishtës dhe patriotit Luigj Gurakuqi,  Imzot Jak Serreqi- Arqipeshkës i Shkodrës, Imzot Gjergj Koleci-Arqipeshkëv i Sapës, Don Zef Gjinali-Administrator i abacisë Mirditë, Don Pjetër Gjura-famulltar i Shkodrës, At Vinçens Prenushi dhe At Engjëll Serreqi.17.  Në muajt që kaluan në Paris, në një hapësirë të re gjeopolitike të krijuar pas shembjes së 4 perandorive, paqbërësve iu desh; të vijëzonin kufij të rinj në hartën e Evropës, por edhe të mendonin për Azinë, Afrikën e Lindjen e Mesme, të përballeshin me nacionalizmat që lindën e u zunë vendin perandorive, të hartonin traktat paqeje me Gjermaninë, Austrinë, Hungarinë e Bullgarinë, por edhe të gjenin mjetet që të shmangnin një konflikt tjetër e të ofronin siguri kolektive. Një i tillë do të ishte krijimi i Lidhjes së Kombeve. Kryetari i Konferencës, kryeministri francez Klemanso, iu ankua një kolegu “ Eshtë shumë më e thjeshtë të bësh luftë se të bësh paqe”.  Shqipëria gjatë Luftës së Parë Botërore ishte kthyer në një shesh betejash midis paleve kundërshtare të cilat në fund të saj u ndanë në fitues e të humbur. Elita politike shqiptare u angazhua që atdheu i tyre të mos humbiste në pazaret e mëdha të Konferencës së Paqes, dhe të gjendej një mbështetës i madh dhe i interesuar për Shqipërinë midis Fuqive fituese të luftes. Më të interesuarat dhe simpatizante të pavarësisë së Shqipërisë ishin Italia dhe SHBA….
Shqiptarët kudo ndodheshin, mbështetën platformën dhe qëndrimin e delegacionit shqiptar për rinjohjen e pavarësisë së Shqipërisë dhe paprekshmërinë se saj territoriale duke korrigjuar gabimet e së shkuarës. Ata demostruan kohezion e vitalitet, duke lënë mënjanë përkatësinë fetare e krahinore, duke demostruar në këtë mënyrë vlerat më të mira evropiane në mbrojtje të të drejtave të tyre .
Nga Konferenca e Paqes në Paris, Shqipëria doli pa një zgjidhje finale për çështjen e statusit të saj dhe kufijve tokësorë, por ama shpëtoi nga platformat copëzuese të trungut të saj të diskutuara në këtë Konferencë, e kjo falë mbështetjes së madhe të SHBA. Çështja shqiptare do të ridiskutohej përsëri në Konferencën e Ambasadorëve 1921, ku do të merrej vendimi final për Shqipërinë në kushte të reja pas krijimit të Lidhjes së Kombeve 1920.18.  Në Konferencen e Paqës në Paris edhe për çeshtjen shqiptare ishte diskutua gjatë,  por në përgjithësi të drejtat dhe kerkesat e shqiptarëve nuk u pëfillën. Konferenca u përpoq më shumë të kënaqte pretendimet që kishin ndaj Shqipërisë  shtetet që kishin luftuar përkrah Antantës. Kështu që me 9 dhjetor 1919 , përfaqësuesit e Anglisë, të Francës dhe të SHBA, kishin hartuar një memorandum të pëbashkët me anë e të cilit ata i njihnin qeverisë italiane sovranitetin e plotë mbi Vlorën dhe krahinat e saj , si dhe mandatin mbi shtetit shqiptar të cunguar. Kufijët e këtij shteti me Mbretërinë Serbe-Krote-Sllovene do të ishin ato të 1913, por duke i njohur kësaj të drejten e një dalje tregtare në Shqipërinë e Veriut. Greqia do të pushtonte treven e Gjirokastrës në Perëndim të maleve të Nemërçkës, duke përfshirëedhe Tepelenën dhe Kurveleshin, kurse për fatin e Korçës do të diskutohej më vonë.  Nga kjo zgjidhje mbeti e pa kënaqur Mbretëria Serbe-Kroate-Sllovene, e cila paraqiti kundërpropozimet e veta . Përfaqësuesit e Anglisë, të Francës dhe Italisë arritën një kompromis me 13 janar 1920, sipas të cilit Shqipëria coptohej ndërmjet tri shteteve, Italisë, Mbretërisë Serbe-Kroate-Sllovene dhe Greqisë pak a shumë ashtu si ishte parashikuar në Traktatin e Fshehtë të Londrës (1915)…. Por për shkak të qëndresës së shqiptarëve, asnjë nga këto projekte të Fuqive të Mëdha nuk u zbatua.19.  Bijët besnik të shqipës, kudo që ishin, i dhanë një përkrahje të patundur delegatëve që përleshëshin për çeshtjen shqiptare në Konferencën e Paqës në Versajë. Në mbrojtje të Shqipërisë dolën edhe shkrimtarë asnjënës. Në gusht 1919 gazeta franceze Petiti Parisien botoi një artikull, që doli në të përjavshmen politike në Romë. Gazetari shkruante: Shqipëria ka qenë gjithmonë nën thundrën e pushtuesve, nuk u thye kurrë. Për shekuj me radhë shqiptari ka luftuar me mish e me shpirt për të mbrojtur lirinë dhe vendin e tij. Veç kësaj, ajo që të bie më shumë në sy, veçanarisht në Ballkan, është se shqiptari nuk ka ndërmarrë kurrë luftra pushtuese. Ai kurrë nuk ka sulmuar njeri, por gjithmonë është mbrojtur.20.  Vlenë të shënohet se kur edhe po i afrohej fundi Konferencës të Paqës në Paris dhe serbo-malazezët po e shihnin se nuk po realizonin projektet e tyre për grabitjen e mëtejshme të trojeve shqiptare, ata “përshëndeten” Konferencën me një masakër kriminale mbi popullsinë autoktone të Hotit të Malësisë Madhe, ku në histori njihet si MASAKRA SERBO-MALAZEZE E 26 DHJETORIT 1919. Rreth 70  Hotën, në Drume të Borës serbo-malazezët i pushkatuan dhe i qitën në një grope gelqereje, ndërsa shtëpitë ua  plaçkitën dhe i dogjën…21.

REFERENCAT:

1.Edwin Jacques, Shqiptarët , Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme, fq.404.   

2.Më hellësish shih, Ndue Bacaj: Lufta e Koplikut 1920 dhe ngjarjet që i paraprijnë, fq.16-24, me citime nga Andrra e Pretashit fq.159-169, dhe  “Posta e Shqipnisë”, fq.89 e dates 23 nëntor 1918.  

3.https://telegrafi.com/viti-1919-konferenca-e-padrejtesive/ . + Histori e popullit shqiptar; fq.153, Hartuar nën drejtimin e Institutit të Historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, sh.b. “Eurprilindja”, Tiranë 1994. 

4.Gazeta “Dielli” , nr.5 , date 25 nëntor 1988.  

5.Më hollësisht shih: Turhan Pashë Permeti, SHQIPËRIA përballë Konferencës së Paqës , Paris 1919, ribotim-shtëpia botuese Eugen  2007.  

6.Edwin Jacques, Shqiptarët , Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme, fq.405, Tiranë 1995, + Histori e popullit shqiptar; fq.153-154, Hartuar nën drejtimin e Institutit të Historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, sh.b. “Eurprilindja”, Tiranë 1994. 

7.Tajar Zavalani, Histori e Shqipnisë, fq.254, botim i dytë, Phoenix 2008, + Histori e popullit shqiptar; fq.153, Hartuar nën drejtimin e Institutit të Historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, sh.b. “Eurprilindja”, Tiranë 1994.  

8.Turhan Pashë Permeti, SHQIPËRIA përballë Konferencës së Paqës , Paris 1919, fq.101-105, ribotim-shtëpia botuese Eugen  2007.  

9.Hylli i Dritës , nr.8, viti 1921, fq.163, +Sejfi Vllamasi, Ballafaqime Politike 1897-1942, fq.116-121.  

10.Histori e popullit shqiptar; fq.153-154, Hartuar nën drejtimin e Institutit të Historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, sh.b. “Eurprilindja”, Tiranë 1994,+ At Marin Sirdani; Ndriçime të histories, të kulturës dhe të artit shqiptar, fq.48-49, botim i Shpresa Prishtinë, 2002. 

11.Histori e popullit shqiptar; fq.153, Hartuar nën drejtimin e Institutit të Historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, sh.b. “Eurprilindja”, Tiranë 1994.  

12.At Daniel Gjeçaj , Gjergj Fishta -Jeta dhe vepra , fq.111-112, botime Franceskane , Shkodër 2007.  

13.Shqiptarët dhe të Drejtat e tyne, fq.4, botim i shtypshkronjës Franceskane, Shkodër 1920.  

14.Hylli i Drites, nr.4, viti 1934, fq.221.  

15.Gazeta “Populli”, nr.51 e 52, përkatësisht e dative 27.01.1920 dhe 06.02.1920.  

16.Tajar Zavalani, Histori e Shqipnisë, fq.254-255, botim i dytë, Phoenix 2008.  

17.Gazeta “55”, datë 03.10.2009.  

18.https://punetejashtme.gov.al/konferenca-e-paqes-paris-1919-dhe-shqiperia/.  

19.Histori e popullit shqiptar; fq.154, Hartuar nën drejtimin e Institutit të Historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, sh.b. “Eurprilindja”, Tiranë 1994.  

20.Edwin Jacques, Shqiptarët , Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme, fq.405, Tiranë 1995, citim nga KUVENDI 29 gusht 1919.1.  

21.Më hollësisht për masakren është shkruan në librin me titull: Lufta e Koplikut 1920 dhe ngjarjet që i paraprijnë, fq.51-61, botim i Fiorentia, Shkodër 2020, me atutor Ndue Bacaj.  

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Paraditen e kësaj date, pas lajmërimit paraprak në gjithë trojet e Shqipërisë dhe të Kosovës, u mbajt në Lushnje takimi i parë i Mbledhjes Kombjare (Asamblesë Kombëtare). Qëllimi i Kongresit ishte reflektimi mbi gjendjen e Shqipërisë dhe kontekstin gjeopolitik, me qëllim ndërmarrjen e masave për shpëtimin e vendit nga copëtimi.

Punimet u zhvilluan deri më datë 31 janar 1920, kur pjesëmarrësit e Kongresit emëruan kabinetin e qeverisë të kryesuar prej Sulejman Delvinës, si dhe zgjodhën anëtarët e Senatit. Po ashtu, Kongresi:

1. Kundërshtoi planet e Konferencës së Paqes për copëtimin e Shqipërisë.

2. Miratoi i një Kushtetute të njohur si “Statut i Lushnjes”, sipas së cilës Shqipëria do të ishte monarki kushtetuese.

Autoritetin e mbretit e përfaqësonte Këshilli i Lartë ose Regjenca, që përbëhej nga 4 anëtarë. Ndërsa, Këshilli Kombëtar ose Senati kryente rolin e Parlamentit, duke ushtruar veprimtari legjislative dhe vepronte i pavarur nga Këshilli i Lartë.

Bashkëlidhur, paraqitet procesverbali i mbledhjes së parë dhe një foto e delegatëve në Kongres.

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

#FototekaAQSH

#AQSH

#KongresiiLushnjes

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 20 Janar 2024

“Wisconsin Rapids Daily Tribune” ka botuar, të martën e 14 shkurtit 1939, në faqen n°9, rrëfimin e gazetares së famshme Melanie L. Pflaum mbi udhëtimin e saj asokohe në Shqipëri, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Shqipëri

Aty ku mënyra amerikane është një shembull i shkëlqyer; Aty ku “vendasit e çuditshëm” lexojnë novela gangsterësh amerikanë 

Kthimi masiv në Atdhe karakterizohet nga mbretërimi paqësor i mbretit Zog; Asnjë dridhje nga kërcënimi italian

Melanie L. Pflaum, një gazetare e famshme që jeton prej shumë vitesh në Evropë, sapo ka përfunduar një udhëtim nëpër Ballkan, i cili shtrihet drejtpërdrejt në rrugën e ekspansionit gjerman. Në pesë tregime, ajo tregon se si duken njerëzit, çfarë mendojnë. I katërti në vijim është mbi Shqipërinë.

NGA MELANIE L. PFLAUM

Tiranë, Shqipëri — Shqipëria ka emrin e të qenit pak a shumë vend i prapambetur. Kështu që është një tronditje të dëgjosh veten të ndeshur këtu më shumë se në çdo vend tjetër me “Përshëndetje! Ju jeni një amerikane, apo jo ? Nga cila pjesë e Shteteve të Bashkuara jeni ?”

Në fshatrat e thella malore, në fusha dhe në qytete, shqiptarët që dikur jetonin në Shtetet e Bashkuara dallojnë menjëherë udhëtarët anglezë ose amerikanë. Fshatari juaj shqiptar i veshur çuditërisht shpesh rezulton të jetë një ish-punëtor çeliku nga Gary, në Indiana.

Tetëdhjetë mijë shqiptarë u larguan për në Shtetet e Bashkuara të Amerikës midis viteve 1885 dhe 1911. Ata shkuan atje kryesisht për arsye politike, për t’i shpëtuar luftërave ballkanike, kryengritjes së përgjakshme të vitit 1905 apo rrënimit të vendit në 1914.

Por tani kushtet civile janë më normale nën Mbretin Zog dhe të paktën 50 mijë prej tyre janë kthyer në atdheun e tyre, zakonisht për t’u martuar me gra shqiptare. Kështu në një shtëpi tipike fshati me dy dhoma, muret e lara me gëlqere të zbukuruara me frizin tradicional me një shtresë, mobiljet mund të përbëhen nga një sofër ku shërbehen ushqime të stilit turk, jastëkë, qilima, xhezve kafeje të vjetra prej bronzi, dhe armë të vjetra, por do të ketë edhe një radio amerikane, kalendarë amerikanë të Krishtlindjeve dhe disa romane gangsterësh.

Zhdukja e zënkave

Gjakmarrja tradicionale tani ndodh rrallë, dhe policia i shtyp ato sa më shpejt që të jetë e mundur, por çdo familje ka ende historitë e saj për gjakmarrje të tilla që kanë ndodhur një brez më parë.

Shqiptarët e dinë se italianët lakmojnë një pjesë të bregdetit të tyre në Adriatik, por ata besojnë se vendi i tyre është i pathyeshëm. Ata i mbajtën edhe turqit në një skaj të thjeshtë rreth skajeve të vendit, dhe ata kurrë nuk janë pushtuar plotësisht nga asnjë prej pushtuesve që kanë përfshirë Ballkanin që nga kohët e hershme.

Ekziston një tharm i dallueshëm i amerikanizmit në Shqipëri. Të rinjtë shqiptarë, edhe pse nuk dëshirojnë të shkojnë në Amerikë, imitojnë mënyrat amerikane në shumë aspekte. Një mësues i ri shkolle shpjegoi “Ne nuk mund të mësojmë asgjë nga Evropa, përveçse si të futemi në telashe. Në Amerikë ne shohim shembullin që do të donim të ndiqnim.”

Shqiptarët që janë kthyer nga Shtetet e Bashkuara janë të sinqertë në simpati me këtë “amerikanizim”, megjithëse shumica prej tyre tani janë të brezit të vjetër. Ata e shohin jetën e tyre në Shtetet e Bashkuara (dhe shumën e pagës së tyre) me nostalgji. Disa prej tyre flasin për kthimin, por është e qartë se ata nuk e dëshirojnë vërtet. Ajo që ata preferojnë në të vërtetë është jeta në Shqipëri, me “disa komoditete dhe ide amerikane më shumë”.

Kalimi nga një shoqëri patriarkale dhe feudale në një shoqëri moderne në një brez të vetëm është një detyrë e madhe, brezi aktual ka për detyrë të përshtatet me botën moderne pa humbur pavarësinë dhe forcën tradicionale të racës së tij.

Dhëndri është ai që paguan

Besëtytnitë e lashta janë ende të forta. Asnjëherë nuk duhet të lini një veshje jashtë shtëpisë pas muzgut nga frika se shpirtrat e këqij do t’ju pushtojnë gjatë natës dhe më pas do t’ju bëjnë një magji.

Shumica e njerëzve janë shqiptarë ortodoksë ose myslimanë, megjithëse ka disa katolikë romakë. Myslimanët janë më shumë muhamedanë, në mënyrën e tyre të jetesës sesa myslimanët në Turqi. Ndërkohë që në Turqi ndalohet mbajtja e plisit (qylafit) nga burrat dhe mbulimi i fytyrës së grave, këto zakone ndiqen ende në fshatrat turke në Shqipëri dhe Bullgari. Në Shqipëri, megjithatë, myslimanët janë të përzier me popullsinë e krishterë dhe nuk gravitojnë në komunitete të veçanta si në Bullgari, Jugosllavi dhe Rumani.

Situata për gratë është relativisht e mirë dhe dhëndri paguan një pajë për familjen e nuses në vend të procedurës së kundërt që praktikohet në shumë vende. Në vallet karakteristike të vendit, në përgjithësi, burrat dhe gratë kërcejnë veçmas.

Modernizimi është kryefjala në Shqipëri dhe militarizimi ka bërë shumë më pak përparim sesa në shumicën e fqinjëve të saj ballkanikë.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 19 Janar 2024

“Missionary Herald” ka botuar, në dhjetor të 1912, në faqet n°561 – 564, intervistën e patriotit, edukatorit dhe autorit Kristo Anastas Dako mbi situatën e kombit tonë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Shqipëria në Luftën Ballkanike

Një intervistë me z. Kristo A. Dako

Z. Dako, emri dhe puna e të cilit në lidhje me Misionin e Bordit Amerikan në Shqipëri nuk janë të panjohura për lexuesit e “Misionary Herald”, është tashmë një mërgimtar në këtë vend dhe student i diplomuar në Kolegjin Oberlin. Një njeri me mençuri të pjekur, që flet dhjetë gjuhë, i ditur në çështjet e përfshira të asaj toke të shumë racave dhe feve, z. Dako është në gjendje të flasë me autoritet mbi një temë me interes të sotëm, për të cilën ka shumë konfuzion mendimi. Falë fakultetit të Kolegjit Oberlin, Missionary Herald është në gjendje t’ua prezantojë këtë artikull aktual lexuesve të tij. — Editori.

“Në çdo diskutim për krizën ballkanike, një pikë duhet bërë e qartë. Aktualisht, elementi më i rëndësishëm i Turqisë Evropiane është elementi autokton shqiptar. Megjithatë, turqit nuk do të pranojnë kombësinë e dallueshme të shqiptarëve, as grekët, as italianët dhe bullgarët, megjithëse Kançefi (Kantchef) vlerëson popullsinë shqiptare në Maqedoni në 124.000 frymë, ndërsa statisticieni serb, Gobsheviç (Gobchevitch), e vendos totalin në 165.000 frymë.

Tani ju pyesni për shkaqet e shqetësimit aktual. Për çfarë po lufton Shqipëria ? Nën Sulltan Hamidin II popullit tim iu ndalua të shkruante apo të lexonte në gjuhën e tij amtare. Filluam të formojmë organizata politike në Bukuresht, Sofje, Kajro dhe Boston dhe kur filloi lëvizja xhonturke, përfaqësuesit e tyre komunikuan me organizatën tonë. Kjo është shumë zbavitëse tani, sepse, përkundër mohimit grek dhe turk se populli ynë ekziston, pëlqimi ynë (mos harroni se ne jemi elementi më i madh kombëtar në Turqinë Evropiane) ishte absolutisht i nevojshëm për suksesin xhonturk. Ne ishim të ftuar të bashkoheshim kundër Hamidit. Na u premtua liri e plotë arsimore dhe fetare, dhe u tha se myslimanët do të ndërtonin rrugë nëpër krahinën tonë dhe do të ngrinin shkolla dhe spitale për ne. Prandaj, dhe kjo është e njohur në qarqet diplomatike evropiane, por nuk shfaqet në dërgesat amerikane, 100.000 njerëz të mi u mblodhën në Ferizaj dhe i dërguan një telegram Sulltan Hamidit, duke thënë : “Ne jemi pro Kushtetutës. Nëse nuk e jepni, ne do të marshojmë drejt Kostandinopojës.” Menjëherë pas kësaj, bota mësoi se xhonturqit kishin pasur sukses dhe se Kushtetuta ishte një fakt i vërtetë, por kabllogramet nuk përmendnin ata përmes të cilëve kishte ardhur në të vërtetë suksesi.

Dhjetë muaj pas Kushtetutës xhonturqit filluan të thyejnë premtimet e tyre ndaj nesh, dhe është një çështje e njohur sesi Turgut Pasha u dërgua kundër Malsorëve, fisit të famshëm malësor shqiptar që jetonte në kufirin malazez. Mizoria e Turgutit në këtë fushatë solli përfundimisht dorëheqjen e tij, në realizimin e së cilës pata privilegjin të merrja pjesë. Më lejoni t’ju tregoj diçka që kam parë. Populli im është i ndarë në fise, secili jeton nën udhëheqësin (bajraktarin) e vet dhe udhëheqja është e trashëguar. Kur babai bie në betejë, djali i madh e merr flamurin dhe kështu me radhë derisa të mos jetojë asnjë mashkull; pastaj gruaja e shefit të parë merr flamurin. Mirëpo, në një nga fushatat kundër Turgut Pashës, të gjithë pjesëtarët e fiseve shqiptare kishin rënë. Gruaja e shefit mori komandën dhe qëndroi në këmbë për dymbëdhjetë ditë. Me duart e veta vrau shtatëmbëdhjetë turq. Ajo u kap nga oficerët turq dhe vdiq, por jo para se t’i prisnin veshët, hundën, ta kishin verbuar – nuk mund të hyj në detaje të mëtejshme. I shkrova në shenjë proteste gazetës kryesore shqiptare, Bashkimi Kombit, që do të thotë “unification of the nation.” Artikulli im u riprodhua në shtypin gjerman, francez dhe anglez. Atashenjtë ushtarakë turq në Gjermani u kritikuan ashpër dhe unë u arrestova në Elbasan dhe më mbajtën me zinxhirë në një udhëtim gjashtëditor me kalë deri në Gjakovë. Pas një jave më lanë të lirë, sepse sigurisht që nuk mund të bëhej asnjë akuzë e rregullt kundër meje. Por menjëherë u zhdukën të gjitha gazetat tona, u konfiskua Bashkimi Kombit dhe na u mbyllën shtypshkronjat. Kombinimi i këtyre elementeve shkaktoi lëvizjen e madhe Malësore të vitit 1911, që është fara e gjithë situatës aktuale.

Pikërisht në maj të këtij viti z. Charles R. Crane, nga Çikago, erdhi tek unë në Manastir dhe më kërkoi ta drejtoja përmes Shqipërisë. Ne vizituam qytetet e rëndësishme dhe z. Crane i bëri shumë përshtypje gjithçka që munda t’i tregoja. Një ditë në burgun ushtarak të Shkodrës pamë dy gra udhëheqëse fisesh. Ato kishin udhëhequr popullin e tyre në betejë. Njëra vuante nga thyerja e krahut, tjetra nga thyerja e kofshës. Atyre iu mohua ndihma mjekësore dhe u rrahën para gjykatës së burgut. Z. Crane u kthye nga unë dhe më tha: “Kjo është një fyerje kundër qytetërimit të krishterë.” Unë u futa në burg si person i dyshimtë dhe sikur z. Crane të mos më kishte qëndruar pranë dhe të përdorte ndikimin e tij mbi guvernatorin vendas, ose valiun, do të isha dënuar përjetësisht. Pas udhëtimit tonë z. Crane deklaroi se ai i konsideronte shqiptarët si popullin më të shquar të Perandorisë Turke dhe se ata meritonin në çdo mënyrë ndihmën e botës së krishterë për të ndjekur çështjen e tyre. Mund të shtoj se për mendimin tim Europa i detyrohet Shqipërisë më shumë sesa e kupton ajo, sepse nëse gjenerali ynë Skënderbeu nuk do t’i kishte kontrolluar myslimanët në gadishullin Ballkanik, ata do të kishin shkuar në Vjenë dhe do ta kishin mbajtur Evropën Qendrore në mëshirën e tyre; por Skënderbeu mundi turqit në njëzet e dy beteja dhe mbajti nën kontroll hordhinë myslimane, duke i dhënë Evropës kohën e nevojshme për të zhvilluar qytetërimin e saj.

Kur z. Crane u largua, ai më dha 10.000 kurona austriake për të punuar në mesin e refugjatëve në Podgoricë në Mal të Zi, dhe ra dakord të mbështeste gjashtë djem në Kolegjin Robert (Robert College) dhe gjashtë vajza në Kolegjin Amerikan në Kostandinopojë, ku ata do të trajnoheshin për punë të veçanta në të gjithë vendin. Ishte privilegji im të përzgjidhja këta student (nxënës) dhe kolegët e mi ranë dakord se asgjë më domethënëse se kjo nuk mund të bëhej për lëvizjen kombëtare shqiptare. 

Ju po më kërkoni gjykimin tim për gjërat më të rëndësishme në këtë moment. Së pari, më duhet të them se shqiptarët nuk e marrin parasysh interesin që pretendojnë të kenë bullgarët, serbët, grekët dhe malazezët për autonominë e Shqipërisë dhe Maqedonisë. Populli im e di shumë mirë se çështja reale nuk është autonomia e Maqedonisë dhe Shqipërisë, por dhënia e territoreve atyre që protestojnë kundër miqësisë sonë. Prandaj, nëse lind nevoja, shqiptarët do t’i ndihmojnë turqit, jo sepse e duan Turqinë – duhet ta them qartë këtë – por sepse duhet të mbajnë kontrollin e territorit të tyre. Ne e shohim Anglinë si aleaten tonë më të fortë aktualisht, sepse Anglia ka qenë mikja jonë dhe nuk ka asnjë interes për Shqipërinë. Ne i besojmë asaj më shumë se çdo Fuqie tjetër të Madhe. Nga të gjitha punët institucionale në vendin tim, atë të kryer nga amerikanët ne e vlerësojmë më shumë. Grekët, bullgarët, italianët, madje edhe austriakët po punojnë për të na shkombëtarizuar, ndërsa Amerika dhe Anglia po punojnë në një mosinteresim perfekt për të mirën tonë.

Nuk mund të theksoj mjaftueshëm një pikë tjetër. Bota harron që njerëzit e mi ishin fillimisht të krishterë. Kur u pushtuam nga myslimanët, ata prej nesh që nuk donim ta përqafonim plotësisht Islamin, por nuk mund të hiqnim dorë plotësisht nga besimi mysliman, u bënë bektashi. Unë nuk mund t’ju shpjegoj saktësisht se çfarë do të thotë kjo, por të gjithë vendasit në rajonin tonë e kuptojnë këtë. Mendimi im është ky : para Skënderbeut, njerëzit e mi ishin të krishterë. Ndoshta nuk është e pamundur që këta myslimanë shqiptarë, që janë më shumë se dy milionë, të bëhen sërish të krishterë.”

NJË AKT DIPLOMATIK I DALUR NGA KANCELARIA E SKENDERBEUT NGA VITI 1458 – BURIM ME VLERË TË RËNDËSISHME PËR HISTORINË TONË KOMBËTARE QË RUHET NË ARCHIVIO SEGRETO VATICANO

Akt diplomatik, mandat, me të cilin emërohet Martin Muzaka ambasador i Skenderbeut.-Origjinali në pergamen me një vulë shtetërore të varur, ruhet në Arkivin Skeret të Vatikanit në fondin: Miscellaneae, vol. XXXIX, dok. 2398, nga viti 1458.- Skenderbeu në këtë mandat quhet “mbret”!

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Gjatë mesjetës, sundimtarët dhe princërit shqiptarë kishin zyrat e tyre të kancelarive në nivele të ndryshme si notarë, sekretarë apo përkthyes, të cilat ishin mjaftë të zhvilluara dhe mund të renditen në radhën e kancelarive të ngjashmemë të njohura, në Evropë, gjë që tregonte për nivelin e lartë të zhvillimit dhe kujdesit që tregonin sunduesit shqiptarë në komunikim me sundimtarët tjerë. Nga këto zyra dolën akte, diploma, mandate dhe dokumente nga më të ndryshmet, në disa gjuhë që në atë kohë ishin në përdorim zyrtar. Deri sot, ne kemi njohuri për ekzistimin e një numri të vogël të këtyre dokumentave në origjinal. Pjesa dërmuese e tyre si duket janë zhdukur përgjithmonë; pjesa tjetër pret hulumtuesit që ato ti nxierrin në dritë dhe ti botojnë, derisa vetëm disa i kemi në duar të zbuluara rishtazi. Një numër i caktuar janë të botuara në vëllime dhe korpuse të ndryshme të dokumentave, që asnjëher nuk janë përmbledhur në një botim të veçantë. Karakteristikë e përgjithme e këtyre akteve të botuara është se ato nuk ndryshojnë nga ato të sundimtarëve të tjerë, fqinjë apo evropianë.

Zakonisht në këto kancelari janë përdorur gjuhët kulturore të kohës si: latine, greke, sllave, italijane osmane dhe ndonjë tjetër. Ende nuk kemi asnjë dokument që është shkruar apo përkthyer në gjuhën shqipe nga aktet noterijale.

Hulumtimet nëpër arkiva e biblioteka të ndryshme, kanë mundësuar zbulime të reja të këtyre akteve, për të cilat më parë është menduar se janë zhdukur apo nuk kanë ekzistuar fare. Për fat të keq, edhe sot, ka studiues e shkencëtar shqiptar, të cilët janë mbështetës të idesë se: “çdo gjë që ishte me vlerë dhe e rëndësishme nga arkivat e bibliotekat e njohura, të rendësishme, është botuar”. Këta stduiues e historianë shfrytëzojnë burimet e botuara nga autorë të huaj, të cilët, vërtet kanë botuar dokumente, por assesi në atë shkallë, sa të shterronin fondet dhe trezorët e arkivave e bibliotekave, në të cilët edhe sot e kësaj dite, ruhen thesare të paçmuara për kulturën, traditëm dhe historinë tonë kombëtare. Këto mendime janë shumë të dëmshme, sidomos për studiuesit dhe hulumtuesit e rinj, te tek të cilët mund të ketë ndikime negative dhe dëshpruese. Dëshmit për një qëndrim të të tillë të gabuar dhe tendencioz, janë të shumta. Duke bërë hulumtime kohëve të fundit, në Arkivin Skeret të Vatikanit në Vatikan, në fondin: Miscellaneae, nga viti 1458, kemi zbuluar një mandat [akt diplomatik] origjianl të Skenderbeut, me të cilin emrohet Martin Muzaka për përfaqësues të tij “legjitim dhe legal”.

Dokumenti është i shkruar në pergamen. Është ruajtur mjaft mirë. Ka dimensione: 68 x 92.5 cm. Në të janë varura edhe dy vula origjinale. E para vula shtetërore e Skenderbeut dhe e dyta ajo e notarit Johannes Borcius de Grillis.

Ne na është e njohur edhe një kopje e këtj mandati që ruhet poashtu në Arkivin Sekret të Vatikanit, në Vatikan në Fondin: Diversa Cameralia, vëll. 30, f. 134r-v. Kjo kopje është e saktë dhe tepër besnike, pa asnjë lëshim nga ana e përshkruesit.

Është e habitëshme që disa studiues shqiptarë, të cilët kanë shkruar për këtë dokument, meqë nuk e kishin në dorë as origjinalin e as kopjen, e kanë datuar gabimisht, duke i vënë datën 20 tetor 1463!

Siq mund të vërehet nga origjinali, mandati është lëshuar në Rodon të Shqipërisë me 28 tetor të vitit 1458. I drejtohet papës Piu i II-të, i cili kishte më pak se dy muaj që kishte filluar pontifikatin e tij [Piu i II-të fillon pontifikatin më 3 shtator të vitit 1458 dhe vdes më 15 gusht 1464] dhe njihej si luftëar i rreptë për mbrojtejn e fesë së krishterë edhe sa ishte kardinal.

Një moment tjetër i rëndësishëm që tërheq vëmendjen te ky mandat është edhe pohimi i notarit publik Johannes Borcius de Grillis se ai “me urdhër dhe autorizim të mbretit…” dmth. Skednerbeut, pra, Skenderbeun e quan Mbret. Ky moment është tepër domethënës ngase edhe në vulën shtetërore të varur që e shoqëron këtë dokument e gjejmë të shkruar tekstin: Sigil [um]o Regni[ae]o Macedonia[e]o et oAlbania[e] që në gjuhën shqipe do të ishte: Vula e Mbretërisë së Shqipërisë dhe Maqedonisë. Një vulë me teskt të ngjashëm, por e shtypur në letër, ruhet në një fond tjetër në Arkivin Sekret të Vatikanit: ASV. ARM. XXXIX. T. 7, dok. 137, e cila është botuar për herë të parë nga ne, në një nga numrat e kaluar të revistës Ekskluzive.

Ka mundësi që zyra kancelarike që ishte pranë Skenderbeut të ishte vazhdimësi e të njëjtës zyrë, e cila funksiononte te i ati Gjon Kastrioti, për të cilin kemi njohuri se kishte një zyrë të tillë nga fundi i shek XIV dhe fillimi i shek. XV. Natyrisht që kancelaria e Skenderbeut ishte shumë më moderne dhe ju ishte përshtatur rrethanave dhe kohës kur vepronte. Sipas hulumtimeve të bëra, kemi në dorë një të dhënë tepër interesante, se nga zyra e Skenderbeut, ka ndodhur që mbrenda një dite të nxirren 13 akte të ndryshme diplomatike, të shkruara në 5 gjuhë. Kjo e dhënë tregon se cili ishte komunikimi i Heroit tonë kombëtar me shtetet tjera mjesjetare dhe me fqinjët, si dhe roli shumë i rëndësishëm që luante kjo diplomaci ruajtjen e pavarësisë shtetërore dhe teritoriale.

Mandati që japim në përkthim në gjuhën shqipe, është njëri ndër dokumetnet që kemi zbuluar kohëve të fundit, është i pabotuar si dhe shumë të tjetër. Së shpejti do të botohet në një vëllim të veçantë së bashku dokumetet tjera të ngjashme diplomatike që kanë dalur nga kancelaria e Skenderbeut dhe janë të botuara.

*****

PËRKTHIMI NË GJUHËN SHQIPE I MANDATIT NGA VITI 1458

Përshendetje në Zotin tonë Jezus Krishtin për të gjithë dhe secilin që e lexon dhe dëgjon këtë dokument.

Duke qenë se kohë më parë jemi njoftuar nga raporti i Martin Muzakës, këshilltarit dhe oratorit [zëdhënsit] tonë, të cilin, kohë më parë e kemi dërgue te shenjtëria dhe fortlumturija e Tij Hyjnore, papë Piu i II-të; që shenjtëria e Tij, papa ynë, duke u kujdesur për pozitën e fesë së krishterë, e cila është sulmuar nga fatkeqësia e njerzimit, tirani turk, Mehmeti [i II-të, m.a.] dhe bashkëluftarët e tij, armiq të emrit, i krishterë; duke dëshiruar që të ndihmoj me shërbimin e tij dhe t’iu vijë në ndihmë forcave të tija; ka paralajmëruar, ftuar dhe shtytur një numër të madhë të mbretërve të krishterë, që të ofrojnë shërbimet e tyre, për një vepër kaq të shenjtë dhe të dobishme; dhe se duhet bërë këtë nga obligimi dhe pranimi i dobive që kanë ndaj fesë së krishterë; ka ftuar shumë mbretër të krishterë që të bashkohen personalisht ose duke dërguar përfaqësues të tyre me autorizime të plotëfuqishme dhe zyrtare.

Ne, Gjergj Kastrioti Skenderbeu, zot i Shqipërisë, si të krishterë të mirë, dëshirojmë të renditemi në mesin e atyre besimtarëve të krishterë, të përmendur, duke u treguar besnikë dhe shërbëtorë të denjë; emrojmë të lartëpërmendurin, Martin Muzakën, te i cili kemi besim të pakufishëm dhe kofidencë, për legalitetin e tij ndaj nesh, eksperiencën, ndershmërinë, zotësinë dhe përgaditjen e lartë intelektuale; pikërisht të njëjtin, Martin Muzakën, e vëmë, përckatojmë dhe autorizojmë që sipas përmbajtës së këtij mandati të jetë oratori [zëdhënësi] dhe përfaqësuesi ynë legjitim dhe legal; që në emër Tonin dhe për Ne të paraqitet pranë të lartëcekurit, shenjtërisë së Tij, papës tonë dhe para shumë të nderuarit Kolegj të Kardinalëve, në Kongregacionin e përmendur; dhe me mbretërit tjerë apo me oratorët [zëdhënësit] e tyre, aty, për të njëjtën problematikë [temë] ose për ndihmë fesë sonë të shenjtë, e cila në të shumtën varet nga ata; për nder dhe emër të Zotit, të debatojë, të bisedojë, të japë mendim, të shqyrtojë dhe të nxierr përfundime, që do të ishin në favor të një ndërmarrje të tillë ose të bënte çdo gjë që është e mundur, duke pohuar, sajuar, bashkuar, mbledhur ose konkluduar, për një veprim të tillë; në emër Tonin dhe për Ne, të marr obligime duke treguar atë që është për tu lavdëruar, lejuar dhe zbatuar; çka do të pranonin të gjithë të pranishmit, por edhe individualisht; dhe përsa ka të bëj me ne; ose sa do të kishte të bënte me ne, si dhe për personalitetin Tonë; me të mirat tona; tokën tonë; qytetet tona të fortifikuara; vendbanimet tona; kështjellat tona dhe në popullin tonë; besnikët tonë të armatosur, në njerzit tonë, pjesërisht apo në tërsi; për të mbrojtur fenë e krishterë dhe në dëm të armiqëve tonë të përmendur; siq do të vërehet edhe nga mandati ynë i hapur, të cilin e dërgojmë; dhe si mund të konkludohet, që ligjërisht obligohemi, që me vulën tonë, dhe me vulën e tij, me të cilën siguron për çdo premtim dhe obligim të bërë; duke u përgjigjur me çfardo shume të hollash, si dhe me të gjitha të mirat tjera, të çfardo natyre qofshin ato, nga të gjithë personat, kolegjet apo bashkësitë, duke mbështetur të përmendurin, shenjtërinë e Tij, zotin tonë, papën dhe Selinë e Shenjtë, shumë të nderuarin Kolegj të Kardinalëve nga Kongregacioni i përmendur, si dhe mbretërit, sundimtarët, dhe gjithë të tjerët, që me forcën e një marrëveshje, për të cilën edhe ne jemi shumë të interesuar, siq jemi deklaruar edhe më lartë; dhe të gjitha këto i bëjmë personalisht; pranojmë paqen, veprojmë dhe marrim nga të gjithë, pa dredhi, duke hequr çdo lloj dyshimi për mashtrim; ndërsa juve, të lartëpërmendurit, të gjithëve dhe secilin, ju vëjmë dhe emrojmë, duke dhënë fjalën e sundimtarit [mbretit]; duke shprehur devotshmërinë, nderin dhe besnikërinë tonë; e konsiderojmë si të përhershëme dhe premtojmë: se të gjitha oblgimet tona do ti përmbushim. Duke ju siguruar ju se, veprimet e përmendura; obligimet; pa dredhi, të gjitha deri në një, për të cilat kemi dhënë fjalën, përmes oratorit [zëdhënësit] ose ambasadorit tonë Martin Muzakës, si të pohuara, shqyrtuara, paralajmëruara, debatuara dhe përfunduara, i pranojmë dhe obligohemi për to.

Dëshminë e të gjithë këtyre, e forcojmë, duke urdhëruar vulosjen me vulën tonë të zakonshme, të varur.

Lëshuar në Rodon, në vendin e Shën Mërisë, në prezencën e dëshmitarëve të ftuar dhe të lutur [nderuar]; në prezencën e shumë të nderuarit në Krisht, atit dhe zotit Pal, me mëshirën hynjore, kryeipeshkv i Durrësit dhe i krahinës së Ilirikut; dhe të nderuarit atë, Pjetër Dukës, abat prothosengulator [i betuar] në Aleksandrin nga Moledina dhe shumë të nderuarit vëlla Bardh, prior i Kuvendit të Shkodrës nga Urdhëri i predikuesve [domenikanëve] dhe nuncit apostolik në Shqipëri, shumë të nderuarit zotit Raione Celnicho.

Në vitin e Krishtit, 1458, indikti i I-të, ditën e 28 të tetorit.

Unë, Johannes Borcius de Grillis, prift i ipeshkvisë së Durrësit, notar publik me urdhër dhe autorizim të mbretit, firmos të gjitha këto dhe secilën; isha prezent, për këtë dhe i lutur; botërisht pohoj dhe firmos mandatin; por meqë isha i zënë me punë, kam urdhëruar që të tjerët ta shkruajnë; e unë e kam firmosur me shenjën time të zakonshme, të notarit publik dhe me emrin tim, së bashku me vulën varëse të të lartëpërmendurit dhe shumë të ndriturit zot Skenderbe, e kam forcuar besimin, me dëshminë e gjithë kësaj dhe secilës, që është përmendur më lartë.

*****

TRANSKRIPTIMI I ORIGJINALIT TË DORËSHKRIMIT TË MANDATIT NGA 28 TETORI 1458

ASV: Diversa Cameralia 30. F. 134r-v[olim 135r-v]

MANDATUM DOMINI SCANDARBECHI IN FACTO CONTRA TURCHUM

Rodoni, 28. X. 1458.

Mandatum

Universis et singulis presentes litteras inspecturis seu audituris salutem in Domino nostro Jesu Christo.

Quoniam ad nostram noticiam nuper delatum est, relatione Martini Musachi, consiliarii et oratoris nostri, quem nuper ad presentiam Sanctissimi Domini Nostri domini Pii, divina providentia pape II, transmissimus, qualiter ipse Sanctissimus Dominus Noster Papa considerans religionem christianorum a Machometto Turchorum tiranno cum suis complicibus Turcis nominis christiani inimicis graviter afflictam, volens ut suo incumbit, officio providere et pro suis viribus succurrere, plurimos catholicos principes monuit, percitavit ac exortatus est, ut vices suas ad hoc tam sanctum tamquam salubre opus impendent ut ex debito et christiane religionis et beneficiorum a Deo susceptorum tenetur et ob hac ad suam presentiam plurimos e christianis principibus convocavit qui per se aut per procuratores suos plenissimo mandato suffultos compareant.

Nos Georgius Castriot Schanderbeg, dominus Albanie, qui in numero christifidelium numerari et esse volumus, etiam ut tanti tamquam meritoris boni efficiamur participes, prefatum Martinum Musachi ad plenum de eius legalitatis, probitatis, scientia et experientia plenius confisi ipsum Martinum Musachi constituimus et ordinamus ac tenore presentium litterarum nostrarum facimus, constituimus et ordinamus nostrum et certum nunptium specialem ac procuratorem etc, ad comparendum nomine nostro et pro nobis coram Sanctissimo Domino Nostro Papa prefato ac Sancto reverendissimorum dominorum Cardinalium Collegio in Congregatione prefata cum aliis principibus aut eorum oratoribus seu procuratoribus ibidemque de materiis huiusmodi aut succursu fidei nostre et eorum dependentiis, ad laudem Dei et commodum atque sulevamen nostre christiane religionis tractandum, proloquendum, avisandum, arbitrandum et concludendum prout et quemadmodum expeditioni tante opportunum fuerit vel videbitur expediens esse, conceptisque prolocutis, quentis, conventis et conclusis ibidem in hac parte et nostro nomine ac pro nobis consentiendum et confessum expressum prebendum illa laudandam et approbandam et ad observationem atque conmplementum omnium et singulorum eorumdem in quantum nos concernunt seu concernere poterunt, nos et personam nostram et omnia bona nostra ac terras, castra, villas, fortelicia, armigeros, subditos et homines nostros in parte vel in toto pro deffensione christiane fidei et offensione inimicorum eorum predictorum prout expedientis videbitur et conclusum fuerit efficaciter obligandum et per litteras suas patentes et sub eius sigillis necnom ad recipiendum omnem promissionem et obligationem omnemque pecuniarum quantitatem et summam ac etiam omnia bona cuiuscumque generis seu speciey fuerunt, a quibuscumque personis, collegiis sive universitatibus et maxime a prefato Sanctissimo Domino Nostro Papa et Sede Apostolica et a prelibato Sacro reverendissimorum cardinalium Collegio a Congregatione prefata et a principibus dominis et regibus quibuscumque perinde ac cum talibus pacto, robore et firmitate tanquam si nos ipsi in premissis interessendo hec omnia personaliter faceremus, pacisceremur et tractaremus et reciperemus, omnibus dolo, exceptioni ac fraude cessantibus et penitus exclussis ac vos circa predicta omnia et singula constituimus et creamus alterum nos promittentes in verbo principis ac sub nostris fide et honore rata, grata, stabilia et firma perpetuo habere et efficaciter adimplere que per vos acta, facta, promissa, obligata et recepta fuerint ac nos habituros et adimpleturos sine fraude, omnia illa et singula que per oratores, ambassatores et procuratores nostros supra nominatos vel per alterius ipsorum super Martinum Musachi acta, dicta, avisata, tarctata, conclusaque fuerint in premissis.

In cuius rei testimonium [nostri] consueti sigilli appensione muniri fecimus et mandavimus.

Datum Rodoni in loco Sancte Marie, presentibus reverendissimo in Christo patre et domino domino Paulo, miseratione divina archiepiscopo Durachiensi et Illirice regionis, ac venerabili patre domino Petro Duca, abbate prothosengulo nuncupato sancti Alesandri de Molendino Arbanensis Diocesis, et venerabili fratre Blasio, priore conventus Scutarensis Ordinis Predicatorum, ac nunptio apostolico in Albania, et s[e] pectabili domino Raione Celnicho, eiusdem testibus rogatis et vocatis, anno a nativitate domini MCCCCLVIII, indictione I, die vero XXVIIII octobris.

Ego Johannes Borcius de Grillis presbiter Duracensis Diocesis, publicus imperiali auctoritate notarius suprascriptus omnibus et singulis interfui eaque rogatus publicavi et in notam scripsi, ac per alium, me certis occupato negotiis, scribi feci et inde me subscripsi; meisque signo et nomine solitis unacum appensione prefati illustrissimi domini Scanderbech sigilli in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum roboravi. J. (Ribotim)