By Ilir Ikonomi/
The Albanian American Civic League held a meeting yesterday to inform some members of Congress on the situation in Macedonia. The meeting took place while the attention of Congress has focused on the dangers posed by ISIS, the Islamic state and the situation in Ukraine.
Three influential members of the House of Representatives, Ed Royce, Ileana Ros-Lehtinen and Dana Rohrabacher, took part in the meeting organized by the Albanian American Civic League.
Ms. Ros-Lehtinen, a former chairwoman of the House Committee on Foreign Relations, praised Macedonia for parliamentary elections held in April. She said that although Macedonia is one of the poorest countries of Eastern Europe, it is possible to achieve sustainable economic growth. Ms. Ileana Ros-Lehtinen, also praised the fact that Macedonia has contributed troops to the international coalition in Iraq and Afghanistan in the past. But she said she would like to hear what they thought themselves Albanians in Macedonia:
“I expect to hear from you what we can do in Congress to promote democratic reforms to improve civil society and how can we add trade between our two countries.”
But Shirley Cloyes-DioGuardi Albanian American Civic League sees the issue differently. She says that now the attention of Congress has focused on the risk that represents ISIS, and this can cause problems in Macedonia set aside and further exacerbated. She said that the Ohrid Agreement signed in 2001 by the USA and NATO with leaders of Albanian and Macedonian parties not working.
“The problem is that materialized only very small part of the Ohrid Agreement. On the current situation is quite racist, respecting human rights and a flawed judicial system, to the detriment of the Albanian population,” said Ms. DioGuardi.
She singled out sentences given life imprisonment in July against Albanians accused of killing five Macedonian fishermen. This trial, she said, took place without presenting any evidence and served as the spark for the revolt of Albanians in Skopje.
Ms. DioGuardi said that the United States must show more attention:
“Macedonia is in line to join NATO and the EU., I do not see how this can occur without attention treatment that becomes non-Macedonians there. And the issue is that the elites in power are corrupt there,” said Ms. DioGuardi.
Albanian American Civic League, led by her husband, former Congressman Joe DioGuardi, is a lobbying organization that works on Albanian issues and seek to influence members of Congress.
Ramadan Hajdini Albanian state Wisconsin, spoke to the ethnic problems in Macedonia and took as an example where he said, an Albanian family of 16 members in the village Radishani, which, as he said, was constantly attacked by members of the Macedonian community.
“Their house was surrounded, thrown against them containing ethnic slurs, was breaking windows. They wanted to escape from that village. Do you belong here, he said, until finally, the German government stepped in, which was granted a visa and they left for Germany, “said Mr Hajdini.
Destan Ali, an Albanian from Iowa State, said that Albanians in Macedonia seek equality.
“What we are really asking equal rights. We do not require changing the boundaries. We have 300 thousand Albanian Orthodox Christians who are not allowed to speak Albanian. USA have diplomatic relations with Macedonia and they can do more, “said Mr Ali.
The meeting was joined by Congressman Ed Royce, chairman of the Foreign Affairs Committee in the House of Representatives. He drew attention to the Albanians have carefully radicalism.
“Another problem for Albanians is what is coming out of schools established by several well-known families like that of bin Laden in the Gulf states. These schools are producing a very radical interpretation (of Islam). They are trying to replace the local Muslim culture with a view that is foreign to the history. This is creating problems for some of my friends in the Albanian Muslim community. They have asked for our help to deal with this problem, “said Mr. Royce.
Agim Aliçkaj, activist from New York said that the assistance of the United States is important.
“We have problems with our leadership in Albania, Kosovo and Macedonia. They are all corrupt, losing influence, occupying a chair and make money. United States stand aside, as well as Europe. We want the United States to engage. Without the involvement of the United States in that part of the world nothing can be achieved, “said Mr Aliçkaj.
“Sot, është tepruar shumë me fjalën e artë- poezi”
Rrëfehet Shkrimtari dhe Publicisti i njohur në Diaspore, Pierre Pandeli Simsia:Jeta ime mes SHBA-së, Shqipërisë dhe letërsisë./
Bisedoi Raimonda MOISIU/
Në mesin e shkrimtarëve në ekzil, anëtar i hershëm i SHSHSHA-së është shkrimtari dhe publicisti Pierre Pandeli Simsia. I lindur në qytetin antik të Beratit, në familje autoktone, intelektuale e qytetare beratase, e njohur në fushën e farmaceutikës. I diplomuar për ekonomi-financë, ai u dashurua me muzikën e letërsinë në adoleshencën e hershme. Autor i disa librave në prozë e publicistikë, romancier, shkrimtar profilik, shtjellon tema të ndryshme si; fëmijëria nën diktaturë, dramat sociale, zakonet e tradita, emigrimi, shtjellimi i dukurisë së gjakmarrjes, etj, janë pjesë e rrëfimeve të autorit. Prej vitit 1997-ë jeton, punon e krijon në Neë York. Në vitin 2005 doli para lexuesit me vëllimin me tregime “Le të jem unë Zamira”, promovimi i të cilit u bë në Sallën e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë në Tiranë. Në muajin korrik, 2005 Revista KULT nga Çelësi, këtë libër e ka renditur të parin në klasifikim. Një vit më vonë botoi romanin “Një dashuri e vrarë” dale nga Shtëpia Botuese ARBËRIA, roman që është mirëpritur nga lexuesi dhe kritika letrare. Sukses të madh pati në Vlorë libri monografik “Dr. Selahedin Velaj, Legjenda vlonjate në Amerikë” i cili u promovua po në Vlorë në sallën e Bibliotekës “Shefqet Musaraj” Në vitin 2013 doli para lexuesit me romanin “Nuse në derën e hasmit” botuar nga Shtëpia Botuese TOENA. Promovimi i këtij romani u bë në sallën Tefta Tashko Koço në Ministrinë e Kulturës në Tiranë. Deri tani ka botuar gjashtë libra: 1) “Le të jem unë Zamira” (Tregime) 2) “Një dashuri e vrarë” (Roman) i cili edhe u ribotua. 3) “Kafeja” (Tregime) 4) “Faleminderit, shënime nëpër vite” (përmbledhje publicistikë, esse…) 5) Dr. Selahedin Velaj, Legjenda vlonjate në Amerikë”, 6) “Nuse në derën e hasmit” (Roman). Është aktiv në artin e kulturën shqiptaro-amerikane, prodhimtar në letërsi e publicistikë, boton në median shqiptare e Diasporë. Për krijimtarinë e tij është nderuar me disa çmime, në SHBA, si: “Pena e artë”, “Petro Marko”, Cmimin e Parë në gjininë e romanit nga Revista FotjonArt dhe Cmimin e Parë në gjininë e tregimit.Nga Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë është vlerësuar me çmimin “Pena e Artë” në gjininë e romanit: “Një dashuri e vrarë”. Për këto merita, ai është zgjedhur sekretar i SHSHSHA-së, në dy mandate.
-Disa vëllime me prozë;romanedhe tregime, që dëshmojnë gjithnjë e më shumë se jeni ndër autorët e mirënjohur, në dy dekadat e demokracisë në atdhe dhe Diasporë. A ka dicka të tillë në fëmijërinë tuaj që ju hapi rrugën për t’u bërë shkrimtar?
Dëshira për të shkruar, apo për të interpretuar diçka, mendoj se është e lindur, por edhe një shtysë nga familja.Unë jam lindur dhe rritur në një familje që e kanë dashur librin dhe muzikën.
Prindërit tanë lexonin. Ata na kanë nxitur ne katër fëmijët e tyre për të lexuar që në fëmijërinë tonë të hershme.Kemi patur në shtëpi një bibliotekë të pasur me librat e ndryshme të kohës.
Them nxitje, sepse kur shikonim babin tonë që lexonte shumë libra dhe çdo libër i ri që dilte në atë kohë ai e blinte, e sillte në shtëpi dhe e lexonte, na nxiste edhe neve për të lexuar.
Mbaj mend nga fëmijëria ime, libri i shumëlexuar dhe i suksesshëm: “Bubi dhe çufoja kaçurrel” i shkrimtarit të mirënjohur Gaqo Bushaka, por edhe librin “Bonjakët” më ka tërhequr aq shumë, sa duke e lexuar, unë i jetoja ato ngjarje shumë të ndjeshme. Më kujtohen disa nga titujt e tregimeve nga ai libër: “Një kuti e rrezikshme”, “Në mbretërinë e merimagave”
-Çfarë ju ka pëlqyer në adoleshencë për të lexuar, cilët nga autorët tanë pëlqeje më shumë?
Në adoleshencën tonë, ne kemi patur praktikën mësimore në shkollë që shpesh mësuesit e letërsisë na jepnin një libër, ( na “detyronin”) zakonisht roman për ta lexuar dhe më pas për ta reçensuar, që në gjuhën e nxënësve njihej me emrin, referat.
Ajo ishte një praktikë e mirë se doje apo nuk doje, ishe i detyruar, jo vetëm për të lexuar një roman, por edhe ta analizoje; të nxirje temën, idenë, personazhet kryesore, qellimi, mesazhi që na jep autori i librit. Dihej që në atë kohë ishin emrat e disa shkrimtarëve të njohur që ne na rekomandonin për ti lexuar.Më kujtohet kur doli libri “Trëndafili në gotë” i shkrimtarit Dritëro Agolli, që për vetë titullin e tij të tërhiqte për ta lexuar.
Nuk prita që të na e sillte babi në shtëpi, por kam shkuar vetë në librari dhe e kam blerë me mendimin se mund të shitej shpejt dhe nuk mund ta gjejë në dyqan. Atë libër e kam lexuar në kohë rekord.Gjithashtu kam lexuar librat e Ismail Kadaresë, tregimet e Naum Priftit…
Poezia më ka pëlqyer shumë gjithashtu për ta lexuar dhe pastaj edhe për ta recituar. Hyja në botën e magjishme në vargjet e poetëve tanë: Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu, Agim Shehu, Zhuliana Jorganxhi…
-Cilat janë temat më të pëlqyeshme në krijimtarinë tuaj, sa janë motivet vetiake? Cila ka qenë poezia apo tregimi i parë që keni shkruar?
Po e filloj nga pyetja e dytë. Unë e kam përmendur edhe herë të tjera, madje edhe ish mësueset e mija të nderuara të letërsisë, Parashqevi Sahatçiu, Lira Zaka… e kanë përmendur në komentet e tyre, unë kam qenë nxënës që më ka tërhequr shumë letërsia që në bankat e shkollës dhe jam vlerësuar me notë maksimale. Hartimet e asaj kohe që ne bënim në shkollë, ishin edhe ndër krijimet e mija të para letrare që unë të shkruaja prozë. Si çdo shkollë edhe ne kishim këndin e letrarit të ri, ku krijimtaria ime letrare bashkë me krijimtarinë e nxënësve të tjerë përzgjidhej për t’u vendosur atje. Gjithashtu, meqenëse kam qenë shumë i dashuruar me këngët e bukura shqiptare të festivaleve në radiotelevizion, dëshiroja në ato vite me hovin dhe pasionin rinor të vetë moshës që të shkruaja edhe vjersha. E ripërsëris: ato që hodhën themelet e para të letërsisë tek unë kanë qenë Mësuesja e vlerësuar, e mira Parashqevi Sahatçi, që unë dua ta quaj “Nderi i Beratit”, Elpiniqi Papa. Ndërsa në vitet e ardhshëm kam patur përsëri fat, sepse kam patur dy mësuese të tjera të përgatitura në lëndën e letërsisë: e nderuara Lira Zaka dhe Zyma Berisha nga Kosova. Madje ato kanë qenë udhëzueset dhe “redaktoret” e mija të para kur unë fillova të shkruaj vjersha. Në vitet e shkollës së mesme, disa nga vjeshat e mija u morën nga kompozitorët Teki Luari, Asqeri Kadëna, Fatmir Agalliu dhe u bënë këngë. Me Fatmir Agalliun kemi fituar edhe çmimin e dytë. Një peng që më ka mbetur nga vitet e mija të rinisë dhe që e përsëris shpesh, është, kur unë shkruajta një reportazh nga Kalaja e Beratit në fillimvitet 80-të, sepse në ato vite, Kisha e Shën Gjergjit ishte kthyer në pikë turistike ku qytetarët beratas ngjiteshin në fundjavë mes gjelbërimit të pishave dhe ajrit të pastër, bukurisë që të ofron ai vend dhe nga ku qyteti duket si në pëllëmbë të dorës; dhe një vjershë për gjyshen time që kishte pak vite që kishte ndëruar jetë. M’i refuzuan, nuk m’i botuan në gazetën e asaj kohe DRITA ( Nuk e di pse ia dërgova asaj gazete, kur ne në qytetin tonë kishim gazetën lokale).Dhimbjen më të madhe e ndjeva më vonë, kur i pash pas disa javësh të botuara në gazetë me autor tjetër…
U ndjeva shumë shumë keq shpirtërisht dhe pesimist, por falë ndihmës së madhe të familjes sime, u mundova ta përballoja.Temat më të pëlqyera për mua janë temat nga realiteti i jetës sonë. Tema, që mbajnë peng dhe janë shqetësuese, të dhimbshme për jetën, shoqërinë, familjen e sotme shqiptare, por pa haruar edhe dhimbjen e madhe që kemi kaluar. Përshembull, në vëllimin me tregime “Le të jem unë Zamira…” midis temave të ndryshme, unë kam shkruar edhe për jetën shqiptare në kohën e komunizmit, duke trajtuar problemin e empancipimit social e psiqik të shoqërisë shqiptare. Zamira, personazhi kryesor në tregimin me të njëjtin titull paguan haraçin e njohjeve të moshës, por një flirt i rastit, një gabim i zakonshëm, iu kthyen në një rrugë të mbyllur për të ardhmen e martesës dhe krijimit të një familjeje normale.Motivet vetiake në krijimtarinë time, mund të ketë një përqindje shumë të vogël, sepse nuk më pëlqen që një ngjarje e jetuar apo e dëgjuar të ulem e ta shkruaj. Unë dëshiroj të shkruaj thjesht me imagjinatën time, por, ajo që mendoj të shkruaj ka lidhje me jetën tonë reale.I vetmi motiv vetiak, madje 100% vetiak, është tregimi “KAFEJA” i përmbledhur në vëllimin me tregime me të njëjtin titull.
-Në tërësi ju jeni një autor i shëndetshëm, profilik, me besimin solid për jetën; megjithatë herë herë vihen re doza melankolie të ndjeshme, Si bashkëjetojnë optimizmi me pesimizmin te ju?
Krijuesit letrarë kanë ndjenjë, imagjinatë, fantazi… për atë që ata mendojnë për të shkruar.
Në veprën e tij, krijuesi letrar shpreh ndjenjat që burojnë nga shpirti i tij për t’ia dhënë lexuesit dhe këto zakonisht krijojnë atë, melankolinë e ndjeshme.Melankolia, mendoj unë, është dhe duhet të jetë pjesë e krijimtarisë letrare sipas ngjarjes, personazheve që krijuesi ka menduar për të shkruar.Duke qenë edhe tip i ndjeshëm për ngjarje të ndryshme, sigurisht që edhe doza e melankolisë të del vetvetiu sipas asaj që shkruaj, zakonisht në monolog apo në dialog.
Unë kam shumë vite larguar nga atdheu dhe këtu ku ne jetojmë bashkë nuk mund të ndjehesh pesimist, por, meqenëse unë gjatë këtyre viteve kam shkruar për jetën shqiptare, i kam trajtuar ato elementë që kanë mbjellë pesimizën në popull. Edhe pse kanë kaluar shumë vite nga ndryshimi i sistemeve politike, pjesa më e madhe e shqiptarëve që jetojnë në Shqipëri, vazhdojnë akoma të ndihen pesimistë.Është ai pesimizëm që ka mbërthyer pjesën më të madhe të shqiptarëve që, duke mos patur një të ardhme në vendin e vet, dëshirojnë të largohen nga atdheu…
-Unë vecanërisht, do të përmendja romanin më të fundit tuaj, “ Nuse në derën e hasmit”- që pati jehonë në letrat shqipe, por dhe mjaft i vlerësuar nga kritika e kohës, e i promovuar në pjesën më të madhe të trojeve shqiptare. Cfarë ju tërhoqi për të shkruar këtë roman? Përse ky titull? Si kini arritur ta realizoni botimin e tij?
Romani “Nuse në derën e hasmit” është libri im i fundit, botuar në vitin 2013 nga Shtëpia Botuese TOENA, promovimi i të cilit u bë po vjet në sallën Tefta Tashko Koço, në Ministrinë e Kulturës në Tiranë.Siç po e përmendni edhe ju, romani është mirëpritur nga lexuesi dhe nga kritika letrare ashtu si edhe romani tjetër “Një dashuri e vrarë”.Ajo që më tërhoqi për të shkruar atë roman me temë gjakmarrjen dhe që ngjarjet unë i kam vendosur në Nju Jork dhe në Shqipëri, ishte pengu im që unë të shkruaja për atë plagë tepër të dhimbshme që vazhdon edhe sot e kësaj dite të kullojë dhimbje.Gjakmarrja, femonemi i përhapurnë Shqipëri, është një çështje e dhimbshme që kanë shkruar edhe autorë të tjerë. Por çdo krijues letrar ka mënyrën dhe metodën e tij për ta shkruar. Menjëherë pas viteve 90-të shoqëria shqiptare, midis të tjerash po përballet me dy “plagë” të mëdha infektuese që kanë mbjellë dhe vazhdojnë të pikojnë dhimbje të mëdha në familjet shqiptare: prostitucioni dhe gjakmarrja.Këto dy plagë të dhimbshme, ishin si një peng që unë mbaja në veten time për të shkruar. Ishin një gërvishtje në shpirtin, një goditje në ndërgjegjen time që trokisnin shpesh herë në mendjen time që unë duhet të shkruaja për këto dy plagë të dhimbshme. Dhe pas një pune këmbëngulëse, ia arrita dhe jam çliruar nga ai peng.
Për të parën, prostitucionin, shkruajta romanin “Një dashuri e vrarë” dhe tjetra, romani që përmendët ju. Titulli “Nuse në derën e hasmit”, është përzgjedhja më e mirë që ka marrë libri, madje është një frazë e shkëputur nga libri, kur mamaja Evelinë, pasi mësoi lidhjen e vajzës së saj me hasmin e familjes së tyre, midis të tjerash, kur flet me veten e saj thotë: “Çna bëre moj bijë, po hyn nuse në derën e hasmit…”. Botimi i atij romani, siç e kam përmendur edhe më sipër, u arrit të botohej nga Shtëpia Botuese prestigjoze TOENA në Tiranë. Libri si fillim u dërgua për botim, por, pasi kaloi në “filtrin” e këshillit botues dhe u pëlqye, u vendos që edhe të botohej, madje, redaktor u përzgjodh po nga TOENA, i miri Prof. i respektuar Bardhyl Xhamo.
-A kanë diçka nga jeta reale në librat tuaj? Cfarë lloj kërkimi keni bërë për to?A keni pasur materiale apo ngjarje që ju kanë ndihmuar në shkrimin e tyre?
Unë e kam përmendur edhe më sipër, që më pëlqen të shkruaj vetëm me fantazinë dhe imagjinatën time, por që ngjarjet që mendoj të shkruaj kanë lidhje me jetën reale, kudoqoftë ajo, në Shqipëri a diku tjetër.Unë nuk kam bërë asnjë kërkim dhe asnjë material nuk kam shfletuar për të më ndihmuar për të shkruar. Jetën e sotme në Shqipëri për të cilën unë edhe kam shkruar librat e njoh vetëm nëpërmjet shtypit të përditshëm që lexojmë në internet. Por, kur sheh në televizor apo në gazetë një fëmijë shqiptar të pafajshëm, i ngujuar nga gjakmarrja, me sy të përlotur kërkon pafajësinë e fëmijërisë së tij, ai lot, të bëhet plumb; të godet dhimbshëm në shpirtin tënd. Dhe shpirti ynë, nuk e ka atë forcë magjike sa ta shpëtojë atë fëmi, ata qindra fëmijë të tjerë të pafajshëm të ngujuar nga kthetrat e kuçedrës së mallkuar me emrin e dhimbshëm dhe të frikshëm: GJAKMARRJE.Shpirti ynë, nuk e ka forcën të ndalojë dorën vrastare, të fshijë ata lot të rrjedhshëm fëmije, të rënduar nga pesha e madhe e dhimbjes…
Dhe, meqenëse nuk i kemi këto forca ndalese, mendojmë, imagjinojmë dhimbshëm se si mund të nxjerrim një vepër letrare për ti dhënë fund këtyre plagëve. Unë kam zgjedhur mënyrën time në roman duke i dhënë një zgjidhje, nëpërmjet gjakfaljes, e cila nuk ishte e lehtë, madje shumë e vështirë për një besimtar të thekur tek Zoti. Kjo është edhe ironia e fatit, që nga njëra anë kemi besimtarë në Zot dhe nga ana tjetër po ata besimtarë dëshirojnë të shkrepin armën vrastare me të njëjtën dorë me të cilën i luten Zotit në kultet e shenjta fetare.
-A keni shkruar ndonjë poezi? Po qe se po, cfarë shërben si frymëzim për të shkruar poezi, dhe për të dhënë një poezi cila është pjesa më e vështirë?
Poezi! Mendoj, se sot, është tepruar shumë me fjalën e artë, poezi.
Të shkruash poezi është shumë vështirë; e kam fjalën për poezi të mirëfilltë, jo vargëzime të rimuara siç lexojmë shpesh.Po harrohen fjalët, bejte, vjersha… dhe këto, nga autorët janë zëvendësuar me fjalën poezi.Krijues letrarë sot ka shumë dhe, çdo varg që ata shkruajnë e titullojnë, poezi, pavarësisht se mund të jetë bejte, vargje të lira, rimim vargjesh… apo edhe vjershë e thjeshtë.Poezia është një zhanër sa i bukur, po kaq edhe i vështirë për t’u shkruar. Jo çdokush shkruan poezi.Unë më sipër kam përmendur se, që në rininë time të hershme kam shkruar vjersha, disa prej të cilave u bënë këngë. Por, për të shkruar edhe poezi, siç po e përmend edhe ti, patjetër që duhet edhe frymëzimi, ndjeshmëria. Unë kam shkruar vargje poetike që ia kam kushtuar prindërve të mi të ndjerë dhe, sigurisht, jam frymëzuar nga mungesa, malli, dashuria që kam ende për ata dhe do të kem sa të kem frymë në jetën time. Unë kam shkruar edhe vargje poetike, kushtuar qytetit ku unë jam lindur dhe ritur, Beratit tonë të ndritur dhe, sigurisht, dashuria që ndjej për të, largësia, mungesa… më kanë frymëzuar të shkruaj.Pjesa më e vështirë është, si mund ta vargëzosh, ta shprehësh atë ndjenjë, mall… që të frymëzon, në mënyrë figurative. Nëse një krijues letrar, kur shkruan një poezi, sikur edhe katër rreshta të jenë dhe në ato katër rreshta ka arritur të shkruajë atë, që një shkrimtari do ti duhej një prozë e tërë për ta pasqyruar në libër, mendoj se, e ke arritur kulmin e krijimtarisë poetike… Kjo është edhe pjesa më e vështirë, sigurisht edhe më e suksesshmja për një poet.
-A keni ndonjë ndjesi të veçantë kur ju shkruani një poezi të bukur, të ndjeshme e të mirë, me ton qytetar e intelektual?
Ndjesi të veçantë! Nuk mund të them se kam ndonjë ndjesi të veçantë, por vetë realiteti ku ne jetojmë ka plot ndjesira.
Ndjesia e veçantë e poetit është kur vargu i tij poetik pëlqehet dhe vlerësohet nga lexuesi…
-Kur shkruani, cili është vendi tuaj më i preferuar, në studio, në natyrë apo krejt rastësisht edhe duke pirë kafe diku?
(Qesh) Të shkruarit nuk ka ndonjë vend të caktuar, sepse edhe muzën nuk e komandon dot të të vijë e të frymëzojë për të shkruar atje ku mund të ndodhem.Nëse e ke menduar dhe fillon të shkruash, imagjinata të shoqëron ngado që shkon. Ka raste që edhe në tren kur shkoj në punë, vijnë mendimet dhe i shkruaj në letër, për ti hedhur pastaj në kompjuter kur shkoj në shtëpi. Madje ka patur raste që edhe kur shtrihem për të fjetur, nëse më vjen në mendje, më kujtohet diçka për të cilën kam filluar të shkruaj, çohem dhe vazhdoj mendimet që më vijnë.Por edhe kur jam ulur përpara kompjuterit dhe lexoj atë çfarë kam shkruar më parë, i përqendruar i tëri duke e jetuar ngjarjen, mendimet vijnë vetë për ta vazhduar…
-Çfarë është muza për ju, është aftësi gjenetike, sipas mendimit tuaj?
Muza është një dhunti e lindur.Lum kush e ka atë fat të ketë muzë për të krijuar e për të shkruar.
Por unë e pranoj se muza është edhe aftësi gjenetike. Kam rastin e babit tim të ndjerë; atij i pëlqente të shkruante, madje në rininë e tij ka shkruar një poezi apo vjershë më mirë të them, të gjatë me 22 strofa. Ia kishte dedikuar vetes së tij. (Meqenëse është rritur jetim, sepse babai i tij e ka lënë shumë të vogël, gjashtë muajsh foshnjë). Ajo vjershë e tij ka qenë e njohur ndër miqtë, shokët, gjithë të afërmit tanë. Edhe ne kur ia kërkonim në shtëpi, e recitonte shpesh.Edhe në gëzime të ndryshme familjare mes miqve, sajonte shpesh batuta të çastit, vargje humoristike… Prandaj e them se është edhe gen.
-Ju keni një karrierë krijuese edhe në publicistikë, vecmas në rubrikën, për artin dhe kulturën shqiptare, me profile këngëtaresh jashëzakonisht të talentuar ndër dekada.Kam lexuar diku se ju kanë cilësuar si gazetari: “Mbret i Kujtesës”, plot 1000 tekste këngësh që ju i kini ngulitur në memorien tuaj.Ç’mund të na thoni për këtë përvojë interesante e përkushtim profesional?
Muzika! Muzika e bukur shqiptare! Këngët e festivaleve në radiotelevizion, të anketave muzikore, Koncertet e Majit… Këngëtarët tanë të mrekullueshëm, kanë qenë ushqimi im shpirtëror, miqtë e mi më të afërt që më kanë shoqëruar gjatë gjithë jetës sime qysh kur kam qenë fëmijë. Dua t’ju korrigjoj pak, kur thua se di plot 1000 tekste këngësh. Janë mbi njëmijë, sepse unë nuk i kam numëruar, por, këtu përfshi edhe këngët e ndryshme e të bukura popullore nga krahinat shqiptare.Për kujtesën time të të mbajturit mënd të teksteve të këngëve, unë, përveçse kam shkruar shpesh në web site dhe gruplista të ndryshme në internet, kam dhënë edhe prova direkte në ekranet e ndryshme të kanaleve televizive shqiptare: Vision Plus, Top Chane, RTSH, si edhe në redaksi gazetash të ndryshme. Kam qenë i ftuar në programet e tyre televizive drejt përsëdrejti me telespektatorin dhe çdo kënge që më jepeshin, i jam përgjigjur menjëherë duke e vazhduar këngën.Përveç këngëtarëve që i kanë kënduar nëpër vite të ndryshme, në shumë këngë, mbaj mend edhe autorët e tekstit dhe muzikës.Më jepnin të dëgjoja 4-5 sekonda hyrjen muzikore të një kënge (introduksionin) kënduar para 10, 20, 25…, vitesh dhe e ndërprisnin, duke më lënë mua të vazhdoja këngën ta këndoja. Përveç se e vazhdoja këngën, thoja dhe se në cilin aktivitet është kënduar dhe nga kush këngëtarë. Madje edhe me poeten e nderuar të Kombit tonë e mirënjohura mikja jonë Zhuliana Jorganxhi, kur u takuam në Trieste biseduam edhe për këngët e ndryshme nëpër vite, të cilat i kujtuam dhe i kënduam bashkë me Zhulianën tonë të mrekullueshme, që edhe ajo ka një kujtesë për fortë…Rasti më i fundit ka qenë vitin e kaluar kur u takova me kompozitorin e suksesshëm Aleksandër Lalo në Tiranë… dhe unë i kujtoja këngët e ndryshme sipas radhës nëpër vite. Po kështu edhe me këngëtaren e mirënjohur Alida Hisku, Frederik Ndoci, etj.Për vetë këtë kujtesë që kam për këngët, unë kam shkruar shpesh për aktivitetin artistik nëpër vite për këngëtarë të ndryshëm dhe i kam përmbledhur në librin FALEMINDERIT shënime nëpër vite, si: Lindita Theodhori, Tonin Tërshana, Alida Hisku, Ema Qazimi, Frederik Ndoci, Luan Zhegu, Ludmilla Baballëku, Eduard Jubani…
-Gjatë hulumtimit rreth krijimtarisë tuaj kam hasur titullin e veprës tuaj monografike “Legjenda vlonjate”.Pse zgjodhët Prof. Selaudin Velaj, si fokus të librit monografik? A mund të na jepni disa mendime rreth librit?
Në gjashtë librat e mi që më janë botuar deri tani, është edhe libri: “Dr. Selahedin Velaj, Legjenda Vlonjate në Amerikë”. Dr. Selahedin Velaj, me origjinë nga Kanina e Vlorës, prej gati 70-të vitesh që jeton në Sh.B.A. është një figurë e ndritur në diasporën tonë. Ky personalitet, intelektual që gëzon respektin, vlerësimin, mirënjohjen nga të gjithë ata bashkatdhetarë që e kanë njohur, nuk ka rreshtur kurrë duke dhënë kontributin e tij personal, madje edhe material për çështjet e ndryshme shqiptare.Nuk dua të zgjatem shumë, sepse pak a shumë janë përmbledhur në librin që cituat ju, por po veçoj disa prej tyre: Me iniciativën e Dr. Selahedin Velaj-t, në bashkëpunim me disa miq e shokë të tij, në vitin 1965 u hap shkolla shqipe në Nju Jork. Për disa muaj mësimi zhvillohej në Kishën Ortodokse “Shën Nikolla”.në qendër të Manhattanit.
Në vitin 1972 gjatë periudhës së satrapit serb, Dr. Selahedin Velaj mori kontakte me Kryetarin e Partisë Republikane të Shtetit të Connecticut, Senatorit Lowell Weicker. Edhe në Departamentin e Shtetit, ku ata shkuan, trajtuan të njëjtat shqetësime.Përsëri, në tetor të vitit 1992, Dr. Selahedin Velaj ishte një nga iniciatorët dhe themeluesit e rihapjes së shkollës shqipe në Nju Jork.
Ai ishte njëri nga anëtarët e Kryesisë së Këshillit të Arsimtarëve. Dr. Velaj dhe një grup tjetër shokësh, bënë të mundur për hapjen edhe të tri shkollave të tjera shqipe: një në Bronx, një në Staten Island dhe një në Brooklyn.Në pranvera e zezë dhe e hidhur shqiptare të vitit 1997… Dr. Selahedin Velaj bashkë me mikun e tij, zotin Gjekë Gjonlekaj, duke qënë se ai kishte punuar me qeverinë federale amerikane në Radion Zëri i Amerikës për një kohë të gjatë, shkuan posaçërisht në Washington DC në zyrën e senatorit Helmes, një konservator, ndoshta më i madhi që ka patur Sh.B.A. në senat, një antikomunist që ishte kryetari i komisionit të senatit për marëdhëniet me botën e jashtëme. Atje biseduan për gjashtë orë të tëra duke u shprehur shqetësimin e tyre për situatën tronditëse që ishte krijuar në Shqipëri.Pastaj shkuan po për të njëjtin qellim në zyrën e kongresmenit Beniamin Gillmen në Washington.Përsëri me zotin Gjekë Gjonlekaj, në shkurt të vitit 1999 shkuan në Rambuje-Francë, ku po diskutohej fati i Kosovës; marrëveshja e përkohshme për paqe dhe vetqeverisje në Kosovë.Në Rambuje, Dr. Velaj shkoi vullnetarisht për t’iu gjendur pranë popullit të Kosovës, për t’iu dhënë zemër, entusiazëm, ashtu si edhe zoti Gjonlekaj. Dr. Velaj ka përkthyer në gjuhën shqipe edhe librin: Struktura Etike e Kanunit dhe Nënkuptimet e saj Kulturore” të profesorit japonez Kazuhiko Yamomoto
Në muajin Shtator 2005 Dr. Selahedin Velaj-t i erdhi një ftesë zyrtare nga Universiteti KVUSHO i ishullit Fuokoka, i cili e ftonte të mbante një ligjëratë prej 90-të minutash në muajin Dhjetor.
Për dy ditë resht doktori i nderuar Selahedin Velaj mbajti dy referate prej 90 minutash. Një në Universitetin e KYUSU ne FUKUOKA dhe tjetra në Tokio. “The true fact about Kosova’s problem with Serbia”. Flamuri Shqiptar u valëvit i bukur dhe krenar në qiellin e Japonisë, i çuar personalisht nga Dr. Velaj. Në fund, falë kontributitpersonal të Dr. Velaj-t u nënshkrua një Rezolutë për Pavarësinë e Kosovës në më tepër se 135 njerëz, intelektualë japonezë të ndryshëm.Menjëherë pas rrënies së komunizmit në Shqipëri, Dr. Velaj bashkë me dy djemtë e tij, ndërmorën një fushatë ndihme për popullin dhe spitalin e Vlorës, duke shkuar vetë në Shqipëri.
Shuma e ndihmës shkonte disa dhjetëra mijë dollarë.Të njëjtën ndihmë ata e dhanë edhe për popullin vëlla të Kosovës gjatë kohës së luftës.Për këto e shumë raste të tjera, duke e njohur vetë edhe nga afër, megjithëse Dr. Velaj është njeri i heshtur, punon dhe nuk i pëlqen të ekspozojë atë që bën, unë mendova të shkruaj një libër, ashtu siç e përmendët edhe ju duke e quajtur Legjenda Vlonjate në Amerikë.
-Pas disa librave shumë të sukseshëm për të shkruar prozë të mirë, me shkrim të qartë e gramatikisht korrekt, cila është lidhja midis veprave tuaja?
I kam përmendur më sipër emrat e mësueseve të mija të letërsisë në shkollë.
Është merita, puna e tyre e madhe ndaj ne ish nxënësve që na kanë mësuar me shumë përkushtim gramatikën dhe korrektësinë në të shkruar.Tani e kuptojmë dhe e vlerësojmë punën e tyre të shkëlqyer që kanë bërë me ne, ish nxënësit e tyre.Çdo njeri e ka të vështirë të flasë për veten e tij, por për ta plotësuar pyetjen tuaj po ju jap një shembull: Jam ndjerë shumë i emocionuar kur mësuesja e talentuar Lira Zaka në orën e korrigjim hartimit, pasi foli për rezultatin e hartimit, papritur më thërret mua të çohem në dërrasën e zezë. U emocionova shumë. Mësuesja më lexoi disa fjali që unë ti shkruaja. Pasi mbarova, e lexoi vetë ato çfarë kisha shkruar dhe u tha nxënësve të tjerë. Ja si shkruhet hartimi pa gabime ortografike… Është i vetmi nxënës që ka marrë notën më të lartë…
-Si ndjeheni pas gjithë kësaj periudhe që shkruani si prozator apo publicist?
E kam të vështirë të përcaktoj në krijimtarinë time letrare. Unë kam shkruar edhe prozë edhe publicistkë. Në të dyja këto gjini letrare kam botuar libra.Le të jetë lexuesi ai që mund të më vlerësojë edhe për atë çfarë unë kam shkruaj dhe do vazhdoj të shkruaj…
–A ka kritikë të mirëfilltë letrare sot?
Kritikë letrare të mirëfilltë sot, për mendimin tim ka pak, shumë pak.
Vendin e kritikës letrare sot, më tepër po e zënë mburrjet dhe lëvdatat e krijuesve letrarë ndaj njëri tjetrit. Kjo, në vend që ta ndihmojë krijuesin letrar, e dëmton, sepse, siç e kam përmendur në shkrimet e mija të mëparshme, pa kritikë letrare, vepra s’ka vlerë.Po ju jap një shembullin tim: Në vitin 2005, kur mua m’u botua vëllimi me tregime “Le të jem unë Zamira” Revista KULT nga Çelësi, e kishte klasifikuar të parin. Promovimi i librit u bë në sallën e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve në Tiranë. Sigurisht, pati diskutime, vlerësime për librin. Por, kur diskutoi shkrimtari dhe përkthyesi i mirënjohur Hysen Sinani, midis të tjerash dha mendimet e tija të vyera për çdo krijues letrarë, mendime, të cilat mua më vlejtën shumë për t’i patur parasysh në krijimtarinë time letrare të ardhshme.
Ja pse duhet sot kritika e mirëfilltë letrare, e cila edhe duhet vlerësuar.
– A keni përjetuar fëmijëri të lumtur?A ka pasur në fëmijërinë tuaj se një ditë do të bëheshit shkrimtar?
Për vetë kohën dhe kushtet që ne jetonim ne në atë kohë, si të gjithë moshatarët e mi edhe unë kam kaluar një fëmijëri të bukur e të gëzuar.Kemi qenë një familje e shkëlqyer, e lumtur, e gëzuar, ku prindërit tanë të mrekullueshëm, të pazëvendësueshëm, me aq sa kishin, mundoheshin të na i plotësonin kërkesat, sipas kohës.
Ndërsa rinia ime…
(Hesht! Përqendrohet duke i hedhur sytë diku i pavëmendshëm, sikur mendohet dhe sikur don të fshehë diçka nga ato vite…Pas një heshtjeje, vazhdon të flasë)
Rinia ime ka qenë shumë e vështirë. Jeta, fati, më dënuan që në moshën time më të bukur të adoleshencës, të më ikte njëherë e përgjithmonë nga kjo jetë që kurrë s’e kisha menduar, njeriu më i shtrenjtë në botë, MAMAJA! E përjetova shumë keq, shumë shumë dhimbshëm humbjen e mamasë sime te mrekullueshmes, të mirës mama, Athina që, edhe pse po afrohen 35 vjetë nga vdekja e saj, kur shkoj në Shqipëri e kujtojmë me mall, pse jo edhe përlotem kur e kujtojmë emrin e saj. Ndjehem krenarë për ata prindërit e mi të ndjerë e të mrekullueshëm, të pafatë…
Ai fat i keq i imi, bëri, që unë të jetoja gjithë rininë time, të vrarë, që nuk kishte melhem të ma ndalonte dhimbjen dhe mungesën e mamasë edhe pse dashurinë e gjeta tek babai, vëllai dhe dy motrat e mija. Për t’u bërë shkrimtar, apo krijues letrar më pëlqen më shumë të them, edhe e ëndëroja, sepse letërsia kishte filluar të më tërhiqte që në bankat e shkollës siç e kam përmendur më sipër. Por kam patur ëndër të madhe muzikën; të këndoja, të interpretoja…Meqenëse profesioni im është ai i ekonomistit, unë kam studjuar edhe për trompë, kam interpretuar në instrumentin e trompës.
Këto kohët e fundit ju jeni bërë protagonist në radio dhe televizionin gjerman. Mund të flisni diçka rreth kësaj?
Po! E kam thënë dhe është shkruar edhe herë tjetër.Vitin e kaluar jam njohur me gazetarin gjerman Fritz që, edhe pse në largësi, njohja jonë tashmë është kthyer në miqësi.Gazetari gjerman është i interesuar për artin dhe kulturën shqiptare dhe kishte menduar të bënte një emision, i cili, për këtë duhet vlerësuar shumë.Nëpërmjet skype, u mundësuan dy bashkëbisedime në formën e intervistës midis meje dhe gazetarit ( ishte interesimi i tij për të më intervistuar mua) transmetuar në radio televizionin gjerman.Po vitin e kaluar, ky gazetar më nderoi, duke ardhur posaçërisht nga Berlini në Tiranë, për të qenë pjesëmarrës në promovimin e librit tim “Nuse në derën e hasmit” në sallën e Ministrisë së Kulturës në Tiranë, ku edhe diskutoi.Para pak javësh, ishte një e papritur tjetër për mua; në postën time private në shtëpi, më erdhi nga Gjermania një kartolinë urimi bashkë me CD e përgatitur nga gazetari ku unë midis të tjerash shikoja dhe dëgjoja veten time.
– Cfarë është dashuria për ju?
Dashuria është ndjenja më e shenjtë e çdo njeriu. Jeta pa dashuri nuk ka kuptim. Kur flasim për dashurinë nuk duhet të kuptojmë vetëm atë ndjenjë të shenjtë intime që e ka çdokush nga ne. Njeriu ka shumë dashuri; dashuri për jetën, për familjarët, të afërmit, miqtë, shokët… dhe të gjitha këto dashuri janë të shenjta.rë është dashuria për ju?
– Kush ju mbështet shpirtërisht në krijimtarinë tuaj të larmishme letrare?
Sigurisht, familja ime, bashkëshortja dhe dy djemtë e mi janë mbështetësit në çdo kohë.
Me bashkëshorten shpesh herë shkëmbej mendime të ndryshme. Ajo është lexuesja e parë. Sa herë unë mbaroj së shkruari atë që kam menduar, ia lexoj asaj dhe, sigurisht edhe ajo jep mendimin e saj.I falenderoj dhe i vlerësoj që, jo vetëm janë mbështetësit e mi, por më krijojnë edhe kushtet pa më shqetësuar sa herë mua më vjen frymëzimi dhe ulem e shkruaj.Ndjehem një bashkëshort i nderuar dhe një baba i lumtur.
Ju faleminderit!
Faleminderit ju Monda për këtë bashkbisedim dhe për kontributin e çmuar që ju jepni me shkrimet e tua dhe bisedimet me personalitetet e shumtë shqiptare nga fushat e ndryshme të jetës.
Suksese edhe juve në krijimtarinë tuaj letrare.
Bisedoi:Raimonda MOISIU
KLARA KODRA: JU TREGOJ SE SI E MBROJTA POEMËN”DIELLI DHE RRËKETË” NE KUSHTET E CENSURËS
Nuk mburrem për ndonjë trimëri të veçantë.Jam treguar e matur, veç nuk më ka munguar guximi krijues, intelektual, për të shprehur mendimet e mia në mënyrë eksplicite, qoftë dhe për veprat me probleme të mprehta ideore dhe estetike-Nga Prof.Dr. Klara Kodra/
INTERVISTË e ALBERT Z HOLI ME PROF. DR. KLARA KODRËN/
– Në atë kohë gjithë krijuesit kishin një shpatë Demokleu mbi kokë, censurën
– Tani ka më tepër liri në dukje, po kjo liri është relative. Tani vepron ekonomia e tregut
-Edhe titullin që kishte qenë “Shkëndija rinie” ma bënë “Era e revolucionit”
– Në moshën nëntë vjeçe, si fëmijë që isha, thashë që do të shkruaja një roman policor dhe babai tha: “Roman policor?! Jo, ti duhet të shkruash gjëra më të mira!”
– Kam qenë fëmijë e parakohshme dhe që gjashtë vjeç shkruaja përralla dhe vjersha
– Arta Kokalari, mbesa e Musine Kokalarit ka qenë shtysa e botimeve të mia
– Revista “Nëntorit më botoi katër vjersha në rubrikën “Miq të rinj”
– Në Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë më ofruan në saje të temës sime të diplomës për Zef Seremben
– Në kohën e diktaturës kam botuar dy monografi për Zef Seremben dhe De Radën që janë shkruar në bazë të metodës sociologjike marksiste
– Në atë kohë ishte e pamundur t’i mbroje, po për vete, të paktën nuk i kam sharë, as Fishtën, as Koliqin, as Skiroin
– Si mbrojta poemën «Dielli dhe rrëketë» të poetit F.Haliti si poezi e problematikës së mprehtë të trajtuar në detaje konkrete e formë sintetike
– Kam përkthyer nga italishtja në shqip vëllime të Kroçes, Leopardit, Injacio Silones dhe Tomaze Landolfit/
Nga Albert Z. ZHOLI/
– Jeni një studiuese dhe shkrimtare që ka jetuar në dy periudha, në diktaturë dhe në demokraci, çfarë mund të na thoni për këtë?
– E, ç’të them? Në atë kohë gjithë krijuesit kishin një shpatë Demokleu mbi kokë, censurën, që për më tepër ishte e padukshme. Zyrtarisht nuk ekzistonte, po në të vërtetë ekzistonte që ç’ke me të. Për shkak të saj më janë cunguar disa vëllime me poezi dhe disa të tjera nuk kanë parë dritë. Tani ka më tepër liri në dukje, po kjo liri është relative. Tani vepron ekonomia e tregut. Dikur na financonte shteti, po duhet të respektonim rregullat e tij.
– Kur keni filluar të shkruani?
Që fëmijë. Në atë kohë më dukej si lodër; kam qenë fëmijë e parakohshme dhe që gjashtë vjeç shkruaja përralla dhe vjersha në fillim në disa copëra letrash, pastaj në fletore. Prindërit e mi nuk e merrnin seriozisht prirjen time.
Nuk ju kanë inkurajuar?
Nuk më kanë penguar. Pastaj jam rritur në një mjedis letrar, të paktën nga ana e mamasë që ishte italiane, ishte kritike, përkthyese dhe poete. Babai ishte mësues fizkulture, i dashuruar me sportin, po as ai nuk më ka penguar të merrem me letërsi. Madje, më kujtohet një rast kur në moshën nëntë vjeçe, si fëmijë që isha, thashë që do të shkruaja një roman policor dhe babai tha: “Roman policor?! Jo, ti duhet të shkruash gjëra më të mira!” sepse edhe ai kishte paragjykime për zhanret “e ulëta” dhe “të larta” që në të vërtetë nuk i pengojnë shkrimtarët. Prindërit prisnin nga unë që të bëja diçka të bukur, po nuk ishin të sigurt se do ta bëja në fushën e letërsisë. Më vonë mamaja, kur e pa që nuk hiqja dorë nga të shkruarit, më këshilloi të botoja. Isha vetëm dymbëdhjetë vjeçe.
Kur botuat për herë të parë?
Një vit më vonë. Merita s’ka qenë e imja, po e shoqes sime të ngushtë që çoi pa lejen time një fletore me vjershat e mia në redaksinë e revistës “Nëntorit”. Ajo ishte dy vjet më e madhe se unë, po ishim në një klasë se unë kisha kapërcyer dy vjet në shkollën fillore. Ishte Arta Kokalari, mbesa e Musine Kokalarit. Në atë kohë isha në klasën e dytë të gjimnazit. Më botuan katër vjersha në rubrikën “Miq të rinj”. Ç’është e vërteta, redaktorët u treguan dashamirës, megjithatë, nuk e harruan aspektin ideologjik, u shqetësuan për ndonjë simbol që mund të keqkuptohej dhe që mund të vinte në dyshim punët e partisë me njerëzit. Ka qenë një krahasim midis luleshqerrës që sfidon stuhitë dhe trëndafilave që rriten në serë. Më kujtohet se si redaktori më pyeti: “Partia a s’kujdeset njësoj për të gjithë?” Mua s’më kishte vajtur mendja për atë ide, thjesht doja të himnizoja thjeshtësinë apo forcën shpirtërore për t’u ndeshur me problemet e jetës. Ja, kjo ishte ndeshja ime e parë me censurën, ndonëse s’e kuptoja. M’i shkurtuan pak vjershat dhe i botuan.
Kur botuat librin tuaj të parë?
Më 1968. Në kohën e revolucionarizimit, prandaj vëllimi më doli i cunguar, më hoqën shumë vjersha që i quanin si tepër intime dhe melankolike. Edhe titullin që kishte qenë “Shkëndija rinie” ma bënë “Era e revolucionit”, sipas titullit të një poeme.
Po më vonë?
Më vonë botova tri vëllime të tjera me vjersha “Buzëqeshje” (1970), “Ne rendim” (1974), “Bisedë me vëllezërit” (1984) po në luftë të rreptë me redaktorët, të cilët – duket e pabesueshme – po arrinin gjer aty sa thoshin se edhe “puthjet duhet të mbajnë erë benzinë”.
T’i kthehemi veprimtarisë suaj si studiuese. Kur e filluat ?
Shumë herët, në moshën njëzet vjeçe kur më morën nga bankat e Fakultetit Histori-Filologji në Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë. Pata fat se më morën aty në saje të temës sime të diplomës për Zef Seremben dhe të dashamirësisë së udhëheqësit tim, profesor Ziaudin Kodrës. Për fat të keq, ai vdiq kur sapo kisha filluar punën në Institut. S’e kisha pasur ndërmend të bëhesha studiuesi, megjithëse e kisha mamanë kritike letrare. E kam pasur peng se ajo nuk pa as suksesin e temës sime të parë studimore për Seremben kur isha studente dhe fitova një çmim, as suksesin e temës së diplomës, as fillimet e mia në Institut. Kur fillova punë babai im qau nga gëzimi dhe tha: “Sikur të ishte gjallë mamaja!”
Po censura ideologjike ju pengoi në studime ?
Relativisht. Në kohën e diktaturës kam botuar dy monografi për Zef Seremben dhe De Radën që janë shkruar në bazë të metodës sociologjike marksiste, e vetmja që pranohej atëherë, po këto vepra s’do t’i mohoja as sot, vetëm se do t’i thelloja dhe t’i pasuroja. U mundova të mos bija në sociologjizëm vulgar dhe futa fshehurazi në ato vepra elemente të impresionizmit, analizës tekstuale, madje edhe të kritikës psikanalitike, po veç, e përsërit, në mënyrë klandestine se ato metoda zyrtarisht dënoheshin.
Në periudhën e pasdiktaturës kam botuar tri monografi të tjera për letërsinë arbëreshe “Tipologjia e poemës arbëreshe” (2001), “Dramaturgjia e arbëreshëve të Italisë” (2004) dhe tani së fundmi më 2011, një monografi për Jul Varibobën dhe një vëllim me studime për letërsinë e Rilindjes që ma botoi Shtëpia Botuese Uegen, madje edhe një studim të krahasuar për letërsinë për fëmijë te Shtëpia Botuese «Elite».
Bëtë një hop krijues në periudhën e dytë?
S’e them dot një gjë të tillë. Thellova ato elemente që ishin të fshehta, thellova analizën e formës. Nuk u shkëputa nga analiza sipas metodës sociologjike se mendoj që edhe ajo ka shumë mundësi. Do të isha për një kombinim të metodave, po duhet pasur kujdes nga eklektizmi. Mendoj se e keqja nuk qëndronte te metoda, po te ndërhyrja e partisë – shtet. Tani i akuzojnë studiuesit që kanë shkruar në diktaturë se kanë dëmtuar shkencën letrare, kanë helmuar rininë e gjëra të tilla.
Ç’është e vërteta, hartën e letërsisë e ka varfëruar mjaft mungesa e shkrimtarëve të mohuar për arsye ideologjike. Në atë kohë ishte e pamundur t’i mbroje, po për vete, të paktën nuk i kam sharë, as Fishtën, as Koliqin, as Skiroin, madje në ndonjë periudhë liberale jam munduar të them ndonjë fjalë të mirë për ta. Bie fjala, kur fillova punë në institut po bëhej gati vëllimi i tretë i Historisë së Letërsisë Shqipe që ishte mjaft objektiv nga ana shkencore dhe përfshinte kapituj për Fishtën dhe për Konicën. Më kujtohet se kisha sugjeruar të zgjerohej kapitulli për Fishtën, po shumë shpejt periudhën liberale e zëvendësoi “revolucionarizimi” dhe vëllimi që po bëhej gati u bë karton. S’mburrem për ndonjë trimëri të veçantë, por jam treguar e matur, por nuk më ka munguar guximi krijues, të thosha mendimin tim për ndonjë krijim me probleme ideore, revizioniste, siç ishte rasti për poemën «Dielli dhe rrëketë» të poetit F.Haliti. Në artikullin tim: “Probleme ideore dhe estetike të poezisë së të rinjve” (Drita 28 janar 1973 ) thosha në mënyrë eksplicite se … Poezia e F. Halitit është poezi e problematikës së mprehtë të trajtuar në detaje konkrete e formë sintetike”.
Tani ka një mendim që studiuesit që kanë botuar në diktaturë s’duhet të marrin pjesë në Historinë e re te Letërsisë, ç’mendoni Ju ?
Nuk jam dakord. Duket sikur mbroj brezin tim dhe veten time, po gjërat duhen parë në kushte të caktuara historike. Shumë nga ne dhanë më të mirën e vet për sa ishte e mundur. Do t’i kritikoja vetëm ata që kanë mbrojtur teza qartësisht të gabuara nga ana shkencore për të treguar militantizmin e tyre dhe kanë sulmuar pa të drejtë edhe në rrafsh estetik, ta zëmë, Fishtën a kanë keqkuptuar me qëllim Mjedën a Migjenin a ndonjë tjetër të shkrimtarëve të pranuar.
Disa prej tyre kanë bërë autokritikë, disa jo. Po jam e mendimit se brezi i vjetër i studiuesve të letërsisë duhet të bashkëpunojë me brezin e ri, duhet të shkëmbejnë përvojë.
Cilat janë planet tuaja krijuese?
Kam dy monografi në dorë, një për Santorin poet dhe romancier që njihet më pak se Santori dramaturg dhe një tjetër për motivet biblike në letërsinë shqiptare. Kam në plan edhe një studim për Migjenin që shihet në dritë të re dhe një vëllim artikujsh kritikë për shkencën letrare (kritika e kritikës po zhvillohet shumë pak). Dua të botoj edhe një vëllim me artikuj për letërsinë bashkëkohore “Letërsia e shkrirjes së akujve”. Po bëj gati edhe një vëllim me poezi lirike dhe disa vëllime me vjersha dhe prozë për fëmijë midis të cilëve edhe një vëllim me tregime “Tregimet e maçokut laraman” që ma pengoi censura e kohës së diktaturës si nxirës së realitetit. Kam në plan edhe disa romane, një trilogji për rininë, një roman që i kushtohet një zbulimi të supozuar në fushën e letërsisë arbëreshe dhe një tjetër për De Radën. Dua të botoj edhe një novelë që s’e botova dot gjer tani për problemet e familjes “Do ta kem vajzën time” ku janë në qendër një njerkë dhe vajza e gjetur që kërkojnë të arrijnë mirëkuptimin.
Kohët e fundit jeni marrë edhe me përkthime…
Është e vërtetë. Kam ndjekur rrugën e mamasë. Kam përkthyer nga italishtja në shqip vëllime të Kroçes, Leopardit, Injacio Silones, Tomaze Landolfit dhe vëllime të shkrimtarëve bashkëkohës nga shqipja në italisht. Kam në dorë përkthimin e romanit të Pirandelos “Burri i saj” për Shtëpinë Botuese Erik. Kam në proces përkthimi vëllimin me tregime po aq origjinale sa dhe poezia e tij, të poetit Faslli Haliti, një libër poetik të poetit të ri të talentuar Miltiadh Davidhi, si dhe disa libra me poezi të poeteshave, midis të cilave të poeteshës origjinale të dashurisë Fatime Kullit që do t’i jap për botim në italisht.
Shumë projekte … Ju uroj t’i realizoni.
Faleminderit!
Rajna Kovaçi: Kujtimet për Krujën dhe gratë që u grisën maskat diktatorëve
Shkrimtarja dhe studiuesja e njohur tregon jetën e saj/
Bisedoi: Raimonda MOISIU/
Kujtimet, mbresat dhe imazhet e fëmijërisë deri në detajin më intim, i ruan si relike të çmuara brenda vetes dhe në atë bibliotekën e moçme të Kovaçëve, simbolikës magjike të elementëve që e kanë shoqëruar gjatë gjithë jetës. Do të mbetet e paharruar në jetën e saj, “Shtëpia e Kovaçëve”, që ndodhet poshtë kalasë së Krujës, një familje e madhe autoktone krutane e njohur për erudicionin e mençurisë dhe urtësisë, pathosit patriotik dhe liridashës, djepi i shumë historive dhe i Shkollës së Parë Shqipe në Krujë, por edhe si themeluesja e një prej lagjeve më të vjetra të qytetit, që sot gëzon emrin “Kovaçe”. E lindur, e rritur, mes legjendave dhe rrëfenjave për Krujën e krutanët, dhe kur shihte atin e saj teksa dilte çdo mëngjes në bahçen e Kovaçëve dhe fillonte të këndonte mes pemëve e dafinave me aromë magjike,dhe zëri melodioz i tij, do të zgjonte tërë qytetin, apo kur i fliste për artin e kulturën, për muzikën shqiptare dhe botërore, për kompozitorët dhe këngëtarët e mëdhenj, paraklasikë dhe klasikë. E edukuar në një ambient familjar mes dy kulturave të ndryshme, shqiptare nga babai dhe bullgare nga nëna, por që i bashkuan virtyte mirësie dhe njerëzore, vlera intelektuale e qytetare, të qenit artistë dhe ballkanas, do të luanin një rol shumë të rëndësishëm në formimin e dijes, kulturor, social, intelektual e qytetar, mes tradicionales e europianes, të bijës së tyre. Është interesant fakti se të dy gjyshërit nga babai dhe nga nëna, i përkisnin bindjeve monarkiste. Shkrimtarja, publicistja studiuesja, përkthyesja, psikologja dhe juristja, Rajna Kovaçi Tullumani konsiderohet tashmë si një ndër kronistet më profesionale e më të mira të fund shekullit të kaluar dhe këtyre dekadave të shekullit 21, dhe themeluesja e një gazetarie të re, përsa i përket studimit të kulturës ballkanase, europiane, angleze dhe amerikane, duke forcuar reputacionin e saj si një nga publicistet me përkushtim të jashtëzakonshme dhe depërtim të pazakontë në të përditshmen njerëzore. Është nga autoret e para në letërsinë shqipe që shkruan dhe trajton fakte nën optikën reale dhe me stilin brenda fakteve të vërtetuara në disa gjuhë të huaja. Kombinimi i së tashmes me të shkuarën, i letërsisë me publicistikën në fushën e letrave përbën bazën e letërsisë së suksesshme, por edhe një teknikë e vështirë për ta pasqyruar në krijimtari. Pena krijuese e Rajnës me inteligjencë dhe me vetëdije të thellë për të trajtuar gazetarinë në letërsi me art, duke luajtur kështu një rol të veçantë për një rotacion mediatik. Në këtë intervistë interesante, bija e vetme e këngëtarit dhe baritonit të shquar lirik, Artistit të Popullit, Ramiz Kovaçi, Rajna Kovaçi rrëfehet si kurrë më parë, për vete, familjen e prindërit, për ngjarje e histori të patreguara më parë, me optikën e qartshme të mendimit filozofik e artistik, nën aureolën e dashurisë njerëzore.
-Kam shfletuar dhe lexuar me interes të veçantë biografinë e aktivitetit tuaj krijues. Sinqerisht jam ngazëllyer nga mjeshtëria e kulturës profesionale që ju lëvroni në disa zhanre. Cila ka qenë eksperienca tuaj e parë në letërsi, publicistikë apo përkthim?
Kam shkruar që e vogël, ishte kënaqësi kur merrja lapsin në dorë filloja të shkruaja, ende kam emocion, duhet të ulem menjëherë të shkruaj nëse më vjen ajo energjia e brendshme pozitive krijuese. Desha ta hedh në letër atë që ndjeja brenda meje. Në fillore kam patur një mësuese letërsie shumë autoritare, kërkonte që çdo orë mësimi të sillnim krijimet tona.Për mua ishte një nga lëndët më të dashura, si gjuha dhe letërsia shqipe, por edhe historia, gjeografia, kimia, fizika dhe gjeometria. Kam qenë një fëmijë i ndrojtur,i përmbajtur, shumë e edukuar. Një rol shumë të rëndësishëm në kompletimin tim kulturor–socialo-njerëzor ka familja ime, mamaja dhe babai që më pajisën me një kulturë dhe sjellje si tradicionale ashtu edhe europiane. Nga çdo bisedë që bëja me mamanë (e cila në atë kohë punonte në bibliotekën e lagjes nr 8), kisha se çfarë të mësoja. Pjesën më të madhe të kohës së lirë e kaloja në bibliotekë pranë saj, në dimër me një sobë të vogël me dru që na ngrohte dhe na i bënte bisedat më të dashura. Përherë të parë në sajë të mamasë u njoha me libra dhe me shkrimtarë të klasikëve botërorë por edhe me ata që për kohën ishin të ndaluar.Babai me ndjenjën, pasionin e një artistit të madh më fliste shumë për artin dhe kulturën, për muzikën, operën shqiptare dhe botërore.Është e vërtetë që kam pasur një fëmijëri shumë të larmishme, por që në të vërtetë ishin prindërit që mundoheshin ta bënin të tillë, më të bukur dhe më të lumtur. Kuptohet jo nga aktivitetet që kishte për fëmijë, por ata mundoheshin ta bënin të tillë. Kisha një kanarinë të verdhë si dielli që na zgjonte çdo mëngjes nga gjumi, për të kujdeseshim të gjithë, kishim shumë lule, shumë libra, piktura të bukura, mbulesa të qëndisura nga duart e mamasë dhe të gjyshes time. Të gjitha këto luajtën një rol të rëndësishëm në formimin tim të përgjithshëm, ma zbukuruan dhe pasuruan shijen dhe fantazinë time. Me mamin krijonim shumë gjëra të bukura… Kam shumë kushërinj dhe kushërira, sepse Kovaçët janë familje shumë e madhe dhe unë e pëlqeja shumë këtë gjë.Më pëlqente shumë kur shkonim sëbashku të tre në Krujë sepse babai im ishte krutan dhe atje kishim një shtëpi shumë të bukur mes dafinave që ishin bërë si pemë dhe ullinj, lule shumë ngjyrëshe dhe gurë të bukur.Shtëpia e Kovaçëve ndodhet poshtë kalasë së Krujës dhe nga që ishte një familje shumë patriote dhe liridashëse themeluesja e asaj mëhalle, kështu që lagja mori emrin “Kovaçe”. E kujtoj me shumë nostalgji shtëpinë e gjyshërve të mi sidomos dhomën e gjyshit që ishte për ne një dhomë muze me korrespondencën e tij, plot me libra me kopertina lëkure vishnje të errët. Sa bukur që ishte atje gjyshi im dinte në mënyrë të shkëlqyer turqishten, persishten, italishten dhe disa gjuhë të tjera. Ajo dhomë me dërrasa, me qilimin e bukur të punuar me tezgjah nga duart e bukura të gjyshes time me ato ngjyra të ngrohta, me sënduqe të gdhendura, kolltuqe dhe me derën e gdhendur që kur mbyllej kërciste me një tingull të ëmbël që nuk e di përse por më bënte sikur me mua hynte edhe gjyshi dhe kënaqej, që dhe unë po hyja në dhomën e tij. Babai im më shpjegonte çdo gjë nga ato librat që kishin mbetur në atë bibliotekë të moçme të Kovaçëve. Por bashkë me portën kërcisnin edhe dërrasat e bardha të dyshemesë prej hapave tona të lehta. O sa bukur ishte atje! Shtëpia e Kovaçëve ka qenë shkolla e parë shqipe në Krujë, djepi i shumë historive plot me pathos dhe patriotizëm. Mendoj se ajo duhet të bëhet shtëpi muze, Pleqtë e Krujës ende tregojnë histori shumë të bukura për gjyshin tim që ishte një personalitet intelektual dhe kishte pasur detyra shumë të rëndësishme në kohën e Mbretit Zog. Një njeri shumë i dashur për mua ka qenë edhe halla ime Fatimja, një grua e mrekullueshme një zonjë e vërtetë që gjithmonë më ka falur shumë dashuri. Pushime të mrekullueshme për mua ishin ditët që kaloja në shtëpinë e xhaxhait tim në Durrës, zhurma, hareja, humori i kushërinjve të mi dhe sidomos i xhaxhait tim Hysenit, do të mbeten të paharrueshme për mua. Shpesh Kovaçët mblidheshin në shtëpinë e gjyshërve të mi dhe këndonin shumë bukur, Kamberi (njëri nga xhaxhallarët e mi) ishte një tenor që këndonte në grupin e pleqve të Krujës, Aliu, pedagogu i madh i kimisë që kishte përfunduar studimet në Pragë, Ceni po ashtu ekonomisti si dhe Hasani një intelektual i shquar me një fund tragjik dhe kuptohet babai im Ramizi, që ishte më i vogli i fëmijëve që këndonte shumë dhe aq bukur këngën popullore si të Shqipërisë mesme por edhe të veriut, por edhe këngët beratase, korçare. Nuk e di ç’do të jepja, që të kthehej edhe njëherë ajo kohë!Bazat e gjuhëve të huaja i kam marrë nga mamaja ime e dashur Nikoleta (që është bullgare) por edhe nga xhaxha im Hasani-një njeri i mrekullueshëm me një edukatë, inteligjencë dhe mirësi pafund. Nuk do ta harrojë kurrë babanë tim të dashur që shpesh në mëngjes kur ishim në Krujë dilte në bahçen e Kovacëve dhe fillonte të këndonte mes pemëve të dafinave aromë magjike, pranë një guri të madh që kishte rënë nga kalaja, pas një tërmeti të rëndë para qindra vjetëve. Të gjithë krutanët zgjoheshin në mëngjes nga zëri melodioz i babit, kam kujtime të mrekullueshme në Krujë.Në fëmijëri i kam njohur shumë pak të afërmit nga mamaja ime, ose më mirë të them pothuajse fare, por i kam admiruar, shpesh fantazoja për ta në bazë të përshkrimeve që më bënte mamaja.Ashtu ishte koha, diktatura nuk lejonte marrëdhëniet me të afërmit që ishin jashtë vendit. Mamaja ime kaloi një jetë të vështirë, që kur erdhi nga Sofia, ishte vajzë e vetme me dy vëllezër, shumë e bukur, e kulturuar, e respektuar, e mençur, përparimtare dhe shumë e edukuar. Vinte nga një familje e pasur dhe e shkolluar.Gjyshi im kishte qenë inxhinieri zbatues i Operës së Sofies, mbështetës i Mbretit dhe me shumë kulturë. Është interesant fakti se të dy gjyshërit i përkisnin bindjeve monarkiste. Edhe gjyshi nga ana e mamasë dinte gjuhë të huaja dhe ishte admirues i muzikës simfonike dhe asaj operistike.Gjyshja ime Rajna (e parë) ishte një grua me shumë vlera dhe virtyte i mungonte shumë e bija dhe nuk kishin mundësi as t’ia dëgjonin zërin njëra tjetrës në telefon. Në atë kohe as letrat nuk i jepnin, i shkaktuan shumë vuajtje mamasë por edhe babit që e shihte sa shumë vuante ajo. Por ishim me fat se kishim një familje të shëndoshë ku ekzistonte harmonia e mahnitshme mes nesh, prindërit e mi kishin një dashuri shumë romantike me njëri-tjetrin, babai e admironte mamanë time. Gjithmonë thoshte “nëse nuk do të ishte Nikoleta, unë kurrë nuk do të bëhesha ai që jam”.Familja jonë kaloi shumë vështirësi ashtu si i gjithë populli shqiptar, të gjithë jetonim në një burg të stërmadh. I kaluam sepse mes nesh ekzistonte ajo lidhja e fortë që askush nuk mundi ta shpërbëjë.Kur erdhën ndryshimet demokratike babai im e mori gjyshen nga Bullgaria dhe ajo jetoi këtu tek ne në Tiranë derisa mbylli sytë përgjithmonë, ne e kemi këtu dhe ka një varr modest, që ne ia mbulojmë me lule me shumë dashuri sa herë që shkojmë. Dëgjoja muzikë pafundësisht bisedoja shumë me mamanë dhe me babin, bisedonim për kompozitorët dhe këngëtarët e mëdhenj klasikë si edhe për ata paraklasikë.Legjenda dhe tregime për Krujën dhe krutanët.Bashkëbisedimi është shumë i rëndësishëm për mbarëvajtjen e familjes.Shkollën e mesme e kam kryer në gjimnazin “Ismail Qemali” kam bërë krijimet më të mira të cilat donin apo s’donin mësueset i mbanin si të veçanta dhe i lexonin para nxënësve.Temat e ndryshme si detyra në lëndët e gjeografisë apo historisë ishin më të mirat.Vazhdova studimet në Universitetin e Tiranës në Fakultetin e Histori Filologjisë për degën Anglisht. U përpoqa shumë të isha përsëri e para si në gjimnaz por në atë kohë në atë fakultet lufta e klasave ishte shumë e fortë dhe unë i përfundova studimet me shumë vështirësi. Përsëri edhe në fakultet kam shkruar temat e ndryshme të kursit që ishin më të bukurat, më të ndjerat dhe më të veçantat. Mamaja është kujdesur shumë për të më edukuar shijen dhe kulturën jo vetëm në sjellje apo edukatë, por edhe në mënyrën e veshjes, qëndrimit, sjelljes. Në edukatën që më kanë dhënë prindërit e mi një vend të rëndësishëm zënë edhe morali, të qenurit modest, e përmbajtur, trime, e guximshme dhe e matur para çdo gjëje. Është shumë bukur kur prindërit janë nga kombe të ndryshme, secili prej tyre mundohet t’i japë fëmijës më të mirën që ka, si nga vetja, por edhe nga vendi që përfaqëson. Të jepet mundësia të njohësh kulturat, natyrat apo dy botë të ndryshme që kanë ndryshueshmëritë dhe specifikat e vecanta. Por e bindur them, e ndjej që të qenurit shqiptar tek unë dominon mbi gjithçka. Tashmë jam një nënë dhe një gjyshe shumë e lumtur, vajza ime Ramona po bëhet një artiste shumë e njohur e skenës operistike dhe një zë që do të ketë një të ardhme shumë premtuese. Vajza ime Ramona po nderon veten dhe ne, në të gjitha drejtimet, ajo është një këngëtare shumë e mirë që e di fare mirë se për tu bërë një e madhe nuk mjafton vetëm talenti por edhe puna, dhe asaj nuk i mungojnë as dëshira, vullneti për të punuar dhe për tu përpjekur.Por ajo është edhe një bashkëshorte dhe nënë e mrekullueshme. Sëbashku me bashkëshortin e saj kujdesen mrekullisht për djalin e tyre të vogël, engjëllin që na erdhi si dhuratë e zotit mes nesh Borisin e mrekullueshëm. Ne të gjithë i jemi dedikuar shumë Ramonës, fëmija nuk mund të bëhet i mirë dhe i përgatitur për jetën vetë ashtu kot po nuk pati përkushtimin, dashurinë dhe durimin e prindërve.
-Do të thotë se ju keni nisur aktivitetin krijues që në moshë të re. Kjo duhet të ketë qenë me të vërtetë emocionuese dhe inkurajuese.Çfarë mendoni se ju ka frymëzuar për të shkruar apo përkthyer?
Mundohesha të gjeja burime frymëzimi por në përgjithësi në atë kohë kam akumuluar dhe mbledhur shumë. Frymëzohesha shumë nga deti Adriatik që më bënte dhe më bën të meditoja me orë të tëra, lindja dhe perëndimi i diellit ka një forcë shumë të madhe tek unë e shoh dhe e ndjej sepse bëj joga. Kam qenë dhe jam vëzhguese shumë e mirë. Kam një dashuri të madhe për lulet, natyrën dhe për njeriun, mundohem tek çdo njeri që njoh të gjej apo të zbuloj tek ai ose ajo veti pozitive.
Dëgjoja muzikë pafundësisht, bisedoja shumë me mamanë dhe me babin, për kompozitorët dhe këngëtarët e mëdhenj klasikë si edhe për ata paraklasikë. Pasi u linda në Sofje me mamanë erdhëm në Tiranë por nuk kishim shtëpi dhe jetuam njëfarë kohe tek xhaxhai im në Durrës, i mbetem përjetë mirënjohës atyre për atë mikpritje që mamaja ime e kujton përherë. Më pas tek familja e mikut tonë Ibrahim Tukici, edhe atyre u jam mirënjohëse. Më pas tek kushërira e babait tek familja Korbi-Tauzi, dhe atyre ju mbetem mirënjohëse gjithë jetën. Jam e lumtur që jam rrethuar me shumë dashuri nga njerëzit e afërt.
-Gjatë hulumtimit rreth krijimtarisë tuaj hasa librin e titulluar; “Diktatorët, burra të pangopur me gra”. E shtyrë nga kurioziteti që në titull, do të dëshiroja të dija se si keni arritur ju të procedoni “në udhëtimin monografik të ndjenjave të këtyre diktatorëve”, ndikimin e faktorit femër në jetën e tyre politike, social-ekonomike kulturore dhe drejtimin e shtetit? Ju jeni aq kreative, sa vërtet ka një shtrirje të gjerë të kombinimit të fakteve historike, kujtesës dhe marrëdhënieve mes tyre. Pse zgjodhët pikërisht “diktatorët” dhe këtë titull?
Jam nga krijueset e para që në letërsinë shqipe shkruaj dhe trajtoj fakte reale me stilin ku brenda fakte të vërtetuara në tre apo katër gjuhë të huaja. Në këtë libër hyn gazetaria e trajtuar në letërsi me art. Kjo lloj letërsie është e njohur në botë dhe këta lloj shkrimtarësh të bazuar në fakte nuk janë shumë por njihen në të gjithë botën…..në përgjithësi më ka pëlqyer që në jetë të jem avangarde- si në veshje, në mënyrën e të menduarit, të vepruarit por edhe të shkruajturit. Në rininë time kam patur probleme në mënyrën si vishesha. Më pëlqen e veçanta dhe bashkëkohorja, nuk jam kundër traditës, sepse jam rritur në një familje shumë tradicionale me rregulla, por me metoda moderne. Edhe mamasë time i pëlqente dhe dinte ta gërshetonte shumë mirë modernen me tradicionalen, si në teori dhe praktikë. Mamaja më edukoi disiplinën në jetë, forcën e karakterit, optimizmin dëshirën për të vlerësuar jetën dhe bukurinë e saj, privilegjin që jemi në këtë jetë. Të çuarit deri në fund të punëve të filluar, durimin, pritjen, ndihmën për njerëzit në nevojë, dhembshurinë, fjalë pak dhe punë shumë. Kujtoj me nostalgji kur shkonim në Krujë, babai më merrte me vete nëpër vizita tek miqtë e të afërmit, më kujtohen ato bisedat apo kuvendet e burrave të mencur krutanë ku unë isha e pranishme dhe burrat e Krujës flisnin për tema të ndryshme, do të mbeten të skalitura në mendjen time ato bisedat e takimet. Ata ishin si malet me borë shekullore, unë kisha fatin t’i dëgjoja, t’i prekja dhe t’iu puthja dorën. Babai më merrte kudo, ndoshta kishte nevojën e të pasurit një djalë, por nuk e shprehu kurrë, më thërriste: ”thesari im më i çmuar” kam mësuar shumë, e kam qenë e pranishme në shumë ngjarje të rëndësishme. Përse “Diktatorët, burra të pangopur me gra”?-ose do të thosha ndryshe, këta djaj të pangopur me gra. Ishte një botim që dokumenton në shqip historitë e grave në krahët e diktatorëve. Kush ishin ata që çuan botën drejt kataklizmës, ndërsa kanë rendur në kërkim të imazhit të femrës së paarritshme.Të bindura dhe potente, janë ato që rezistuan prej dhunës apo vullnetit të lirë të Hitlerit, Stalinit, Maos, Titos, etj. Janë këto gra që u çorën maskën këtyre personazheve me shënimet, ditaret apo kujtimet e tyre për t’i treguar të vërtetën botës se kush ishin në të vërtetë këta diktatorë. Cian Cin, gruaja e diktatorit kinez Mao, kishte pamjen e një burri të shëmtuar me rroba ushtarake, me kasketë dhe me flokë të prera shumë shkurt.Edhe këto ishin shenjat e revolucionit kulturor kinez, të cilin e drejtoi ajo vetë, ish artistja e madhe me trup të hijshëm, dhe shumë sensuale, poshtë fustaneve tafta. Cian Cin e bindi vetë Presidentin amerikan Nikson gjatë premierës së baletit të famshëm ”Detashmenti i kuq i grave” sepse kjo ishte një vepër e masave. Faktet historike dhe kujtimet e babait tim artistit të madh të skenës shqiptare baritonit Ramiz Kovaçi qëndrojnë bashkë në librin tim.Duke qenë se jam vajzë me mama bullgare dhe me baba shqiptar që në fëmijëri e kam provuar frikën si gjithë familjet me probleme të atyre viteve, ku burrat shqiptar ishin martuar me gra të huaja. Duke jetuar në diktaturë e kemi provuar presionin e vazhdueshëm psikologjik, edhe se im atë ishte Artist i Popullit, që në fëmijëri u rrita me frymën e “Kujdes”;- “Mos fol, ki mendjen se çfarë thua”. Kështu motivet për të shkruar këtë libër u bënë më të qarta në Bullgari, në vendin e nënës sime. Me të rënë në kontakt me lirinë e të shprehurit, rashë në kontakt me fakte shumë interesante, ku flitej për gra të keqpërdorura në diktaturat sidomos të majta por edhe të djathtat si naziste, fashiste apo komuniste, marksiste, të diktaturave të proletariatit.I kisha të gjalla kujtimet e babait tim me gruan e Maos, atëherë kur artistët dhe kuadrot e larta të shtetit shqiptar udhëtonin drejt Lindjes së Largme, jo për leksionet e pavdekshme të Budës, por për lojën mediokre, “shakanë” e egër, por serioze të revolucionit kulturor kinez për të cilin ose duhej të mendoje dhe luftoje si revolucionar ose në të kundërt ishe një zero me xhufka. Isha e vogël kur babai përpiqej pafundësisht të mësonte brenda disa ditësh tekstin aq të vështirë të këngëve kineze, para nisjes në Kinë në provën gjenerale ku do të paraqitej gjithë programi përfshirë edhe këngën e babait, -mendoni se çfarë presioni. Nëse nuk i dinte përmendësh kush e di se çfarë mund t’i ndodhte. Babai tregonte për vlerat e jashtëzakonshme të Orientit, që u dhunuan dhe u shpërdoruan në atë periudhën e mallkuar, ku tempujt e mrekullueshme të Budës, u dhunuan njëlloj si kishat dhe xhamitë këtu tek ne. Kam shumë foto të bukura dhe me vlerë që i ruaj me fanatizëm, por ndoshta i përkasin të ardhmes. Deri tani desha të rrëfeja përmes fakteve shumë të komentuara dhe sensacionale të historive të diktaturave të diktatorëve që ishin edhe lufta gjinore mes burrit dhe gruas.Ndërsa në socializëm gruaja ishte krejtësisht e shpërfytyruar.Jo më kot Cian Cini apo Krupskaja ngjanin si burra, edhe pse për të arritur në majë të kupolës kineze, kishte përdorur energjinë femërore negative. Po ashtu edhe Jovanka e Titos se si nën hijen e bashkëshortëve p.sh. të Maos ajo drejtoi për disa dekada deri në vitet ‘70, milionat e turmave kineze. Ajo ishte krijuesja dhe themeluesja e revolucionit kulturor kinez.Ajo ishte e kundërta e Eva Braunit, një naziste e bindur dhe e përulur për hir të frikës ndaj Hitlerit, me të cilin u martua vetëm 2 muaj para vdekjes.Eva Braun ka bërë disa herë tentativë për t’u vetëvrarë, por rojet vigjilente të Hitlerit e shpëtuan, ajo e dinte fare mirë se ai e tradhëtonte, por e pafuqishme përballë tij duronte në heshtje mënyrat dhe metodat perverse të tij.Apo gruaja mjerane e Leninit, Krupskaja që u martua me urdhrin e Partisë, që duroi dhe suportoi shumë sjellje perverse të Leninit si bashkëjetesën me Anisa Armand në të njëjtën çati, por edhe sjelljet e tij homoseksuale.Apo për Stalinin këtë pushtues të dhunshëm të grave, Musolinit, koleksionisti i femrave, Titos dhe haremit të tij, etj.Kam punuar katër vjet për këtë libër dhe kam gjetur fakte në tre gjuhë të huaja, shpesh jam tmerruar nga dhuna dhe krimet e këtyre bishave me fytyra njerëzore shpesh kam qarë sepse nuk më besohej se si njeriu mund dhe bën kështu.Dhe i ballafaqoja këto fakte në gjuhët e ndryshme ato ishin të vërteta. E shkruajta këtë libër për t’u treguar sidomos shqiptarëve se nuk ishte Lenini, Stalini, Tito apo Fidel Kastro ashtu si na e kishin mësuar nëpër shkolla. Ata ishin krejt ndryshe nga vëllimet dhe librat që shkruanin.Ishin në kundërshtim me moralin komunist që predikonin, ishin njerëz pervers dhe hipokrit në mënyrën e sjelljes me gratë dhe të dashurat e tyre. Ata ishin ashtu si thotë populli: ”Mos bëj si bëj unë por bëj si them unë”.
-Cili ka qenë motivi që ngjalli te ju interes për të përfshirë në edukimin tuaj arsimor për Gjuhë-letërsi, kulturën bullgare dhe për drejtësi. Më pas në krijimtarinë tuaj ju dialogoni përmes tyre, mos kjo erdhi si një reflektim i brendshëm i inteligjencës tuaj?
Më ka pëlqyer gjithmonë gjuha dhe letërsia shqipe, jam munduar të flas me rregulla dhe me gjuhë letrare, megjithëse në shtëpinë time është folur përherë gegërisht, babai në vogëli më ka folur për gjuhën e Fishtës por edhe të Naim Frashërit. “Lahutën e Malësisë” e dinte përmendësh por edhe “Bagëti e Bujqësi” dhe recitonte me zë të ulët sa herë që do të dilnim bashkë, pra krahas këngëve të vjetra të kohës së Skënderbeut nuk harronte kurrë të recitonte dhe më pas ma shpjegonte në gjuhën letrare. Por vetë ai nuk e ndryshoi kurrë dialektin e të parëve.Krahas gjuhës shqipe në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja unë vazhdova për gjuhë dhe letërsi angleze dhe amerikane. I lexoja librat që na jepnin pedagogët me shumë dëshirë dhe më dukej sikur i përpija kur i lexoja. Kur isha fare e re kisha dëshirë të madhe të studioja mjekësi dhe drejtësi. Mjekësinë nuk munda ta arrij, ndërsa drejtësinë munda ta vazhdoj.Të dyja universitetet shtetërore që i përfundova më kanë ndihmuar shumë në punën dhe në jetën time. Pasi përfundova Drejtësinë ndjehesha më e kompletuar tashmë në mendjen time ishte shtuar edhe një dije tjetër shumë e rëndësishme,jo vetëm për mua por edhe për familjen time. Vëzhgimit dhe intuitës time ju shtua edhe një dije tjetër e cila më ka çuar në përfundime të pagabueshme dhe shumë të drejta. Dua të them që intuita dhe ligji kur bashkohen ndoshta jo shpesh por kur arrijnë të gërshetohen ta dini se nuk të lënë të gabosh kurrë. Përsa i përket kulturës bullgare ka qenë për mua një mister, mamaja ime ma mësoi gjuhën bullgare me zë të ulët në shtëpi qetësisht pa shumë bujë. Askush nuk e dinte që unë dija bullgarisht,jo vetëm të folur por edhe me gramatikë dhe të shkruar. Mamaja ime kishte mbaruar gjuhë dhe letërsi ruse dhe bullgare dhe e dinte gjuhën me themel.Sapo u hapën rrugët unë shkova në Sofie dhe ndoqa një kurs pasuniversitar për Gjuhë- Letërsi dhe Kulturë Bullgare.E përfundova me sukses ku mora edhe Diplomën nga Universiteti Shtetëror i Sofies “Kirill i Metodi”.Atje u njoha me shumë shkrimtarë të mëdhenj ku kishin liri për të ushtruar artin e tyre.Diktatura në Bullgari kishte qenë më e butë, mua më dukej se ata kishin qenë të “përkëdhelurit e socializmit”.Ata nuk e dinin se ç’ishte tolloni, apo mohimi i muzikës perëndimore, mohimi i besimit ndaj Zotit, dhe kur unë ju tregoja ata çuditeshin dhe nuk besonin.Më pëlqyen disa autorë por më shumë Radickovi dhe kur u ktheva zgjodha të përktheja novelën e tij “Shtamba e Blertë”.Më pas vazhdova të përktheja poezi, tregime dhe novela të tjera.Ishte vepra e parë nga bullgarishtja që u përkthye në shqip pas viteve ‘90 në revistën “Bota Letrare”.Në këtë vëllim përkthyem disa autorë ballkanas për tu bërë të njohur lexuesit shqiptar edhe letërsinë e vendeve fqinjë.Kjo revistë u botua disa numra por mbetet nga më të mirat deri më sot.Për herë të parë në ato vite përktheva jetën e “Bitëllsave” në një nga numrat e fundit të revistës “Nëntori”.Në faqet e fundit i bashkangjita të gjitha tekstet e këngëve të tyre.Pati shumë sukses. Në shkrimet e mia kam trajtuar tema tabu në mënyrë që ti shpjegoja lexuesit shqiptar se tashmë ne nuk ishim të verbër na kishin ardhur sytë dhe duhet ta vëzhgonim botën ashtu siç është.
Fund i pjesës së parë
Bisedoi: Raimonda MOISIU
APEL NGA NJE I PERNDJEKUR POLITIK-VIKTOR MARTINI: Ç’BËNI KËSHTU, O GAZETARË!
*- ENDE I INTERVISTONI SUNDUESIT KOMUNISTË PA KUNDËRSHTARË PËRBALLË?…/
*Bisedë me z.Viktor Martini i cili me familje dhe të afërm kanë mbi 104 vite burg politik/
Z.Martini ka qenë i arrestuar dhe i burgosur qysh në moshen 16 vjeç për arsye politike një rast i papreçedent për vendet e lira dhe demokratike. Është themelues i shoqatës së të burgosurve politikë dhe kryetar i saj i parë për rrethin e Shkodrës. Ka botuar disa libra dhe është mjaft aktiv në dhënien e opinioneve për zhvillimet politike dhe kulturore në Shqipëri. Jeton me bashkëshorten në Boston.
Ju keni qenë i denuar politik qysh në moshën 16 vjeç, cilat ishin disa nga arsyet që ju burgosi diktatura në moshë ende të parritur?
Viktor Martini: -Ju keni dëshirë që të dini se cila ishte arsyeja që në moshën 16 vjeçare më arrestuan dhe çfarë i kisha ba sistemit? Kanë kalue 60 vite nga data e arrestimit, datë kjo e cila nuk harrohet deri në vdekje e që më trondit shpirtin edhe sot. Llogjikisht një fëmi në këtë moshë arrestohet vetëm kur ai i banë dame të mdhaja shoqënisë. Kurse në rastin tim arrestimi ishte një krim që ushqente bishën diktaturë me pafajësinë time, raste të tilla ka pasun dhe te të rinjtë e tjerë. Mbase kjo e imja sikur ndoshta më duket mu ashtë dicka ma e rrallë. Babai im në moshë të re, me që jetonte në tokat shqiptare të robnueme nga Mali i Zi (Hot) së bashku me malsoret e tjerë tentuen të delshin nga robëria, sepse Liria për to ishte gjaja ma e çmueshme. Emri i tij ishte ba tepër i njoftun e tepër i rrezikshëm nga qeveria e Krajl Nikollës. Për këtë arsye qeveria nuk gjeti rrugë tjetër për ta kapun, veçse duke i arrestu të gjithë pjesëtarët e familjes nën kërcnimin: O dorzoju, o do ti vrasim të gjithë”! Baba u dorzue, biles u dënue me vdekje. Një natë para se të pushkatohej një probatin i tij i krijoi mundësinë që të ikte nga burgu e me të gjithë familjen të ndalonin në tokën Nanë Shqipëri, duke lanun mbrapa shtëpi e gja e madhe si don Zoti.
Por të gjitha u plaçkitën e shtëpinë ja u dogjën. Në Shqipëri Baba ju vu karjerës ushtarake duke studjue në shkollat austriake. Nga ideali ishte Zogist si i tillë edhe vdiq në burgun e Burrelit i akuzuem për kryngritje të armatosun kundër të ashtuquajtunës pushtet popullor që do ishte ma e drejtë të quhej, pushteti ma antipopullor e ma gjakatar që njef historia shqiptare. Dy vllaznit e motra u arratisën jashtë shtetit. Në çerdhen familjare mbetëm ëunë e vllau i vogël Rudolfi. Na nxorrën nga shtëpia e na strehun në një dhomë përdhese me një dritare pa xhama. Mbrena kësaj dhome, një pllake betoni mbulonte një gropë të madhe qenefit ku në të gjthë hapsinën e dhomës kundërmonte era e qelbun. Nana punonte në fermë për të na ushqye. Mobiljet i shitmë të gjitha për hiç para se nuk kishim ku ti vinim.
Kujtoj një rast kur oficeri që rrinte nalt nesh, kërciti në portë ku jetonim dhe i propozoi nanës për një poltron shumë të bukur që rrinte ndën balkonin e shtëpisë që ta shkëmbente me dy rracione qymyr. Nana e zemërueme e mori poltronin e vuni në mesin e oborrit duke e coptu me sopat. Çfarë bane ju drejtue oficeri moj e çmendun? Po mendova ja ktheu nana se ka dërrasë të vjetër e do bajnë më pak tym pasi nuk kemi as stufë, pastaj më erdhi keq që në këtë poltron kan ndenjun njerëz të zgjedhun të kombit shqiptar e tashmë të ulen njerëz që nuk vlejnë e as kush nuk i njef. Oficeri iku si i tërbum duke uluritun: armiq të qelbun! Njenin vlla Paskualin e arrestuen në kufinin çekosllavak e vëllain tjetër Angjelinin e kthyn nëpërmjet një anmistije, mbasi kishte marrun vesht se Paskuali ishte në Shqipëri e prania e tij mund ta lehtësonte. Paskualin e dënuen me vdekje fillimisht e pastaj ma vonë gjykata e naltë e dënoi me 25 vjet burg. Angjelinin e çuan të punonte në fabrikën e tullave, të transportone tjegull me një dorë, gja që për të ishte e pa mujtun. Nga ky trajtim çnjerëzor u detyru të bante një tentativë për tu arratisun me një grup shokësh, ku u kapën dhe e dënuan me 15 vjt burg. Pikërisht në këtë kohë unë isha pa mushun mirë 16 vjetët. Disa djem të rinj mora vesht se donin të arratiseshin, por gjithashtu mora vesht se njenin prej tyne, vllau i im i vogël e kishte pa me oficerin e degës duke biseduar. Këtë ma tha disa minuta mbrapa që une isha nda me shokun tim Gjovalinin që ishte i shoqnuem me to. Nuk prita, u turra që ta takoj e ti thom se njeni nga grupi asht informator, por ai nuk pranonte në asnjë mënyrë. Unë veçse i thashë, më trego se po vi dhe unë. Vetëm atëhere ai më tregoi. Ju luta që të kthehej, por ai nguli kambë se jo. Unë u kethva duke hypun në një karrocë qënë atë kohë transportonin pasagjerë nga Parruca te ura e Bunës. Vuna re se një biçikletë po më ndiqte karrocën nga një oficer i sigurimit. Me i ra shkurt të nesërmen mëarrestuan nën akuzën tentativë arratisjeje, megjithse nuk e pranova akuzën, më dënuan me 10 vjet burg. Bile më “nderuan” se më qujtën organizator dhe kryetar i grupit. Tri ditë ma vonë kur unë isha në qeli nga dritarja e saj ndëgjova zanin e oficerëve që bajshin fizkulturën e njeri prej tyre ishte duke thërritur: Hai Hitler e duke qeshun. Kjo më dogji, sepse vllau Rudolfi që njihej me emrin Ler e thërritshin:”Hitler”. Në të nesërmen kur të arrestuemit delshin me radhë për në WC, ju luta shokut të qelisë të më ndihmonte që të mbrrija tek hekurat e dritarese për të pa se a ishte ai a po më ishte fiksue mue. Në momentin që oficerët thirrën: Hai Hitler unë ja mbrrita të shikojë vllan e vogël 13 vjeç. O Zot ku kje deshprimi im e lotët që derdha përsa ditë në atë qeli të mjerimit!… As gja nuk mendoja, veçse nanën e 4 djelmve të cilët ishin shti në burgje dhe vetminë e saj. Ma vonë mora vesht se e kishin arrestue për “grabitje me dhunë”. Arsyja ishte se duke lujtun me një fëmi të moshës të tij i kishte marrun xhakoventon e mbajtun për një orë. Po fëmija ishte i një punojsit që punonte në komitet të partisë. E dënuen 3 vjet për këtë lojë fëmijësh e 3 të tjera se kishte fyer përfaqsuesin e pushtetit, prokurorin. Ai ishte përfaqsuesi i pushtetit ma i turpshëm në sistemet e njerëzimit. Pra tashti e besoni atë çka vetë arsyja e ban të zorshme me e besu. Pra as unë e as vllau i vogël nuk ishim fajtor. Sistemi në vazhdimësi ka ba disa familje viktima të pafajshme për ti shti tmerrin popullit të mjerë e për t’u mbyllun gojën.
Barba Ferey, Drejtoresha e të drejtave ndërkombëtare për njerëzimin ka thanun: Viktor Martini asht një viktimë e pafajshme që as gja si ka ba sistemit, po me që ishte i biri i oficerit të Zogut, ka lindur me vulën për të kenun i shtypun gjithë jetën.
Sa vite ka bërë familja juaj burgjeve, internimeve dhe në cilat vende keni qenë konkretisht?
Sa për pyetjen që ju bani për të dijtun sa vite burg kemi në rethin familjar? Ne me kusherinjtë e afërm kemi mbi 104 vite dënime politike.
Cila ishte jeta juaj në burg?
Ah jeta e burgut! Çfarë të them, një jetë si në burgjet e diktaturës. Dhunë, gjak e uri. Fillimisht jam kenun në burgun e Shkodrës, në kampin e Rinasit, që sa herë vë kamën në aeroportin e Rinasit sytë më mbushen me lot sepse kam frigë se mos shklas mbi vorrin e ndoj shokut ku u varrosën në një gropë pa emër. Pastaj jam transferue në Tiranë si i pa aftë për punë, pasi isha me një kamb të preme. Më çuan persëri në Shkodër e nga Shkodra në burgun famëkeq Burrel nga ku jam liru. Kjo ishte xhiroja shkurtimisht e vujtjeve të pafund.
Në përgjithsi ambienti i burgut ishte me njerëz mjaft dinjitoz me përjashtim të ndonjenit që kishte rrëshqitun nga torturat e ndruheshim nga ai tip që e izoloshin nga ambienti i shëndoshë. Regullat mbrena ishin strikt e çnjerëzore. Nga burgu i Shkodrës së bashku me vllaun tim Angjelinin na transferuan në burgun e Burrelit, ku e morëm vesh vetëm atëhere kur ndodheshim te porta, ku polici që po na kontrollonte teshat na tha: e dini se ku keni ardhun? Këtu thuhet Burrel ku hyn e nuk del! Patëm një shqetësim si unë ashtu dhe vllau, sepse e mjera nanë sa do të tmerrohej kur të merrte vesh se ne na prunë në këtë burg ku disa vite ma parë kishte vdekun dhe baba. Në kohën që ne shkuem nuk ishte ma ai trajtimi i tmerrshëm sepse diktatorët i zbusnin dhe i egërsonin sipas ngjarjeve ndërkombëtare. Fillimisht na çuan në dhomën numër tre ku banorët e asaj dhome ishin Ejell Coba, Azis Verjoni,Tomorr Ypi, Asllan Ypi,Tomorr Dosti, Azis Xhika, Ruzhdi Rroi, Ali Ndroqi, Ali Shala, Palok Pjalmi e disa të tjerë që në këtë moment nuk po më kujtohen. Dhoma ishte katër me katër ku mbrena këtij kuadrati jetonin mbi 25 persona. Unë isha ma i riu ndër to. Të gjithë ishin intelektualë të klasit të parë e burra 400 derhemsh si themi ne Shkodranët. Në dhomat e tjera ishin vllaznit Tasi e Xhevat Korça. Xhevat Korçës kur jeta iu ba e padurushme, shpalli grevën e urisë dhe vdiq pa i ba tërr qerpiku. Grevat e urisë në burgje ishin krejt ndryshe me këto të sotmet qe bahen duke hangër e duke pi mish,ven e raki. Prej këtyne njerëzve përfitova kulturë, se mos të harroj Padër Mëshkallen ky kolos të botes morale, gjithashtu Gjergj Kokoshin ish Ministrin e kultures të Enver hoxhës, ku vetë Enveri herë pas here i bante thirrje që të bante autokritikë dhe do ta lironte, por ai me krenari i kthente përgjigjen shkurt, KUUUURRË. Po të vazhdoj të vë emrat e të gjithë atyne burrave të nderuem jam ma se i bindun se gazeta e juej nuk do kishte vend as dhe për një fjalë të vetme. Pra këtu duke kenun tepër i ri mësova se si duhet të jetë njeriu i vërtetë, i falënderoj me këtë rast që më pregatiten të jem ky që jam sot. Jeta kur dola nga burgu që po thuej dhe ma e zezë se jeta mbrena burgut. Izolimi nga njerëzit që kishin frigë të afroheshin të bante me besu se je i izoluem pa të drejtë nga rrethet shoqnore e nga rrethet e far e fisit, kjo të krijonte ndjenjën e trishtimit. Për disa vite kam punue në kantjere ndërtimi duke ba beton me lopatë, duke thye gur në frantoj, duke shkri zift ku shpesh herë flluskat që kërcenin përjashta të ngjiteshin për lëkurën e trupit ku duhej t’i hiqnje me gjith lëkurë. Me i ra shkurt nuk ka gja ma të trishtushme se me jetu si i lirë pa kurrëfar të drejtash si qytetar.
Ah! Këto kujtime kaq të idhta na ndjekin edhe sot që kemi mundësinë të jetojmë si njerëz.
Ju u përfshitë energjikisht në proceset demokratike, si ka funksionuar shoqata e të burogusurve politik?
Era e ngjarjeve të Europës lindore lajmëruan se era e pastër e lirisë po jep shanset dhe për popullin shqiptar. Pra duhej ba diçka. Me ca djelmosha u mundum të përgatisnim rrëzimin e bustit të Stalinit dhe demonstratën e 14 janarit. Demonstrata që quhet demomstrata e heshtun u ba më 14 Janar të vitit 90-të. Rrëzimi i bustit dështoi sepse disa prej organizatorëve pa qëllimin e keq dhanë alarmin para kohësh bile edhe tu kërcnu sambistat se po u vjen fundi. Këto ishin Gavroshat, ndërsa intelektualët e burgjeve e të kampeve e quanin të parakohshme, sigurisht nga frika e cila në shume raste duhet arsy. Ndërsa unë ngulnja kambë se e nesërmja ka me kenun vonë. Më 13 janar më kanë arrestu së bashku me vllaun tim Rudolfin e të tjerë. Në mënyrë të veçantë na kan torturu, si mua,vllaun dhe Rin Manajken të cilit nga torturat iu shkaktu depresoni i thellë psiqik dhe ma vonë pasi u largue nga Shqipnia për në Austri u gjetë i vramë në dhomën e tij.
Ishte një tragjedi e shkaktume nga sistemi çnjerëzor.
Mua më dërguen me disa djelm që kishim marrun pjesë në demonstrat në spitalin e Ministrisë të Brendshme, por pa na trazu. Pas 10 ditësh të shoqnuem nga sambistat të specializuem me makinën e spitalit na dërguan në spitalin psikiatrik të Elbasanit.
Me të mbrritun në Infermjerinë e Spitalit sambistat që gjatë rrugrs ishin tregue të qetë, u vërsulën si bisha dhe duke na vu permbys urdhëruan infermierët që të na banin gjylpanat. Mua më shkoi mendja se do ishin gjylpana vdekjeprurëse. Iu luta Zotit që të mos më koris e të shfaqi frigën para këtyne katilave. Pa ndjenja na kishin përplasun nëpr shtretën sikur ne të ishim bagëti. Mbas katër pesë ditësh drejtori i spitalit na thirri një nga një duke na pyetun si jeni? – Z.doktor të të thom si jam, më parë du të di nga ju, me ç’të drejtë na mbani këtu? Keni urrdhën arresti? -Jo u përgjegj doktori. -Keni urdhën gjykate? -Jo u pergjegj, por kemi vetëm urdhën nga ministria e brendshme. Atëhere zoti drejtor a asht e drejtë të njollosni bluzën e bardhë që përfaqson humanizmin e të mbani në institucionin tuej njerëz që nuk asht e drejtë të izolohen për arsyna politike? Disi me kryeultësi tha: Ju jap fjalën time se do të kërkoj te organet e ministrisë që mos të mbaheni këtu. Por më kuptoni se dhe ne jemi të pafuqishëm që të kundërshtojmë, këtë unë e dija mirë, por më erdhi mirë që e tha me sinqeritet, sepse as dhe një se kishte guximin të kundërshtonte diktatorët. Pas nja dy muejsh pa pritun, kur unë kisha krijue bindje se do plakesha në çmendi ose do më mbysnin me gjylpana, drejtori na thirri në dhomën e tij dhe shkurt na tha: Jeni të lirë. Shpejtuem për në postë dhe lajmëruem familjet që të na prisnin te stacioni i trenit në Shkodër. Durimi i popullit shqiptar kishte mbrritun kulmin. Alarmi se po hapen ambasadat organizoi popullin dhe nëpërmjet ambasadave që u hapën jo pa qëllim u dha mundësinë largimin nga vendi. Kjo lehtësoi diktatorët për të kenun ma të sigurt e ma të lirshëm për ngjarjet që do vinin mbrapa si pas skemës të Gorbacovit (katovicën që kemi edhe sot).
Unë nuk u ndala po me një grup shokësh shpallëm Shoqatën që do vehej në sherbim të çuarjes në vend të të drejtave të shkeluna prej shumë kohësh. U zgodha krytar për rrethin e Shkodrës e n/krytar në shkallë kombëtare. Organizuem mitingun e madh në stadiumin “Qemal Stafa”. U ba marshimi nga stadiumi deri te stacioni i trenit me thirrje: “Diktator shporruni nga pushteti e tjera”!… Në shtatorin e vitit 91 organizuem grevën e urisë, ku mbas 11 ditësh na plotësuan 5 pikat e ma të randësishmen, pafajsinë. Ndërtuem me një fjalë kështjella në ranë qe pa u gdhi mire u shembën. Kemi gabu thërrisnin dje, por do rrim në front përsëri. U rrejtëm e keqas, se mos natyra mundet të bajn qe ujku të haj bar e qengji mish, as diktator të shendrruen në emra te ri nuk mund të pastrojnë ndërgjegjet e tyne. Shoqata fillimisht eci e bashkueme, por ky bashkim ishte dhe kërcënimi për diktatorët. U punu shumë që ta përcanin shoqatën në fraksione të ndryshme, nëpërmjet shpërblimeve dhe intrigave të ndryshme. Dhe ja kan mbrritun qëllimit. Sot kemi disa shoqata që kafshojnë njena tjetrën, dhe ç’fat asht ma e çuditshmja në kry të këtyne shoqatave në disa raste kemi si kryetar njerëz që nuk kan origjinë politike. Në unionin e kësaj shoqate isha në fundin e Majit te 4 Katëshi dhe ishte gja e bukur të shikoje sallën plot. Por mjersht kryesohej nga kryetari i bashkimeve prefesionaleve të Fierzës e që bërtasin me ta mbushun mendjen se janë antikomunista të devotshëm! E si mund ta quajmë se kjo shoqatë po banë dicka për zhdukjen e komunizmit? Apo vetëm ulurin paret, paret pa kërku gjana të tjera që për një idealist ka gjana të tjera ma të randësishme.
Si erdhët në Amerikë?
Për ardhjen time në Amerikë qe si shkak Diaspora e Nju Jorkut. I kishte çue një ftesë shoqatës së Shkodrës. U pritmë shumë mirë. Po nuk vonova të zhgënjehesha se me këtë diasporë shumë pak do ecim para në shërbim të demokracisë së vërtetë. Një diasporë e coptume në partina të ndryshme që përfaqsonin Nacionalistet, që nuk shikoheshin sy në sy me njeni tjetrin, që nuk lenin gja pa intrigu kundër njeni tjetrit. Atëhere mund ta quajmë kontribut këtë?
Une mbajta një fjalim para disporës së Nju Jorkut. Ndër të tjera unë i bana të ditun diasporës se Ramiz Alia po përgatit satelitët e tij që diktatorët me duarë të pëgjakuna te kalojnë pa dhanun llogari në një gjyq Nurermberg, e sa thirrje që nuk i shërbenin Satelitit Sali. U ktheva për të votue, por nuk votova fare se në çdo kuti votimesh qëndronin kameleont e kuq në këto rrethana. Marrëdhanjet e mia u ndërprenë plotësisht. Kërkova punë, sepse punë do të thotë jetë. Dhe me i ra shkurt kur takova bashkvuejtësin tim Tomorr Dostin që ishte shefi i kuadrit të P D -s, më pyeti a ke ba kërkesë për punësim? -Po i thashë. Po më ka ardhun një shkresë për punësim direkt nga Sali Berisha. U gëzova dhe menjëherë e pyeta po ku? I Shkreti Tomorr duke ju dridhun buza dhe dora nxorri nga sirtari një shkresë the filloi ta lexonte: Të dërgohet në mënyre urgjente Viktor Martini në punë në Qipro. Po çfarë pune e pyeta me nxitim, m’u përgjegj: -në bujqesi ose në ndërtim. -Tomorr mos ja leni këtë turp presidentit se unë po iki se u pa kjo punë. -Viktor mu drejtue, je nje çikë gjaknxhehtë.
-Tomorr, i thashe së shpejtit do t’ju mungoj gjaknxehtësia ime që e ka bazën në moral, por do ju vij turp për gjakftoftësine tuej e shpejt do e kuptoni se ai do ju eleminoj një nga një të gjithëve. Atëhere iu drejtova Amerikës përfunimisht, ku baj një jetë të qetë larg kompromiseve e pazarllëqeve të flliquna. Jetoj si nënshtetas Amerikan i barabartë në mesin e të barabartëve.
Si i shikoni proceset demokratike në Shqipëri, dhe sa ndikon Diaspora në politikën dhe ngjarjet shqiptare?
Proceset demokratike në Shqipëri shikohen kjartë në zhvillimet e tyne. Jo zbatim ligjesh, jo përgjegjësi para ligjit, jo dhanje pronash e jo shpërblime të të persekutumve që zvarriten tash e 23 vite. Besoj se këto fakte më japin të drejtën t’i quaj zhvillime mjerane që të japin shumë pak shpresë drejt demokracies së vërtetë.
Kemi një Diasporë me shumë ambicje e përçamje në mesin e njeni tjetrit. Disa të diasporës jan të prirun që të durtrokasin qorras, sepse në pushtet gjat 23 viteve kanë durtrokitun pushtetarët që vijnë nga origjina komuniste. E ku asht kontributi i tyre si antikomunista?
Që ti sherbesh zhvillimeve demokratike, duhet të zhvishemi plotësisht nga interesat personale e mos të braktisin shokët e vërtetë të idealeve të pastërta. Duhet të heqim dorë nga ambicjet e këqia e ma e randësishmja duhet të hiqet dorë nga shpifjet e paturpshme që baltosin ndërtesën e tyne duke mendu se baltosin kundërshtarin e tyne. Në një shoqëri të civilizueme njerëzit me bindje të kunderta jetojnë pa pasun frigë njeni tjetrin.
Si ish i persekutuar si i vlerësoni gazetarët shqiptarë që herë pas here u japin mundësinë diktatorëve nëpër ekranet televizive të flasin me krenari për dhunën që ushtruan në sistemin komunist?
Unë nuk mund të quhem ish i persekutuem, përderisa unë jam i persekutuem deri në këtë moment, sepse mua akoma nuk më ashtë kthyem një copë oborr i vogël mbrena mureve të shtëpisë e kjo quhet prone e pakthyme e grabitun, që tregon kjartë se të sotshmit ecin në rrugën e të djeshmvet. Por sot dua t’i pergjigjem pyetjes suaj si një qytetar në mesin e qytetarëve. Dje gazetarët shkruanin të diktuar nga diktatorët, ata flitshin të gjithë pa përjashtim duke joshun me shumë hipokrizi interesin e atyne që kurrë nuk lejuan që zani i njerëzve me idena përparimtare të dëgjohej. Të pershkruajmë se cilët ishin diktatorët, besoj se ashtë e tepërt. Por çuditërisht edhe gazetarët e sotshëm duke përfshi Qafokun, Ballen, Fevziun e Xhungën u pelqen tu lajnë rrugën e e lirshme që përsëri të mburren para ekraneve televizive, per tu mburrun me të kaluemen e tyne mjerane, bile pa kundërshtar përball. Tepër pa dinjitet tregohen gazetarët kur më mohojnë të jem i pranishëm para ekraneve të kryeqytetit, duke pasun të gjitha argumentet për të zhvleftësue poshtërsitë e të djeshmëve dhe të sotshmve 23 vjeçar. A e kuptojnë këto mjerana gazetarësh se duke i leju të mburren me të kalumen e tyne të turpshme e të përgjakun, i bajnë të mendojnë brezat e ri shqyptar që të mendojnë si këto?
Fundërrinat e kombit kenkan herojtë e vërtetë. Hej ju gazetaruca të djeshëm e të sotshëm, ndaluni! ku shkoni? E njifni turpin? A po ndoshta vini nga ato shtresa që doni të mbroni krenarinë e atyne që se kan pasun kurrë. Sa herë që atyne diktatorëve t’ju jepet mundësia të flasin në ekrane ju do jeni gabim. Sigurisht që ju do mbroheni duke thanun: po tani jemi në demokraci të gjthe kanë të drejtë! Po, po, por jo pa kundërshtarë përballë tyre të cilët janë të përgatitun ideoligjikisht si opozitar të diktatutres, sepse forma që ndiqni do ju turpërojë, deri në përjetsi. Kurrsesi nuk mund të justifikoheni, ndryshe do ju quajmë gazetaruca dje e gazetaruca sot.
Cili është mesazhi juaj për bashkatdhetarët?
I uroj shqiptarëve mbrena dhe jashtë shtetit të zhvishen nga sa fola ma sipër, që të jemi të denjë e krenar për t’u qujtun Shqiptar.
Në të kundertën, do mbetemi të turpruem në brezat që do na pasojnë.
Ndërsa mëkatarët duhet të kërkojnë falje për të cilët një miku im më tregoi sot se rastësisht kishte shkue në kafe me vllaun tim pa kurrfarë qëllimi të keq. Dihet që kafeja asht vendi ku krijohet sherri, po ma shumë te ne shqiptarët.
Se si u krijun rrethant pa dashtë që të zgjatem në vetëmbrojtje vazhdoi miku im kundër armës që mu drejtue dhe reagova me armën time ku mbeti i vramë ai që nuk kisha menduar kurrë se mund ta vrisja. Po ashtu mbeti i vramë një tjetër në rrëmujë e sipër. Kur isha në qeli, po mendojshe se si me përshkrue ngjarjen. Sigurisht mendoja se a thu do ta shikoja jetën e lirë ndonjëherë? Në këto mendime, pa pritun ndën derë u fut një rreshter me bubreca dhe duke ecun në mënyrë të rregullt krijun nje U. U-ja na qenka shenja e pendimit. Bubrrecat dolën nga qelia e nuk u pan kurrë ma.
Fillova të lutem si i penduem që Zoti të më falë. Këtë lutje vazhdoj edhe sot qe mbas 12 vite burg jam i lirë.
O ju mëkatare me duar të pergjakuna të diktaturës, mos e harroni “U”-n! Dilni para popullit shqiptar dhe në shenjë pendese kërkoni të falun, gja të cilën nuk e keni ba gjatë 23 viteve, veçse jeni mundue për të mbajtun pushtetin në çdo formë, duke mbajtun pislleqet e 47 viteve në shpirtin tuej. Perqafojeni U-n se do të ndiheni ma të lehtësuem e ma komod se sa me vazhdue pushtetin e përgjakun.
Ju çiftin Zylaj ju falënderoj që më dhatë mundësin pa limit për intervistën që të kontriboj për çështejen shqiptare. Ky mision s’asht as fillimi e as fundi i përpjekjeve të mia si trashëgimtar i denjë i të parëve të mi.( Bisedoi Kozeta Zylo)
Ne Foto: Viktor Martini ne qender me bashkevuajtesit
7 shtator, 2014
Staten Island, New York
- « Previous Page
- 1
- …
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- …
- 210
- Next Page »