Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

EZOPI SHQIPTAR…

by

Bisedë me fabulistin e shquar shqiptar, tepelenasin Ferit Lamaj/
Që prej shekujsh rron e thëna:/ “Qengj i urtë pi dy nëna”. /Por nuk dini më të renë:/ “Pi servili gjithë kopenë!” (F.Lamaj)…/
Si prezantim për Fabulistin Lamaj po sjellë vetëm vlerësimin e Artistit të Popullit Kadri Roshi i cili thotë: “Më kanë pëlqyer përherë fabulat e Ferit Lamajt, këtij Ezopi shqiptar. Kam patur kënaqësinë e rrallë të interpretoj në moshën 75-vjecare në një film televiziv pjesë nga krijimtaria fabuleske e Lamajt. Më duket se jam rilindur. Faleminderit, Ferit”!
Ju jeni një ndër fabulistët tepër seriozë edhe pse fabulat nuk mund të konceptohen pa humorin, ironinë tallëse, sarkazmën therrëse, kur keni filluar të shkruani fabulën e parë dhe cila është konkretisht, çfarë ju motivojnë më shumë në shkrimin e fabulave?
Mëse e vërtetë. Humori ironizues, sarkazma, paradoksi, alegoria kanë qenë veçori karakterizuese të zhanrit fabulesk qysh në kohët ezopiane e më pas me Fedrin, La Fontenin, Krillovin, Trilusën, për të ardhur gjer në ditët tona.
Me fabulën jam dashuruar herët, në vitet ’70. Sapo kisha kryer studimet e mesme dhe bashkëpunoja me revistën e mirënjohur satiro-humoristike “Hosteni”. Fabula e parë e botuar titullohet “Fleta e pemës”, një krijim katërvargësh.
Konciziteti në krijimtari më ka pëlqyer e tërhequr vijimësisht. Pak vargje, pak radhë, por që të shpërfaqin qartë e saktë mendimin dhe idenë artistike.
Motivimi në fabul është vetë përditshmëria që jetojmë, kohë e mbarsur prej vesesh e fenomenesh regresive. Kafshët e shpendët veprojnë, gjestikulojnë, tingullimitojnë, grinden, dredhojnë, kacafyten, përleshen, gërvishten e gjakosen, fitojnë e munden. Por a nuk ndodh kështu edhe me njeriun? Morali kryesor, jo i një fabule të veçantë, por i të gjitha fabulave, nga më e hershmja deri te e pashkruara ende, është ky: “Në këtë botë të trazuar me virtyte e vese kafshët kanë gojë e flasin. Por ato flasin që të dëgjojmë ne, njerëzit. Ato flasin përmes artit të qëndisur metaforik.”
Qëllimi finalizues stilistik është pikërisht goditja, fshikullimi i vesit dhe stimulimi i virtytit. Të ndihmojë sadopak në korrigjimin e balancës ves – virtyt.
Fabulat tuaja janë tepër të dallueshme sepse të japin kënaqësi estetike, larg moralizimeve dhe shumë prej tyre mësohen përmendsh, konkretisht fabulën që kam përzgjedhur më lart është më se e përdorshme kur lypet nevoja në mjedise të ndryshme, edhe pse ju e keni zgjeruar me dy vargje më shumë kohët e fundit mos gaboj?
Fabulat e bukura dhe të arrira artistikisht ngelen gjatë në trurin e vëmendshëm të lexuesit, ndaj edhe mësohen përmendsh. Fabula është magjike, të ngjizet në shpirt, të pushton. Të josh me përjetësinë e saj. Fabula bën çudira. Të ledhaton, por edhe ta ngul. Fabula ndjek jetën. E lufton vesin shoqëror përmes groteskut, lakonizimit, befasisë e mbi të gjitha, me filozofinë e saj. Fabula është filozofike.
Fabula është pronë e të gjitha moshave dhe profesioneve. Le të perifrazoj shprehjen e shkrimtarit Dritëro Agolli në përathënien e një libri tim: “Fabulën e do edhe gjyshi, edhe nipi, edhe shkencëtari, edhe bariu. Prandaj fabula ka jetë të gjatë në gjirin e lexuesit.”
Artistë të Popullit dhe shumë personalitete të kulturës dhe artit ju kanë vlerësuar maksimalisht, por Kadri Roshi e ka më të spikatur duke ju quajtur Ezopi shqiptar, si ndiheni përballë vlerësimit maksimal nga këto personalitete?
Nuk ke si të mos ndihesh mirë, kur njerëz të shquar të artit dhe të letërsisë të përkrahin shpirtërisht e çiltërsisht me vlerësimet e tyre. Kadri Roshi, Roland Trebicka, Bedri Dedja, Dritëro Agolli, Margarita Xhepa, Astrit Bishqemi etj. kanë qenë jo vetëm dashamirës sqimatarë të fabulës sime, por edhe nxitës e inkurajues të zellshëm për ta përvijuar më tej misionin jo pak të vështirë, por aq të këndshëm të këtij zhanri.

Ndërkohe Ezopi ka qenë skllav, por ju si jeni ndjerë si shkrimtar, fabulist gjatë sistemit komunist dhe postkomunist?

Të shkruaje fabula para viteve ’90 s’ishte dhe aq e lehtë, ndaj edhe fabulistët e ahershëm thuajse numëroheshin me gishtat e njërës dorë: Nonda Bulka, Spiro Çomora, Tonin Miloti, Gjikë Kurtiqi, Jani Duri. Duhet të ishe mjaft i vëmendshëm në thumbimin artistik, pasi mund të të kthehej në bumerang. Më kujtohet si sot porosia e satiristit të shkëlqyer Dionis Bubani, teksa shkelja për herë të parë ne redaksinë e Hostenit: “Duhet të mendohesh mirë, djalosh, para se t’i hysh shkrimit të humorit e të fabulës. Është thikë me dy presa.”
Nëse para ‘90-s kishte rrallësi fabulistësh, pas ’90-s autorët e fabulave mbinë si kërpudhat pas shiut. Dhjetëra të tillë shkruajnë fabula, më së shumti krijime pa nerv artsistik, pa gjetje inrtiguese, pa humor origjinal e të qenësishëm. U kalua nga skaji në skaj. Liria e të shprehurit i çeli udhë mediokritetit, vargëzimit kilometrik, bejtes së mirëfilltë. Vërtet sot nuk të pengon kush të satirizosh fort me armët e mprehta të humorit, madje shumë lart, por kjo s’do të thotë që të bjerresh, të varfërohesh në ngjyresat stilistike.
Çfarë ka ndikuar më shumë nëshkrimin e fabulave dhe cila është kultura konkrete që ju keni marrë gjatë studimit në cikle të ndryshme shkollore?
Në formimin tim si fabulist natyrshëm ka ndikuar kultura letrare humoristike shqiptare dhe ajo botërore. Jam rritur në një kohë kur libri dhe sporti qenë të vetmit mjete argëtimi të moshës. Fillimisht e kam shfaqur talentin në rrethin letrar të pallatit të pionierëve, të cilin e drejtonte shkrimtari dhe studjuesi Rinush Idrizi. Më tej, gjatë viteve të shkollës së mesme dhe sidomos asaj të lartë për gjuhë-letërsi, kam bashkëpunuar me shtypin letrar të kohës, revistën “Hosteni’, gazetat “Drita” e “Zëri i Rinisë”.
Çarja e kufijve ideologjikë e fizikë me botën natyrisht solli ballafaqimin e kulturave dhe të llojeve letrare. Kësisoj edhe të fabulës. Kam marrë pjesë në shumë veprimtari, kongrese e konferenca letrare, por edhe në trajnime në fushë të fabulës. Kam prekur, si të thuash, përbotshmërinë e fabulës në vende të ndryshme, si në Itali, Gjermani, SHBA, Greqi, Francë, Egjipt, Bullgari, Rumani etj.
Fabulat tuaja janë ekranizuar në TV të ndryshme, ekrane etj, nga artistë të shquar, cilat jane disa nga kujtimet më të spikatura më këta aktorë pas intepretimit të fabualave të ndryshme?

Aktorët janë miqtë e mi më të mirë, bashkëpunimet me ta kanë qenë mjaft të frutshme. Fabula ka marrë forcë shumëfishuese nën zërin e magjishëm të mjeshtrave të skenës dhe të ekranit K. Roshi, R. Trebicka, M. Xhepa e L. Filipi. Kujtimet me ta përgjatë ditëve të filmimit do të mbeten të pashlyera në kujtesën time. Por le të përmend vetëm çastet e mbrëmjeve në Divjakë, me të paharrueshmin Kadri Roshi. Më thoshte: “Ferit, fillo të recitosh fabulat që do të kemi nesër në sheshxhirim.” Përskuqesha nga turpi: “Unë të recitoj përpara Jush?!”. “Mos humb kohë, – insistonte, – dua të prek shpirtin tënd, se je krijuesi i fabulave. Dua të marr nga shpirti yt. Nuk më lejohet të turpërohem tani, në moshë të thyer.”

Cilat janë librat e botuar në shqip, gjuhë të ndryshme dhe çmimet ndërkombëtare që keni marrë?

Librat e botuar janë shumë, plot njëqind. Libri i parë, i botuar në vitin 1977, titullohet “Në verë dhe në dimër”. Vetëm këtë vit janë botuar 5 libra, më i fundit prej tyre, “Masterchef” në 4 gjuhë të huaja (anglisht, frëngjisht, italisht, spanjisht).
Si librin më të suksesshëm do të veçoja “Dhelpra e Trojës”, që ka patur 3 ribotime e së shpejti do të ripublikohet. Botimet fabuleske kanë qenë të larmishme edhe përsa i përket formës. Vitet e fundit lexuesi ka mirëpritur variantin e formatit të vogël “Fabula xhepi 1, 2, 3, 4”. Këtë vit rezultuan gjithashtu me sukses edhe fabulat e shkruara si kartëvizita, të ndërfutura në kopertinën-kuti.
Çmimet kombëtare e ndërkombëtare kanë qenë të vijueshme, ku do të veçoja ato të fituara në Itali, Kinë, çmimin “La Fonten” të akorduar nga Ambasada Franceze, etj.

Cilat janë disa nga momentet më të bukura dhe më të dhimbshme gjatë krijimtarisë suaj?

Krijimi vetë është moment i i bukur, por i dhimbshëm. Çastet e kapjes së idesë, të stërholljes, të gjetjes së figuracionit stilistik janë plot magji e kënaqësi, por edhe aq të stërmundimshme. Të vërtitet në mendje një tallaz i fuqishëm deti, të cilin duhet ta qetësosh e ta ledhatosh si një krijesë të bindur.
Ndërsa për t’iu përgjigjur më drejtpërdrejt pyetjes tuaj, çasti më i bukur është sjellja e një libri të ri fabulesk në jetë, ndërsa çasti më i dhimbshëm është ikja e një njeriu të mirë nga kjo jetë.
Në vitin 2000, në Tepelenën tonë, Shtëpia e Kulturës organizoi një veprimtari për krijimtarinë time letrare, ku morën pjesë edhe miqtë e mi: Kadri Roshi e Steve Williams,
përkthyesi i fabulave. Mes të tjerash, në skenar qe futur edhe spektakli “Mis Kafshët”. Në skenë, me fashën përkatëse, hyn Mis Dhelpra, e cila ishte një dhelpër e gjallë. Kënaqësi e rrallë për të gjithë auditorin. Nuk do ta harroj kurrë.

Ju jeni me origjinë nga Tepelena, Tepelena poetike do ta quaja sepse jane disa poetë të mirënjohur në mbarë trullin shqiptar duke filluar me poetin më të vjetër nga mosha Agim Shehun dhe për më tepër nuk ka qenë rastësi që një poet botëror si Bajroni u përul përballë kalasë, u magjeps me natyrën dhe mikpritjen e Ali PashëTepelenës, sa është frymëzuese ky qytet magjik për ju?
Sot s’përbën më ndonjë çudi e s’hyn në gjërat e rralla, që kafen e mëngjesit mes miqsh e shokësh ta shoqërosh, jo vetëm me të kthjelltin “ujë Tepelene”, por edhe me të mençurën “poezi Tepelene” apo me sarkastiken “fabul Tepelene”. Tepelena, ky qytet i vogël buzë Vjosës e rrëzë kalasë së Ali Pashait, ta lëmë mënjanë modestinë, shquhet edhe për numrin jo të vogël të poetëve dhe fabulistëve për metër katror. Në burimet, krojet, puset e çezmat tepelenase kanë pirë ujë dhe kanë freskuar muzën e tyre krijuese poetë e fabulistë të tillë si: Agim Shehu, Petrit Ruka, Ilirjan Zhupa, Qazim Shemaj, Novruz Shehu, Izet e Rezo Çulli, Kozeta Zylo, Shkëlqim Hajno, Pandeli Koçi, Ilia Laska e të tjerë. Qyteti, por edhe Izvori e Rabija, fshatrat ku kanë lindur prindërit e mi, më kanë frymëzuar, më kanë dhënë polenin e parë fabulesk. Që i vogël, tok me vëllezërit e mi, shkoja për verim në fshat, ku mahnitesha e përshtatesha në çast mes jetës baritore. Një pjesë leksiku dhe terminologjie labe në krijimet e mia është pikërisht frut i përvojës akumuluese të moshës fëminore në ato zona. Falë edhe mençurisë së spikatur të njerëzve dhe traditave aq të pasura e të vyera të tyre. Kam parasysh sidomos dasmat: nuset me duvak mi kalë, burrat mysafirë që tërhiqnin për rripi qengjin apo kecin, gratë me tepsi bakllavaje a revanije mbi kokë dhe ne fëmijët që fluturonim nga gëzimi.( Bisedoi Keze Kozeta Zylo)
Staten Island, New York
Gusht 2014

SHKRIMTARJA AMERIKANE CATE LINEBERRY TREGON PËR DIELLIN “SHPËTIMIN SEKRET” NË SHQIPËRI

by

*Shkrimtarja amerikane, Cate Lineberry: “The Secret Rescue (“Shpëtimi Sekret”)-është jo vetëm historia e një udhëtimi të guximshëm e kurajos drejt së panjohurës, por edhe topografia e shpirtit, heroizmit, bujarisë dhe guximit të pashoq të shqiptarëve./
*Intervistë me autoren amerikane të librit “The secret Rescue”(Shpëtimi Sekret”) – Cate Lineberry/
NGA RAIMONDA MOISIU/
“ The Secret Rescue”-(Shpëtimi Sekret”)- është libri i parë i shkrimtares së mirënjohur amerikane, Cate Lineberry. Autorja rrëfen një histori të rrallë dhe të patreguar më parë, të një skuadroni amerikan, me mision ndihme mjekësore, i përbërë nga doktorë dhe infermierë amerikanë. Ishin nisur për në Bari të Italisë, por që për shkak të kohës së keqe me stuhi, aksidentalisht ulin avionin e tyre në territorrin shqiptar të pushtuar nga nazizmi gjerman gjatë Luftës Së Dytë Botërore. Libri është kanditat për Edgar Award dhe vlerësuar një nga librat Bestseller të Facts Crime & #1 Wall Street Journal. Ky libër në mënyrë të habitshme e të jashtëzakonëshme, rrëfen një nga ngjarjet më të rralla historike dhe të mrekullueshme gjatë Luftës së Dytë Botërore, të lënë qëllimisht në harresë nga protagonistët e mbijetuar të ngjarjes. Tridhjetë amerikanë, duke përfshirë trembëdhjetë infermiere femra, zbarkojnë në Shqipërinë e pushtuar nga Nazistët dhe nën kontrollin e oficerëve anglezë, të Inteligjent Servis-it Britanik. Detajet e izolimit total të tyre,mbetën rrëfenja personale të kufizuara për dekada të tëra, dhe ngjarja e plotë kurrë nuk u rrëfye deri më tani. Në nëntor të vitit 1943-e, njëzet e gjashtë amerikanë të Ushtrisë dhe Forcave Ajrore Amerikane, mes tyre mjekë dhe infermierë, në një avion transporti ushtarak, u nisën drejt vijës së frontit të luftës, në Bari të Italisë, për të marrë ushtarët e plagosur e të sëmurë në luftë. Papritmas, avioni kapet nga një stuhi e fortë me borë, shi, bubullima e vetëtima, duke e nxjerrë kështu jashtë kursit të fluturimit, dhe e hedh drejt orbitës së aeroplanëve luftarakë gjermanë. Pa radio marrëse dhe busull, ekuipazhi u detyrua të ulej në një terren të egër dhe të panjohur-në Shqipëri. Nën brutalitetin e pushtimit nazist gjerman, ky vend i varfër ishte në kaos dhe rrezik, por ata luftuan vetëm me një pushkë krahut, për muaj të tërë dhe në një luftë të gjatë, që të mbijetonin dhe të shpëtonin nga rreziku nazist. Në mesin e acarit të dimrit, ekuipazhi mjekësor amerikan u përball me rreziqe dhe kërcënime për jetën, nga sulmet vdekjeprurësë të nazistëve gjermanë, uria, sëmundjet, dhe nën terrorin psikollogjik të vazhdueshme, -frikës të kapjes nga nazistët. Gjithmonë në lëvizje, amerikanët u ndihmuan dhe u strehuan nga njerëzit e thjeshtë, fshatarët dhe partizanët shqiptarë, të cilët ndanin së bashku edhe atë pak ushqim që kishin në vatër, dhe rrezikuan jetën e tyre, deri në vdekje, për t’i ndihmuar e mbrojtur ata.Shpresa e vetme e ekuipazhit amerikan për t’i nxjerrë nga Shqipëria, ishte besimi që ata kishin ndaj oficerëve që punonin për organizatat klandestine britanike dhe amerikane.Vajza dhe mbesa e dy infermiereve amerikane,autorja amerikane Cate Lineberry, pikërisht mbesa e infermieres së mbijetuar amerikane Helen Porter nga shteti Utah,- na rrëfen historinë e rrallë brengosëse e të mbijetuarve të aksidentit ajror në vitin 1943 –e, në Shqipërinë e pushtuar nga forcat naziste. Frika dhe ankthi për të mos rrezikuar jetët e atyre partizanëve dhe fshatarëe shqiptarë që i ndihmuan, i strehuan, dhe i ushqyen,- i detyroi të mbijetuarit për të mbajtur të fshehtë këtë histori për vite të tëra. Fshehtësia i këtij shpëtimi, ishte për të mbrojtur popullin- partizanët dhe fshatarët shqiptarë, të cilët kishin ndihmuar ekuipazhin e infermierëve dhe të mjekëve amerikanë së bashku me mjetet e arratisjes të aviatorëve, -me një heroizëm, bujari e kurajo të pashoq.Pas luftës, Enver Hoxha u bë diktatori i Shqipërisë dhe të mbijetuarit amerikanë ishin të shqetësuar për fatin dhe jetën e atyrë njerëzve të mirë shqiptarë, që iu shpëtuan jetën. Për këtë arësye, ata, – të mbijetuarit -kurrë nuk i përmendën emrat e tyre. Madje të mbijetuarit amerikanë vonë mësuan se një nga partizanët që indihmoi ata, Kostaq Stefa u burgos menjëherë pas luftës dhe u ekzekutua përfundimisht. Në këtë intervistë, autorja Cate Lineberry na tregon “Pse-të” që e inkurajuan dhe ngazëllyen atë, për të shkruar këtë histori të parrëfyer më parë, të atyre njerezve të thjeshtë amerikanë dhe shqiptarë në të përditshmen njerëzore, të cilët i bënë ballë sfidave të tëjskajshëme, në kohën më të errët të nazizmit, në historinë e botës. Çdo gjë në libër është e vërtetë, fakte që janë sjellë me anë të intervistave, ditarëve personale, raporteve zyrtare dhe artikuj gazetash.
-Znj. Cate, sapo keni nxjerrë nga botimi, librin tuaj të parë “The Secret Rescue”. Ishte vërtet krenari dhe admirim i vecantë, kur mësova se ju aty, keni rrëfyer një histori të patreguar më parë, për heroizmin, kurajon, guximin dhe bujarinë e popullit tim shqiptar. Libri juaj dëshmon një histori të vërtetë. A është ky libër i bazuar në fakte reale dhe ngjarje të vërtetë?
Përgjigje:- Ka qenë një dëshirë dhe përkushtim i kënaqshëm absolut, njëkohësisht edhe nderim për të rrëfyer këtë histori të parrëfyer më parë, të atyre njerezve të thjeshtë amerikanë dhe shqiptarë në të përditshmen njerëzore, të cilët i bënë ballë sfidave të tëjskajshëme, në kohën më të errët të nazizmit në historinë e botës. Çdo gjë në libër është e vërtetë fakte që janë sjellë me anë të intervistave, ditarëve personale, raporteve zyrtare dhe artikuj gazetash.
-Cfarë hulumtimesh keni bërë dhe cfarë ishte me vlerë në lidhje me këtë eksperiencë mbresëlënëse për ju?
Përgjigje: Kam shpenzuar shumë kohë duke hulumtuar, që të sigurohesha, dhe për të pasur sa më shumë të qe e mundur materiale dhe fakte reale, për ta rrëfyer sa më mirë jetëshkrimin e kësaj ngjarje. Kam qëndruar rreth dy javë në Shqipëri duke ndjekur hartën dhe ecur në ato vende, shtigje e male ku patiecur edhe grupi i infermierëve. Kam bërë kërkime dhe hulumtime në arkivat e SHBA-s, Angli, dhe Gjermani. Intervistova të mbijetuarin amerikan, të fundit që është ende gjallë nga grupi i atyre të 30-ve, të cilët ishin në aeroplanin që u rrëzua në Shqipëri.Kam parë e lexuar dokumente të rëndësishme ushtarake, imazhet dhe mbresat nga të mbijetuarit e tjerë, por që tani disa prej tyre kanë vdekur, dhe kam intervistuar me sa kam mundur të gjej, anëtarë të familjeve që kanë të bëjnë me këtë ngjarje të patreguar dhe të mbajtur sekret për një kohë relativisht të gjatë.
-Nga ku i keni marrë subjektet? Ishte e vështirë për të arritur në ato gjëra që ju shkruani në lidhje me to? Që ku fillon ky libër?
Përgjigje: Në lidhje me historinë jam njohur përmes një shkrimi historik në një gazete lokale. Teksa e lexoja shkrimin, mu ngjallkureshtja të dija më shumë për këtë histori, veçanërisht për stafin mjekësor infermierët dhe mjekët amerikanë të përfshirë në të, por në mënyrë të posacme për popullin shqiptar, ata fshatarë dhe partizanë luftëtarë të thjeshtë shqiptarë, që rrezikuan gjithçka për t’i ndihmuar këto gra dhe burra amerikanë. Libri fillon në kohën kur infermierët dhe mjekët amerikanë janë me një mision ndihme mjekësore përtej Atlantikut, për të ndihmuar në evakuimin e ushtarëve të plagosur dhe të sëmurë në Mesdhe. Gjysma e skuadronit që ishin në një avion, synonin të mbërrinin në Bari të Italisë, por shpejt e kuptojnë, që janë përfshirë nga një kohë e keqe me shtrëngata të forta atmosferike, me erërat e forta, shi, bubullima, vetëtima, dhe avioni i tyre pa e ditur kaloi detin Adriatik dhe aksidentalisht bie në territorin shqiptar, pikërisht në një hapësirë të ngushtë ku kishte avionë luftarakë gjermanë, por pilotët amerikanë përfundimisht mundën të gjejnë një të carë mes maleve dhe bien në një vendbanim të panjohur –në Shqipëri- por që shumica e tyre nuk kishin aspak njohuri rreth atij vendi.
-A keni pasur miq të tjerë, që ju dhanë idenë për rrëfimin, “The Secret Rescue” ?
Disa të afërm të familjessima jua dhashë të lexonin dorëshkrimin, para se t’ja dërgoja atë redaktorit dhe u konsultova edhe me disa ekspertë, rreth disa paragrafeve, vetëm e vetëm për tu bindur në saktësinë e tyre.
-Libri “The Secret Rescue” ka një strukturë veçanërisht interesante. Si e keni realizuar atë?
Përgjigje: Dëshiroja që audienca e lexuesve të kuptojë e bësojë sa më mirë rrëfimin e ngjarjes, se si këta burra dhe gra amerikane, e gjetën veten prapa linjave të armikut. E fillova duke mbledhur informacione rreth historive personale të jetës së tyre,pregatitjet dhe trainimin e tyre, para se ata të niseshin me mision ndihme mjekësore në Bari të Italisë dhe deri në momentin që ata bënë uljen emergjente në Shqipëri. Dhe ky është një rrëfim dhe sa më shumë që rrëfehet bëhet më bindës, kur ata takohen befas me partizanët dhe fshatarët shqiptarë, të cilët ju ofrojnë ndihmë, ndërsa edhe vetë ata përballeshin me mësymjet e gjermanëve nazistë, kohën e keqe me stuhi bore, dhe rreziqet e tjera që ju kanoseshin, përgjatë udhëtimit të tyre, jashtëzakonisht të papritur. Sikundër shprehet shpesh Harold Hayes, një nga të mbijetuarit e kësaj ngjarje, i mbetur ende gjallë deri më sot, -që amerikanët nuk do të kishin mbijetuar pa ndihmën, kurajon dhe heroizmin e popullit shqiptar.
-Cilat ishin impresionet tuaja të para? si keni arritur të realizoni botimin e tij?
Përgjigje: -Unë isha tejet e ngazëllyer nga fakti, që gjeta një histori të tillë interesante nga Lufta e Dytë Botërore, histori, që gati ishte harruar për vite të tëra. Agjenti im ju ofroi librin tim disa shtëpive botuese, dhe unë kam qenë vërtet me fat, që bashkëpunova me Little, Broën, një shtëpi botuese e mrekullueshme dhe mbështetëse dashamirëse e një sërë autorësh amerikanë me emër. Mbasi mbarova hulumtimet e mija dhe shkrova librin për më shumë se një vit, më pas ia nisa redaktorit tim në Little, Broën, John Parsley.
-A keni menduar ndonjëherë për ta shkruar skenar filmi? Dhe a do të jeni në gjendje ta shkruani atë ?
Përgjigje: -Mendoj se kjo histori kaq intriguese do të dalë një film i mrekullueshëm. Me shpresë që Hollywood-i ta marrë në konsideratë dhe biem dakord.
-Nëse kjo do të ndodhë, si do të ndiheni ju, në rast se “ The Secret Rescue” që ju keni shkruar, bëhet film, por dikush tjetër do të jetë regjisori i saj. A do ta mendoni se kjo do të jetë ende krijim i juaj?
Përgjigje: Do të jetë një vlerësim dhe nderim i madh, që ky libër të bëhet një film sepse shumë e më shumë njerëz do të mësojnë dhe njohin këtë histori të rrallë dhe se si amerikanët dhe shqiptarët, njerës të thjeshtë e të zakonshëm, treguan trimërinë, bujarinë dhe guximin e tyre gjatë Luftës së Dytë Botërore, për miqësinë e hershme të dy popujve që ka qenë prezente, që në atë kohë. Që do të thotë se filmi është një medium krejtësisht i ndryshëm, kështuqë unë i mirëpres që skenari i filmit të jetë disi ndryshe nga libri, rëndësi ka të bëhet një film për këtë ngjarje të rrallë.
-A mund t’na tregoni kush është shkrimtarja Cate Lineberry? Ku jetoni?Kur keni menduar për herë të parë, t’i përkushtoheni artit të të shkruarit?
Përgjigje: Kohët e fundit kam lëvizur përsëri në Raleigh, North Carolina, me burrin tim, pasi jetuam e punuam për 18 vjet në Uashington, DC. Para se të shkruaja librin, kam punuar në revistën National Geographic dhe revista Smithsonian, ku unë kam qenë në gjendje për të ndjekur pasionin tim për të mësuar në lidhje me kulturën dhe historinë. Unë gjithmonë i kam dashur të dyja; letërsine artistike, dhe letërsinë historike të bazuar në fakte, ngjarje reale dhe njerëz reale, si biografinë apo historinë e tyre. Kam marrë “Master” per letersine nga Universiteti John Hopkins.
-Besoj se kjo zgjuarsi vjen nga diku në gen….A ka qenë ndonjë nga prindërit të cilët kanë shkruar? Kush ju ka inkurajuar të shkruani?
Përgjigje: Nëna ime ka punuar infermiere për 46 vjet dhe baba im ka qenë neurolog. Të dy janë shkrimtarë të mëdhenj dhe më kanë inkurajuar gjithmonë të bëj atë që unë dua. Jam shumë me fat në këtë drejtim.
-Pse shkruani? Të shkruarit ishte instinkt i brendshëm apo ju e ndjenit se duhet të shkruani?
Përgjigje: -Të shkruarit më lejon mua për të shprehur vetveten dhe të shkruarit histori të vërteta, më lejon mua të mësoj më shumë gjëra, ndërsa unë jam duke studiuar apo bërë hulumtime. Më ngazëllejnë dhe shtojnë kurreshtjen vecmas nga historia dhe tregimet e njerëzve pak të njohur, por të cilët kanë bërë gjëra të jashtëzakonshme. Kështu që kjo është një dhuratë, që ja vlen për t’i përkushtuar kohë nga koha ime.
-Na tregoni diçka rreth librave të tjerë që keni shkruar. Çfarë po shkruani për momentin?
Përgjigje: “The Secret Rescue” (“Shpëtimi Sekret”) është libri im i parë.Aktualisht jam duke shkruar librin e dytë me ngjarje të vërteta historike, gati njësoj si i pari-Nonfiction.
-Një mesazh për komunitetin e shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë…
Përgjigje: Fusha e botimit është një bisnes e rreptë, i rregjur dhe fitimprurës, që nuk lëshon pe, por askush nga ne nuk duhet të ndalet se shkruari e rrëfyeri ngjarjet dhe mbresat, historitë e jetës, që janë aq të rëndësishme për ne.
Gusht, 2014

Interview with the americanauthor of “The Secret Rescue” -Cate Lineberry

by

The American writer, Cate Lineberry: “The secret Rescue”- is a story of a courage journey across not only a foreign landscape, but the topography of the Albanian human spirit as well”/
Cate lineberry’s first book, The Secret Rescue is An Untold story of American Nurses and Medics Behind Nazi Lines, was and Edgar Award nominee for the best Facts Crime and #1 Wall Street Journal bestseller. This incredible books tells one of the most remarkable forgotten stories of World War II.Thirty Americans, including thirteen nurses, crash landed in Nazi-controlled Albania and British Intelligence officers. The riveting details of their narrative remained classified, the full story never told-until now. In November 1945, twenty-six American Army Airforces flight nurses and medics boarded a military transport plane headed toward the front lines in Italy to evacuate wounded and sick troops. The plane was caught in a violent storm and thrown off course and into the path of German fighter planes.Without a working radio or compass, the crew was forced to land in a wild, unknown terrain: Albania.Under Nazi control this brutal and poverty-stricken country was rife with chaos and danger. With the one gun among them, they began their months-long fight to survive. In the midst of a severe winter, the Americans faced life-threatening dangers: near –deadly German attack, hunger and sickness, and the constant threat of capture by the Nazis. Always on the move, the Americans hid at night with courage of the Albanian villagers, who shared what little food they had and risks death to help them. The stranded group’s only hope for rescue was putting their faith on officers working for clandestine British and American organizations.The daughter and granddaughter of nurses, the American author Cate Lineberry tells the harrowing tale of the survivors of 1943 plane crash in nazi-occupied Albania. Fear of endangering those who helped them led to the survivors to keep their story secret for years.The secrecy was to protect the Albanian people, Albanian partisans and Albanian villagers who had helped the American crew of nurses and medics, and to protect the means of escape for future downed airmen. After the war, EnverHoxha became the ruthless dictator of Albania and the americans survivors were concerned that if they named the Albanians whosaved their lives, they would be killed. The survivors later learned that one of the partisans who helped them,-KostaqStefawas imprisoned shortly after the war and was eventually executed. Now in this interview, author Lineberry tells us,- why’s- she wrote this tale of the uncommon bravery of everyday people— Americans and Albanians,—who faced extreme challenges during such a dark time in the world’s history. Everything in the book is true and was verified through interviews, personal diaries, official reports and newspaper articles.
Interviewd by Raimonda MOISIU
-It was nice to hear, that recently , you’ ve got your book published- “The Secret Rescue”. It’s really a delight to hear that you’re telling this story of heroism and courage of my Albanian people. It has been said, that your book proves to be a true story. Is this book based on true facts?
It’s been an absolute pleasure and honor to tell this story of everyday people— Americans and Albanians,—who faced extreme challenges during such a dark time in the world’s history. Everything in the book is true and was verified through interviews, personal diaries, official reports and newspaper articles.
-How much research experience did you do? What was useful about that experience for you?
I spent a lot of time researching this story to make sure I had as many facts as I possibly could to make the story come to life. I spent about two weeks in Albania retracing much of the group’s journey, combed archives in the U.S, England, and Germany, interviewed the one living American from the group of 30 who crashed in Albania, consulted military records and other accounts by the survivors who are now deceased, and interviewed as many family members related to the story as I could find.
-Where did you find your subjects? Was it hard to come up with things to write about? Where did this book begin?
I learned about the story through a historic newspaper article and was particularly intrigued by the American nurses involved in the story and the Albanian people who risked everything to help these women and men. The book begins when the American nurses and medics are on their way overseas to help evacuate wounded and sick soldiers in the Mediterranean. Half the squadron soon finds themselves on a plane in the middle of a violent storm. As they try to make their way to safety, they unknowingly cross the Adriatic and run into the path of German fighter planes. The pilots eventually find a narrow opening between mountains and crash land in Albania—a place most of them knew nothing about.
-Are there other friends who gave you ideas for “ The Secret Rescue” story?
A few family members read over the draft before I turned it in to the editor, and I had experts read over certain sections for accuracy.
– “ The Secret rescue” book, it has a particularly interesting structure. How did you come up with that structure?
I wanted readers to understand how these American men and women found themselves behind enemy lines so I start with them on their way overseas and provide background information on their training and their personal histories before the crash landing. The story continues to follow them as they encounter Albanian partisans and villagers who offer them help as they face German attacks, blizzards, and other hazards along their extremely treacherous journey. As Harold Hayes, the one living survivor, often said to me, the Americans never would have survived without the help of the Albanian people.
-What were your first impressions? How did you manage to get it published?
I was thrilled to find such an interesting World War II story that had been nearly forgotten over the years. My agent circulated my book proposal to several publishing houses, and I was fortunate enough to land with Little, Brown, a wonderful publisher and supporter of authors. I spent the next year or so finishing my research and writing the book and then turned it in to my editor at Little, Brown, John Parsley.
-Have you ever considered writing it in play for movie? Do you know anything about how to write a screenplay?
I think the story would make a wonderful movie. Hopefully Hollywood agrees.

-If this will be proved, how would you feel about “ The Secret Rescue” movie you’ve written, but somebody else is going to direct it? Do you feel that it will be yours?
It would be an honor to have the book made into a movie because it would allow so many more people to learn about how everyday Americans and Albanians showed their bravery and courage during the war. That said, film is an entirely different medium so I would expect it to be somewhat different from the book.

-Tell us about something about yourself? Where do you live? When did you first start to think about devoting yourself to writing?
I recently moved back to Raleigh, North Carolina, with my husband after spending 18 years in Washington, DC. Before writing the book, I worked at National Geographic magazine and Smithsonian magazine where I was able to pursue my passion for learning about culture and history. I’ve always loved to write both fiction and nonfiction and received my master’s degreed in writing from Johns Hopkins University.
-That wisdom must come from somewhere though… Were any of your parents interested in writing? Who encouraged you to write?
My mom was a nurse for 46 years and my dad was a neurobiologist. Both are great writers and have always encouraged me to do what I love. I’m pretty fortunate in that way.
-Why do you write? Writing what was inside of you rather than what you felt you should be writing?
Writing allows me to express myself, and nonfiction writing allows me to learn while I’m researching. I’m especially fascinated by history and the stories of little known people who have accomplished extraordinary things so it’s a gift to be able to devote much of my time to it.

Tell us something about other books you have written. What are you writing now?
“The Secret Rescue” is my first book. I’m currently working on my second book. Like this one, it’ll be historical-nonfiction.
A message for Albanian –American writers’ community?
The publishing world is a tough business but none of us can let that stop us from telling the stories that are important to us.
Thank you very much for taking the time out of your busy schedule to take part in this interview.
Interviewd by Raimonda MOISIU
August, 2014, USA

SUEDI-SADIJE ALITI:JAM KRENARE ME PROFESIONIN TIM

by

PROFESIONI I MËSIMËDHËNJËS ËSHTË NJË PROFESION I SHENJTË, FISNIK E HUMAN, POR MBI TË GJITHA EDUKATIV/
nga Sokol Demaku/
Parimi im ka qenë e është, që të kontribuoj e të jap ndihmën time profesionale për njerëzit e vendit tim dhe për popullin tim, këtë ka vite që e bëj dhe do të vazhdoj që ta bëj edhe më tej. Duhet ndryshuar shumë gjëra, po kjo nuk varet nga populli, por nga njerëzit që i prijnë popullit në trevat shqiptar, nga politikë bërësit.
Profesioni i mësimdhënies është një profesion i shenjtë, është një profesion me shumë përgjegjësi, profesion fisnik e human, por mbi të gjithA edukativ. Nuk ka më shumë kënaqësi se sa fëmijëve t’ju mësosh gjuhën e bukur e të ëmbël shqipe. Por profesion që ka edhe shumë sakrificë e vështirësi.Po me punë e vullnet arimë cakun, shpresoj.
Arsimi shqip në Maqedoni ka nevojë për reforma por ato duet të bëhen nga themeli e jo nga kulmi, ashtu sic është duke e u vepruar më reformat e arsimit të përgjithshëm në Maqedoni.
Profesioni i gazetarisë më hapi shumë dyer, më ofroi në shumë segmente të shoqësirë, nga afër të dnjej dhimbjen dhe vuajtjen e një familje me halle ekonomike, djersën dhe mundin e artistit që jep gjithcka nga vetja e pak paghuhet e velresohet, unë u rita me këto gjëra.
Ju lutem një prezentim të shkurtër?
S. Aliti:
Sadije Aliti u lind në fshatin Gllogjë të Tetovës. Shkollën fillore e kreu ne fshatin e lindjes, të mesmen në Gjimnazin e Tetovës. Në vitin 1999 u diplomua si profesoreshë e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Katedrën për Gjuhë dhe Letësri Shqipe në Fakultetin Filologjik në Universitetin e Shkupit. Është e regjistruar në studime pasuniversitare në Fakultetin Filologjik në Universitetin e Shkupit, Katedrën për Gjuhë dhe Letësri Shqipe, programi studimor letërsi shqipe.
Profesoreshë e gjuhës shqipe në shkollën fillore “Asdreni” në fshatin Gllogjë, 1999-2001;
Profesoreshë e gjuhës shqipe në shkollën fillore: Kiril Pjecinoviq” në fshatin Tearcë, 2001-2013, orar të plotë mësimor, në marrëdhënie të rregullt pune
Asistente në Universitetin Shtëtëror të Tetovës Katedra e gazetarisë, 2009-2010;
Kurse për gjuh shqipe me kursiste ferma të punësuara në institucionet shtëtërore në Komunën e Tetovës, orgaizuar nga Organizata e grave maqedone e finansuar nga IOM, shtator 2002-maj 2004
Kurse për gjuh shqipe me student të rinj nga Komun e Tetoves dhe rrethina, organizuar nga OJQ “Sreqen Zhivot” dhe ECM, Tetovë, shtator 2005-maj 2007
Bashkpunëtore e jashtme te Radio Bleta janar 2002- dhjetor 2004,
Bashkpunëtore e jashtme e gazetës në gjuhën shqipe Flaka, shtator 1991 maj 2008
Gazetare e regullt në të përditshmen fakti maj 1999 dhjetor 2010
Bahkëpunim me disa portale, www.yllpress.com, www.tetova1.com, etj.
Anëtare e Kryesisë së Degës së LGSH-së në Tetovë, 1993-2000,
Nënkryetare e Organizatës rinore të PPD-së, maj 1996- dhjetor 1999;
Aktiviste dhe koordinatore e disa projekteve pranë OH El Hilal, prill 2000-2013,
Kryetare e klubit futbollistik për femra Drita Abi, Tetovë, gusht 2004-dhjetor 2008;
Pjesëmrrëse në Konferencën ndërkombetare për paqe në Poreç të Kroacisë, shtator 1997.
Pjesëmarrëse në seminarin Ballkanik kushtuar Kosovës, në Tiranë të Shqipërisë, qershor 1999,
Konferencë ndërkombëtare të organizuar nga Pakti i stabilitetit në Podgoricë, Mal të Zi shtator 2002,
Seminar ndërkombëtarë për paqe në Evropën juglindore në Shtutgard dhe Berlin, përkrahur nga Fondacioni Fridrih Nauman, dhjetor 2002,
Seminar rajonal për barazi gjinore në Prishtinë, Kosovë, përkrahur nga Fondacioni Fridrih Nauman, nëntor 2004,
Seminar të grave në Stamboll të Turqisë, maj 2006,
Përcjell festivalin ndërkombëtare të valleve popullore në Bursa të Turqisë, korrik 2001
Përcjell festivalin ndërkombëtare të valleve popullore në Izmir të Turqisë, shtator 2004,
Përcjell festivalin ndërkombëtare të valleve popullore , Gjirokastër Shqipëri, shtator 2002;
Përcjell festivalin ndërkombëtare të valleve popullore, Kacanik, Kosovë qershor 2005;
Përcjell festivalin ndërkombëtare të valleve popullore, Peshkopi, Shqipëri, nëntor 2006;
Përcjell festivalin ndërkombëtare të valleve popullore Strugë, Maqedoni qershor 2009;
Kryetare e Festivalin të valleve popullore “Zana e Sharrit” Tearcë, korrik 2009,
Pjesëmarrëse në Seminarin e parë të Albanologjisë organizuar nga USHT në Ohër, shtator 2007, ku preznetohet me kumtesën “Legjenda e nuseve në fshatin Gllogjë”.
Përfaqëson poeteshat shqiptare nga Maqedonia në takimin e 27 në Vushtrri “Takimi i poeteshave Vushtrria 2009” maj të vitit 2009, 2010, 2011,2013
Përvojë me sektrin joqeveritar 1991-2013,sidomos në sferën e të drejtave të grave në Maqedoni dhe rajon
Pjesëmarrje në shumë seminare:
Pjesëmarrje më e madh e femrave në politikë
Tribuna në zonta poskonfliktuoze
Tribuna kundër tregtisë me nejrëz
Dhuna në familje
Projekte të realizuara me: IOM,USADI, UNIFEM, UNDP
Anëtare e Iniciativës së femrave “Antiko”, Shkup 2004-2013
Anëtare e Forumit të gruas shqiptre, Tetovë 1999-2013,
Byroja për zhvillimin e arsimit, Tetovë Organizata humanitare “El Hilal”” Shkup, Komuna e Tearcës, sketori për culture dhe OJQ, Forumi I gruas shqiptare, Këndi amerikan në Tetovë, ADi-Gostivar,
Përveç se një mësuese e Gjuhës dhe letërsisë shqipe, një gazetare e denjë në Maqedoni, aktiviste e cështjeve kulturore, do të ishte me interes të mësonim nga ju se si e përkufizoni rolin e një mësuesi të gjuhës amtare në Maqedoni?
S.ALITI: Profesioni i mësimdhënies është një profesion i shenjtë, është një profesion me shumë përgjegjësi, profesion fisnik e human, por mbi të gjitah edukativ. Nuk ka më shumë kënaqësi se sa fëmijëve t’ju mësosh gjuhën e bukur e të ëmbël shqipe. Por profesion që ka edhe shumë sakrificë e vështirësi.Po me punë e vullnet arimë cakun, shpresoj.
Keni studiuar Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Katedrën për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Fakultetin Filologjik në Universitetin e Shkupit, çka ju shtyri ta studioni Gjuhën?
S.Aliti: Koha e regjistrimit në fakultet, ishte tepër e rëndë, arsimi universitar në Kosovë, ishte në kushte të vështira, në Tiranë sapo ishin hapur dyert për shqiptarët këndej kufirit, dhe të drejtën e regjistrimit e gëzonin vetëm fëmijët e funskionarëve të kohës. Në Tetovë ende nuk flitej për arsim universitar, e në Universitetin e Shkupit, të rrallë ishin ata sdtudentë që arinin të regjistorheshin sepse ishte një politikë antishqiptare shumë e theksuar. Orientim i vetëm ishte Katedra e gjuhes shqipe dhe Fakulteti pedagogjik për mësimdhënës të ciklit klasor, që asokohe ishte vetem dy vjet. Unë doja të regjistrohem në fakultet ku studimet ishin 4 vjet, keshtu u regjistrova, e dua dhe më pëlqen gjuha shqipe, por në ëndrrat adoleshte kam dashur psokologjinë apo juridikun, se gjithë në shkollë të mesme më thonin ti do të bëhesh avokate. Po praktika e jetës më dërgoi edhe në profesionin e gazetarisë.
Ju i jeni përkushtuar pra punës me fëmijë, arsimimit, si e ndieni veten si mësuese?
S.Aliti: Është një punë me shumë përgjegjësi, kërkon të japësh maksimumin, nuk është e lehtë që të bësh ndrtimin e një ardhmërie, pikërisht është shkollimi fillor që edhe vë binarët e jetës për breznitë e reja. Kjo ngajson edhe me shartimin e një peme, sespe fëmiëjt duhet të pajisen edhe me një edukatë dhe nëj arsim, të përgatiten e të jenë të denjë për tu përballur me jetën nesër, e në shoqërinë tonë në Maqedoni, po edhe më gjërë në Ballkan, kjo është më e vështirë nga shumë faktorë të shoqërisë, sistemi roganizativ e funskional. Në mësin tonë nuk funskiojnë si duet shërbimet profesioanle dhe qendrat sociale, cdo gjë nis, zbulohet dhe përfundon në shkollë, nuk ka organe që rastet më specifike t’i orinetojnë diku tjetër për zgjidhje, po gjithcka mbetet në duart e arsimtiarit dhe shërbimit profeisonal në shkollë, me këtë jam përballur shumë herë. Mësusei duet të jetë prind, mjek, polic, gjykatës, shërbyes fetar, gjitha profesioent e mudnshme janë te persoanliteti i mësusëit.
Nga e merrni frymëzimin në punën e tuaj? Çfarë ju frymëzon?
S.Aliti: Po, dëshira për punë, vullneti për të bërë dicka më mirë se dje, ideja për të qenë bartës i ndryshimeve progresive, dhe mbi të gjitha suksesi i përgjithshëm edhe ai individua, por edhe ai grupor.
Ju jeni shumë aktive edhe në jetën shoqërore dhe kulturore të shqiptarëve këtu në trojet shqiptare në Maqedoni, çka ju shtyn në ketë drejtim dhe në çka më shumë është e angazhuar Sadija?
S.Aliti: Profesioni i gazetarisë më hapi shumë dyer, më ofroi në shumë segmente të shoqësirë, nga afër të dnjej dhimbjen dhe vuajtjen e një familje me halle ekonomike, djersën dhe mundin e artistit që jep gjithcka nga vetja e pak paghuhet e velresohet, unë u rita me këto gjëra. Që në shkollë të mesme isha e kycyr në disa rrjedha rinore, sidomos në Shoqata të grave që sapo kishin nsiur të themeloheshni. Kam qenë bartese informative për shumë ngjarje kulturore që në ato vite të fillimit të tranzicionit ishin si një ringjallje e kulturës shqiptare në Maqedoni. Disa nga ato ngajrje tani më i takojnë kohës së shkaur e disa ende mbahen po me shumë vështirësi organizative dhe fianciare, mbahen sa për të ruajtur kontinuitetin.
Jam aty ku vlerësoj se ka nevojë për ndihmën time, pasi më unë kam kaluar në atë fazë të profesionalizimit, dhe pa hezitim jap ndihmën time cdokush që e kërkon ose që e sheh te nevojshme.
Çka mendoni për sistemin e arsimit sot në Maqedoni, konkretisht kur kemi të bëjmë më shkollat shqipe, çka kishit me ndryshuar në këtë drejtim po të pyteni ju?
S.Aliti: Eh shumë gjëra, së pari reformë të plotë në adminsitratë, njerëz profesionist dhe vlerësim të duhur. Ndryshim të planprogrameve edhe ate të menjëhershme. Për gjuhën shqipe nuk kemi probleme si kanë qenë në kohën e sistemit monsit, po në drejtimet tjera hasen shumë probleme, si në histori, gjeografi e lëndët ekzakte ku tekstet shkollore nga autorë shqiptarë mungojnë, ato përkthehen nga gjuha maqedone dhe përkthimi është shumë jo profesional dhe i dobët që shkakotn paqartësi në tekst dhe vështirësi kur i punojmë me nxnënsit, në kuptimin e tyre. Arsimi shqip në Maqedoni ka nevojë për reforma por ato duet të bëhen nga themeli e jo nga kulmi, ashtu sic është duke e u vepruar më reformat e arsimit të përgjithshëm në Maqedoni. Duhet të kemi plane të përbashkëta arsimore ndërshqiptare, duke fillaur me abetaren e duke përfudnaur me ato shkencore univesritare, sespe kemi një alfabet e një gjuhë, po kemi plitika jo të mira orientimi e menaxhimi.
Si e kalon një ditë të punës në shkollën ku punon Sadija?
S.Aliti: Dita fillon që nga mëngjesi, ora 6 e 30 kur paërgtitem për në punë, me kafenë e mëngjesit me kolegët në zyrë dhe me orarin mësimor, për të vazhduar me angazhime të tjera profesionale në shkollë apo ne sfera tjera ku unë veproj. Ndonjë ditë është më shumë e nagrakuar që më mer më shumë kohë e angazhim, e dnonëj ditë më pak, varet nga agjedna e obligimeve.
Ju jeni me profesion arsimtare e gjuhës por merreni edhe me shkrime dhe publicistikë, çfarë momentalisht është më inetres për ju?
S.Aliti: Kuptohet se përparësi ka angazhimi im profesional ku unë aktualsiht jam e puënsuar, puna në shkollë me nxënësit dhe me stafin e shkollës. Por nuk mbeten anash edhe projekte tjera që kanë të bënjë me sferën e arsimti, pasi kam përcjellë një sërë trajnimesh dhe jam certifikuar.Por edhe shkrimet tjera nuk mebten anash edhe për ata është e nevojshme kohë dhe përkushtim.
Çka ka botuar deri më tani Sadija dhe çka pret lexuesi në të ardhmen nga ju?
S. Aliti: Shkrime letrare dhe publicistike në: Flaka, Tribuna Sh, Vlera, Vepra, Rrezja, Yllirija, Koja Javore, etj. Janë botuar këto tituj libra me poezi dhe monografi si koautrore:
Koha Blu, Shtëpia botuese Konica 95 Tetovë, viti 1996,
Dasmë zanash, Shtëpia botuese Toena Tiranë, viti 2000,
Vallëzim parajse, Shtëpia botuese Arbëria Dizajn, Tetovë, viti 2002.
Fjalë të heshtura Shtëpia botuese Tringa Dizajn Tetovë, viti 2006.
Valixhe kujtimesh Shtëpia botuese Tringa Dizajn Tetovë, viti 2008.
Shkëndija është një dhe mbi të gjitha, Sh.Sinani, Monografi, Shtëpia botuese Tringa Dizajn Tetovë, viti 2009.
A do t’më falësh nënë, 2012
“Sporti na bashkoi”, monografi, bashkëautor me Sh.Sinani, 2012
Drite dashurie, vellim poetik, perkthim ne gjuhen rumune, 2014, Bukuresht
”E nesëmrja”, vëllim poetik, 1014, Tetovë
Ju jeni shumë aktvie në jetën poltike aty kujetoni sa është pjesëmarrja e femrave shqiptare në politikë?
S.Aliti: Aktive në jetën publike po, po jo edhe aktive në atë poltikike, kam qenë në organizatën e të rinjëvë dhe në Forumin e gruas në kohën kur ishte aktive Partia për Prosperitet Demokratik (PPD), por tani jo, sepse profesioni i gazetarisë nuk e duron edhe politikën aktive.
Për fat të mirë gjërat kanën dryshuar mirë, edhepse nuk janë në nivelin e situatës në vendet skandianev, po vënia e kuotave dhe detyrimi me Ligj i partive poltike për përfshirje në lsita zgjedhore lolake e parlamentare për praninë e femrave e ka ndryshuar imazhin e përfaqësimit të femrës shqiptarë. Ajo është e pranishemnë shumë këshilla komuanle dhe në parlament, me një kryetare femër, Komuan e Tetovës, ndërsa në organet e vendimarrjes, në institucione të shtetit dhe në parti politike situata është jo fort e mirë, prania e tyre është e vogël.
Një publiciste, një poete dhe një punëtore kulturore kërkon të jetë pothuajse për gjithçka e informuar. Kjo ka të bëjë kryesisht më natyrën e personit. Thjesht doja një përgjigje të shkurtër. Si është nga natyra e saj, Sadija?
S.Aliti: Informim të nevojshëm, gazetair është zanat që të mundëson shumë gjëra të kuptosh edhe parakohe. Vlerësoj drejtësinë, saktësinë, por e dhënë tepër edhe pas detajeve.
Ju jeni edhe një gazetarë dhe aktiviste humanitare e dalluar , çfarë është aktiviteti juaj në këtë drejtim dhe sa jeni e kënaqur me këtë që ju beni këtu në vendlindjen tuaj?
S.Aliti: Në gazetari jam që nga bankat e shkollës së mesme, për të vazhduar deri më sot, janë vite. Kam përcjellë krizën e Kosovës, në vitin 1999, përshkrimet nga kampet ku ishin të strehuar të dëbuarit nga Kosova, janë të pa numërta. Kam përcjellë edhe situatën e vitit 2001 në Maqedoni, edhe aty ka shumë mbresa emocionuese e dhimbjej, disa janë prezentuar në gazetën e atëhershme të përditshme FAKTI. Që nga ajo kohë u inkuadrova edhe si volluntere në Organizatën humanitare El hilal ku jam aktive edhe sot. Nga e gjithë kjo eksperiencë do të vecoj vetëm anagzhimin tim në komisonin për ndërtimin e dy shtëpive të dëshmorëve të kombit në fshatin Sellcë, jam shumë e lumtur dhe ndihem krenare kur shoh fëmijët e dëshmorëve që u siguriam kulm mbi kokë bashkë me ndihmën dhe mbështjetjen e bëmirësve. Janë shumë ngjarje nga gazetaria, por ato do i shpalosim në ndonjë mundësi tjetër.
Çka mendoni për jetën kultutore të shqiptarëve në Maqedoni respektivisht në trojet shqiptare këtu, si ju e shifni ketë?
S.Aliti: Jeta kulturore shqiptare në trojet shqiptare, Kosovë e Shqipëri është në nivel më të mirë e më të lartë, ndoshta jo edhe aq të kënaqshëm pasi ka mundësi edhe më shumë të bëhet, pasi janë institucionet e shteti. Në trevat tjera, Mal të Zi, Lugina e Preshevës dhe në Maqedoni, ndryshon është më e vobegët, më e varfër, mungojnë instutucionet dhe mbështetja fianciare, ajo bëhet në suazat e së mundshmes dhe falë vullnetit dhe dashamirësisë së njerëzve të artit e kulturës që sakrifikojnë gjithcka për të mbajtur gjallë kulturën shqiptare. Organizmet dhe bashkëpunimet kulturore të përbashkëta do i ndihmonin shumë kësaj cështje, sidomos kulturës jashta isntitucioneve të shtetit, kjo do ishtë në frymën e bashkimit kombëtar, ashtu si ka ndodhuir edhe me disa aktivitete kulturore, festivale, aktivitete bukurie, koncerte të përbashkëta e shumë tjera të ngajshme. Këtu do të vlerësoja organizimet letrare që i ka mbështet Ministria e Diasporës e Kosovës, që mundëson që shqiptarët në diasporë varësisht nga vendi ku vijnë të ndihen si të barabratë.
Nëse do të kishit mundësi te jepje ndihmesën tënde në realitetin që jetojmë ne shqiptarët, ku mendon konkretisht që duhet ndryshuar diçka dhe pse?
S.Aliti: Parimi im ka qenë e është, që të kontribuoj e të jap ndihmën time profesionale për njerëzit e vendit tim dhe për popullin tim, këtë ka vite që e bëj dhe do të vazhdoj që ta bëj edhe më tej. Duhet ndryshuar shumë gjëra, po kjo nuk varet nga populli, por nga njerëzit që i prijnë popullit në trevat shqiptar, nga politikë bërësit.
Duhet bashkuar kokat njëherë e pastaj duet bashkuar tokat, populli dhe njerëzit janë të bashkaur, nuk e ndjejnë ndarjen, por me mënyra e forma të ndryshme i kontribuojnë bashkimit.
Nëse lamia e mësusisë nuk do të ishte profesioni juaj, në çfarë profesioni do e gjente vetën më së miri Sadija?
S.Aliti: Po krahas mësuesië unë vite me radhë kam punaur edhe si gazetare në gazetë të përditshme, paralelisht, që është një punë shumë dinamike, kam bashkëpuanuar me radio e TV. Edhe në gazetari nuk ndjehem keq.
Përveç punës suaj në shkollë, si e kalon kohën e lirë?
S.Aliti:Po, angazhimi im kryesor është në shkollë, pastaj janë edhe obligime tjera, pasi jam aktive në më shumë aktivitete shoqërore, pak kohë mbetet e lirë. Atë e kaloj kryesisht me njërëzit e afërt që janë rreht meje, kolege e kolegeë, miq e mikesha. Me ndonjë film të mirë pranë televiaorit apo me lexim të ndonëj vepre të mirë, ose me shetitje në natyrë pasi e adhuroj ambientin e natyrës.
Çka ju benë të lumtur dhe çka ju mundon më së shumti në jetë?
S.Aliti: Gjithcka e mirë dhe e bukur, ngrohtësia dhe dashuria familjare, suksesi dhe përparimi në punë e në karierë, i imi dhe i të tjerëve rreth meje.
Padrejtësia, injoranca, tradhëtia e njerëzve të besuar rreth meje, njerëzit me maska, dhe gjothcka jo e mirë.
Ju keni botuar disa tituj kryesisht me poezi, por lexova ato edhe në gjuhën rumune, çfarë mund të na thoni për këtë?
S.Aliti: Në pranverën e këtij viti në Bukuresht të Rumanisë, doli nga shtypi përmbledhja me poezi ”Dritë dashurie”, një bashkëpunim me z.Baki Ymerin, që është nga rrethina e Tetovës, ndërsa jeton e vepron në Bukuresht. Ishte një ide e mirë që vargjet e mia të gjenden edhe në duart e lexuesit rumunr, dhe sipas vleresimeve e kritikës, ky libër është pritur mirë dhe ka patur një prezentim në mediat rumune. Është një nismë që kam në plan të vazhdojë edhe më tej, përkthim edhe në gjuëh tjera, disa projekte janë në relaizim e sipër e disa të tjerë në planifikimin e radhës. Peozia ime të jetë e pranishme edhe në më shumë gjuhë tjera, vargu im të komunikojë edhe në më shumë gjuhë të botës.
Po të kishit mundësinë të zgjidhni, ku do kishit jetuar sot?
S.Aliti: Po, këtë do e bëja edhe shumë herë zgjidhje, në Tetovë, e aksund tjetër.

PLAGËT E REJA TË PLAVË-GUCISË

by

-Intervistë me ing. Tahir Gjonbalaj, një nga personalitetet e shquara të botës e kohës panshqiptare; një kreshnik kombëtar modern i trevës së Plavë-Gucisë; një ndër themeluesit e nënkryetar në dekada i të parës parti politike shqiptare në Malin e Zi – i Lidhjes Demokratike (1990); një ndër veprimtarët ma të hershëm të Pavarësisë së Kosovës (4 tetor 1991); antar i Këshillit Kombëtar të Shqiptarëve në Malin e Zi; takime me presidentin Bill Klinton, me presidentë e kryeministra të shteteve të Ballkanit, etj.; kryeorganizator i katër simpoziumeve për historinë e kulturën e Plavë-Gucisë; nismëtar e kryefjalë i Manifestimit tradicional panshqiptar “Alpet Shqiptare” (Vuthaj, çdo 1 gusht), i dekoruar nga AFCES me Çmimin e madh “Pjetër Bogdani”; prej 16 vitesh zyrtar profesional në komunën e Plavës, etj.
-Ing. Tahir Gjonbalaj, prej kohësh në Plavë-Guci kryefjalë e ditës janë rrugët e shkurtëra ndërkufitare panshqiptare e ndërkombëtare që e lidhin krahinën tuaj me Kosovën e Shqipërinë, po edhe me vet Malin e Zi si me Podgoricën, Tuzin, Ulqinin e Tivarin. Ju, në këto tri dekadat e fundit, pa mëdyshje, jeni një ndër “promotorrët” e hapjes së këtyre rrugëve, përndryshe: një nga flamurtarët e tyre. A po më kallxo’ shkurt për historinë e gjatë të rrugës së vështirë e përparësore Plavë-Deçan?
-Komuna e Plavës, që përfshinte edhe Gucinë me Vuthaj e Martinaj (komuna Plavë-Guci) qyshse në kohën e krizave të shpërbërjes së Jugosllavisë Avnojiste Federaliste (RSFJ), në vitin 1990, i ka pri’ vet andrrës, objektivit e punës sipërmarrëse aktive për hapjen fizike të kësaj rruge nacionale në 45 km gjatësi të saj, nëpër bjeshkë, pa tunel, në kushte jo ideale, po të pranueshme. Gjithashtu, komuna e Plavës, po në vitin 1990, kryesisht me inisiativën e vet, ndërmori edhe një hap tjetër: përgaditjen e Projektit (Vijadukte) të rrugës moderne Plavë-Deçan në Fakultetin e Ndërtimtarisë në Sarajevë (BH). Ky Projekt cilësor parashikon rrugën e asfaltuar me 33 km gjatësi, me një tunel 4.450 metra, me ura, etj. të kalueshme edhe në stinën e dimrit.
Pas Luftës së Kosovës (1999) u riaktivizua çështja e hapjes së rrugës, e cila pas shpërbërjes së Unionit Mali i Zi-Serbi (2003-2006) dhe shpalljes së Pavarësisë së Malit të Zi (2006) e të Kosovës (2008) trajtohet si “rrugë ndërkufitare”, ndërkombëtare. Kjo rrugë është çështje e përbashkët ndërshtetërore për t’u zgjidhur në mes dy shteteve të reja ballkanike: qeverive të Malit të Zi e të Kosovës, ndoshta me shtysë, fonde, mbikqyrje edhe të Komunitetit Ndërkombëtar si Bashkimit Europian, etj.
Kryeministrave të Kosovës, Ramush Haradinaj, Bajram Kosumi, Agim Çeku e pothuaj në çdo mandat qeverisës Hashim Thaçit, ua kemi ngrit’ çështjen e rrugës Deçan-Plavë, si nga ana ime, Tahir Gjonbalaj, në cilësinë e një prej përfaqësuesve të partisë së parë shqiptare Lidhja Demokratike në Mal të Zi (e me veprimtarë të kësaj partie të Plavë-Gucisë e Tuzit), si një nga veprimtarët e Pavarësisë së Kosovës, si një inxhinier e në 16 vite zyrtar profesional komunar i Plavës. Shpesh në këto takime kemi qënë sëbashku me titullar të komunës së Plavës. Herën e fundit, sivjet, ishim me kryetarin e komunës së Plavës, Orhan Shahmanoviq në takim pune me kryeministrin e Kosovës, Hashim Thaçin. Takime të tilla kemi krye edhe në Tiranë dhe në Podgoricë.
Prej kohësh kemi krijue lidhje të mira mes komunës së Plavës (Plavë-Gucisë) e të Deçanit. Ka një vit që dy komunat jemi binjakëzua ndërveti. Kemi pasë takime pune e marrëveshje të përbashkëta edhe për rrugën. E kemi, si po thoni edhe ju: kryefjalë. Në fillim, sëbashku me kryetarin e komunës së Plavës, Adem Jaseviq, jemi takuar me kryetarin e komunës së Deçanit, Ibrahim Selmanin. Vitet e fundit kemi pasë disa takime në Plavë-Guci e në Deçan në mes kryetarëve Orhan Shahmanoviq e Rasim Selmanaj, deri edhe në rang delegacione pune nga dy komunat fqinjë.
Para disa ditësh, më 1 gusht 2014, ministri i Kulturës i Kosovës, nënkryetari i PDK, Memli Krasniqi, në fjalën e tij përshendetëse në Manifestimin “Alpet Shqiptare. Vuthaj, 2014”, siç e ndigjuat edhe ju, tha e dha në emër të Qeverisë së Kosovës premtimin e madh se rruga Deçan-Plavë është paraparë në planin pesëvjeçar të shtetit të Kosovës, ku çdo vit ka të detajuar fondet e veta.
Manastiri i Deçanit e detyron rrugën me u ngjit pak ma lart, po edhe ne, në Plavë-Guci, presim që kjo rrugë të përfundojë sa më shpejt të jetë e mundur. Të paktën Qeveria e Kosovës të hapin rrugën deri tek vija e demorkacionit Mali i Zi-Kosovë…
-Zoti Tahir, një atdhetar luftëtar i këtuhit, këto rrugë në shtypin në Amerikë i cilëson si “damarë të zemrës”. Tashti po due me të dvet për “damarin” tjetër tejet të randësishëm: Guci-Vermosh-Hani i Hotit apo, si i thonë këndej në traditë: “Rruga e Shkodrës”, e cila në fakt të çon edhe në Tiranë, po edhe në Podgoricë, në Ulqin e Tivar.
-Rruga Guci-Shkodër po kryhet pas shumë viteve kërkesa e përpjekje, projekte e marrëveshje mes qeverive të Shqipërisë e të Malit të Zi. Interesim të lartë ka dëshmuar edhe komuna e Plavë-Gucisë, si dhe shoqëria civile e personalitete nga diaspora shqiptare në Amerikë e në Europë. Sëbashku me kryetarin e komunës të Plavës, Orhan Shahmanoviq, kemi shkue dy herë në Tiranë gjatë dy viteve të fundit, në takime pune me sukses me ish kryeministrin Sali Berisha e me kryeministrin e sotëm, Edi Rama, ku e kemi pasë kryefjalë bisede rrugën Guci-Shkodër. Për këto takime kanë folë mediat shqiptare e të huaja.
Kjo rrugë drejt Shkodrës ka përfunduar në territorin e komunës së Plavë-Gucisë në parametrat e caktuar prej nga qyteti i Gucisë në Doganë – tek Pika e Kalimit Kufitar Mali i Zi-Shqipëri, kufi që ndan komunat e sotme Guci e Kelmend. Edhe në pjesën e Shqipërisë Londineze, rruga nga Pika Kufitare-Doganore Guci deri në Vermosh (7 km) është krye. Punohet me ritme jo të shpejta në segmentin prej 27.2 km nga Tamara (Kelmend) në Hani i Hotit (Shkodër). Deri tani kanë mbaruar mbi 30 km të rrugës ndërkufitare panshqiptare e ballkanike Guci-Shkodër, e cila ka pasë mbi 26 milionë USD financim nga Tirana e Bashkimi Europian. Në takimin me ish kryeministrin Sali Berisha na është thënë se segmenti rrugor nga Vermoshi në Tamarë njihet si “rrugë ndërkufitare” e, si e tillë, është projekt i përbashkët i dy shteteve: Shqipërisë e Malit të Zi, ka një marrëveshje të firmosur mes dy qeverive përkatëse qyshse në vitin 2012. Pala shqiptare e Tiranës, me vendim qeverie, e ka miratuar projektin, e ka akorduar pjesën e fondit të vet. Tani çështja mbetet për t’u krye nga Qeveria e Malit të Zi në Podgoricë. Në takimin e para disa muajve me kryeminstrin aktual Edi Rama na është premtuar se ky segment rrugor do të përfundoj së shpejti, në parametrat e duhur, në mirëkuptim të plotë dypalësh.
-Zoti Tahir, tue iu shpreh mirënjohje për kontributet e tua për këto rrugë kryesore ndërshqiptare e ndërkombëtare, po due me të dvet’ edhe për një rrugë të tretë: atë Plavë-Çerem (Margegaj) që kalon nëpër Qafën e Vranicës, lidhet me luginën e Valbonës, kalon rrugës ujore liqenore e tokësore përgjatë Bregut të Drinit e bie në Portin e Shëngjinit, që me gjasa, do të jetë “Porti i Kosovës”.
-Komuna e Plavës i ka hap 12 kilometrat e udhës në pjesën e saj. E ka krye detyrën e vet.
Në anën e Shqipërisë, në komunën fqinjë të Margegajt, nga Qafa e Vranicës deri në Dragobi, rruga ka përfunduar me kohë në 14 km e saj, e në disa segmente ka pasë rikonstruksione prej dëmtimeve nga sheu e bora. Prapë në këtë rrugë të projektuar me 6 m. gjerësi ka punë të pambylluna deri tek asfaltimi i saj.
Kjo rrugë ndërkufitare mundëson lidhjet farefisnore, ekonomike, kulturore e turistike të luginës së Valbonës e të rrethit të Tropojës me komunat e sotme të Plavës dhe të Gucisë. Po edhe i lidh Alpet me Detin Adriatik.
Dy kryeministrat: Sali Berisha i Shqipërisë dhe Milo Gjukanoviç i Malit të Zi, para disa vitesh kanë nënshkruar një marrëveshje të përbashkët për hapjen e Pikë-Kalimit Kufitar të Qafës së Vranicës. Pritet zyrtarizimi i saj, përurimi. Koha po ecën. Puna po vonon.
Në mes dy komunave kufitare, të Plavës (Mali i Zi) e të Margegajt (Shqipëri) kemi pasë takime pune të përbashkëta në vite, deri këto më të fundit në mes Orhan Shahmanoviq dhe Rexhë Biberajt, i cili ka katër mandate si kryetar i kësaj komune të luginës së Valbonës.
Këto tri rrugë, nga Plavë-Gucia drejt Deçanit, drejt Shkodres, drejt luginës së Valbonës, e përgjysmojnë kohën e udhëtimit, krahasuar me rrugët e derisotme rreth e rrotull nga Plava në Rozhajë-Pejë-Deçan dhe nga Plava në Kolashin-Podgoricë-Shkodër apo nga dy krahët e këtyne rrugëve për të shkuar deri në qytetin Bajram Curri të Tropojës.
Para së gjithash, këto rrugë ndërkufitare panshqiptare e mes tri shteteve ballkanike, janë korridore të integrimit euro-atlantik, të paqes ndërshtetërore e ndëretnike, të zhvillimit ekonomik e kulturor, të ruajtjes së shqiptarëve etnik të trevës tonë nga asimilimi sllav e mos shpërngulja e tyre nga trojet e veta.

-Zoti Tahir Gjonbalaj, prej vitesh ka lind e gangrenon një tjetër shqetësim i madh politik, etnik, pronësor, ekonomik në krahinën e Plavë-Gucisë lidhur me të ashtuquajturin “Parku Nacional”. Si është e vërteta e ecurisë së tij zyrtare, e problematikave të tij kundërshqiptare?
– Pesë vjet kemi pasë bashkëpunim të mirë me amerikanët e anglezët, dy miq të mëdhenj të tri shteteve ballkanike: Kosovës, Malit të Zi e Shqipërisë, për me e shpall “Parkun Kombëtar të Paqes”. Me inisiativën e asistencën e tyre ndërkombëtare u mbajt në Prishtinë në fund të vitit 2006 një takim pune final i përbashkët i të gjithë kryetarëve të komunave ku shtrihej ky Park, prej nga Istogu (Burimi) afër Pejës deri në liqenin e Shkodrës. Aty u firmos një marrëveshje. Nënshkruan të gjithë kryetarët e komunave: Skënder Sharkinoviq i Plavës (Plavë-Gucisë), Rexhë Biberaj i Margegajt (Lugina e Valbonës), ai i Pejës, i Deçanit, i Rozhajës, i Tropojës (Ast’), i bashkisë së qytetit të Bajram Currit, etj.
Aty, në atë takim ndërshtetëror të rëndësishëm, u ngrit Zllatko Buliq, përfaqësues i Malit të Zi, e doli me deklaratë zyrtare: “Nuk do të lejojmë të ngrihet “Parku Ballkanik i Paqes” për arsye se e kontrollojnë shqiptarët…”. Ky, me të shkuar në Podgoricë, ua nisi përgaditjeve institucionale zyrtare për copëtimin fragmentar të Projektit. Mbeti vetëm në bjeshkët e Nemuna, që përfshinte disa komuna në trekëndshin kufitar Mali i Zi-Shqipëri-Kosovë si komunën e Plavë-Gucisë, Margegajt, etj. Ky Projekt do të pagëzohej si “Parku Hapësinor Prokletje” apo “Parku Nacional Bjeshkët e Nemuna”.
Ky Park Nacional i okupon pronat e shqiptarëve etnik, i pengon shqiptarët në shfrytëzimin e menaxhimin e pronave të veta private të trashëgueshme e të ligjshme, të njoftuna zyrtarisht nga shteti jugosllav i kohës, edhe nga Jugosllavia e Parë e krajlëve. Gjithashtu e pengon edhe zhvillimin e turizmit alpin veror e dimëror në këto troje të shqiptarëve autoktonë, mbajtjen e blegtorisë, shfrytëzimin e kullotave e pyjeve, etj.
Parku Nacional Bjeshkët e Nemuna është i madh. I kap 16 mijë hektarë ose 160 km2. Domethanë sa sipërfaqja e komunës së re të Gucisë (157 km2). Në shtrirjen e tij kap gjithato territore gjeofizike tërësisht etnike shqiptare në shekuj: Hotin (Hotin e Vendit), Zabelin, Jasenicën, Vojnosellën, Hakajt, Vishnjevën, Kukajt, Krushevën (Dardha), Kolinën, Vuthajt e Dolin.
-Zoti Tahir, një ndërhyrje, ju lutem, një ndërhyrje: E, ju, heshtët përballë kësaj situate kundërshqiptare, kundër praktikave të tilla shovene qeveritare të Malit të Zi?!
– Jo. Kush u ka thënë se kemi hesht. Kemi ngrit zërin tonë shqiptar. Vazhdojmë të mbrojmë të drejtat e shqiptarëve etnikë të rrezikuara nga Parku Nacional, puna për ngritjen e të cilit, siç u thashë më lart, ka nisë në vitin 2006.
Vet personalisht, si nënkryetar i Lidhjes Demokratike Shqiptare në Malin e Zi, si qytetar i Gucisë e i Plavës, si zyrtar profesional komunar i Plavës, si një ndër të prekurit familjarisht e farefisnisht nga ky Park Nacional, kam shkue në janar të vitit 2007 në kryeqytetin shtetëror të Podgoricës. Aty e takova ambasadorin e Bashkimit Europian. Ia kam hap e dorëzuar në zyrën e tij dokumentacionin e plotë, ku dëshmohet se pronarët e sotëm të territoreve ku shtrihet Parku Nacional janë shqiptarët etnik. Ia kam kallxuar dokumentet ku Gjykata e Jugosllavisë qyshse në vitin 1933 ua kishte kthye këto prona qindpërqind shqiptarëve vendali në shekuj, të rritun në ato troje brez pas brezi.
Më 13 shkurt të vitit 2007 e kemi ba një Tubim Proteste tek dhoma e kulturës në qytetin e Plavës, ku e ngritëm zërin qytetar e politik kundër Parkut Nacional Bjeshkët e Nemuna, pasi ky dëmtonte interesat jetike të shqiptarëve autokton, shqiptarët nuk munden t’i shfrytëzojnë pronat e veta, etj. si pasojë shkaktojnë edhe shpërngulje të shqiptarëve nga tokat e fshatrat e veta, i hap rrugë asimilimit e pushtimit të pronave të shqiptarëve.
Kurrkush nuk e ka ndie deri në fund e plotësisht zërin tonë shqiptar. Kërkesat tona kanë lanë gjurmë, po problemet tona nuk kanë marrë zgjidhjen e premtuar prej asaj dite janari 2007 e deri më sot, në gusht 2014. Pra, po bëhen 8 vjet. Veprimtaria kundërshqiptare me Parkun Nacional ka mbet’ pothuaj e njëjtë. Më shumë se problematike.
Më 16 prill 2008 Kuvendi i Malit të Zi (Parlamenti) e miraton “Planin Hapësinor të Malit të Zi”, në të cilin përfshihet edhe “Plani Hapësinor – Prokeltje” (Parku Nacional Bjeshkët e Nemuna). Për miratimin e këtij Plani i dhanë votat e tyre edhe tre deputetët e Plavë-Gucisë dhe Ferhat Dinosha, deputet i Unionit Demokratik të Shqiptarëve në Malin e Zi.
Për të disatën herë dua të theksoj edhe një problem tjetër tepër shqetësues për shqiptarët në dy komunat e sotme: Plavë e Guci. Ligji mbi shfrytëzimin e Parkut Nacional është një ligj diskriminues ndaj popullatës vendore autoktone shqiptare në hapësirat e Parkut Nacional.
Në elaboratin e Parkut Nacional thuhet se 92 për qind e pronave të territorit të tij janë shtetërore. Në fakt këto janë prona të uzurpuara popullit shqiptar autokton në shekuj, si të kelmendasve, hotjanëve, etj. pasi edhe vendimet e Gjykatës të Mbrëtërisë Serbe-Kroate-Sllovene (1933) e dëshmojnë qartë pronësinë shqiptare nga vet shteti jugosllav i krajlëve e, më vonë, edhe nga ai i Jugosllavisë së Dytë.
Parkun Nacional në Plavë-Guci e menaxhon një firmë shtetërore me seli në Podgoricë. Punëtorët i ka të vetët, jo plavë-gucias. I bien nga larg. Çdo e mirë natyrore e materiale i shkon kësaj firme shtetërore në Podgoricë. Asgjë nuk mbetet për banorët lokal, për shqiptarët etnik në Plavë-Guci.
-Pra, zoti Tahir, shteti malazez me Parkun Nacional paska një strategji oktapode, të kahershme, të thellë, të egër, krejtësisht kundër shqiptarëve të krahinës etno-historike të Plavë-Gucisë.
– Po. Kjo histori për keq ka nis nga fillimi i viteve ’90, në kohën e shpërbërjes federaliste të Jugosllavisë (RSFJ).
Zona, ku sot shtrihet Parku Nacional Bjeshkët e Nemuna (Prokletje), në ato vite u kthye në zonë ushtarake jugosllave. Ishte e dyta qendër komanduese e shtetit jugosllav për Malin e Zi. U shpall zonë e ndaluar në 5 km vijë ajrore përgjatë kufirit të Plavë-Gucisë me Shqipërinë. Nuk lejoheshin shqiptarët me dal as në bjeshkët e veta.
Në disa raste pata debate me autoritete civile e ushtarake, lokale e të qëndres, e ngrita shpesh çështjen në rrugë institucionale politike, partiake, etj. Disa zyrtarë edhe dëgjonin, po nuk reagonin në interes të së drejtës, pasi e shihnin veçse një e mirë në interes të shqiptarëve.
Pasi u krye “Lufta në Kosovë” (1999), nën trysninë e Bashkësisë Ndërkombëtare, Ushtria e Malit të Zi u detyrua me u tërhjek në kazermat e veta, në të tjera baza ushtarake të saj.
Shteti i Malit të Zi e ndërmori aktin tjetër: kësaj ushtrie ua ndrruan formën e emërtimit të saj, uniformën e saj, etj., po jo misionin e saj. Vendi ku sot shtrihet Parku Nacional u kthye pothuaj tërësisht në “Polici Kufitare Malazeze”. Njësoj si të parët. Këta qëndruan disa vjet. Edhe këta, prapë, vendosën disa kufizime të ndryshme për shqiptarët etnik të atyshëm. Kjo “Polici Kufitare” u largua vetëm me trysninë ndërkombëtare. Ishin miqtë tanë euro-atlantik të NATO-s e të BE-së që na u gjetën pranë në të dy rastet. Plavë-Gucia mori frymë më lirisht nga kufizimet e ushtrisë jugosllave (malazeze) dhe nga policia kufitare malazeze.
Kohët e fundit u gjet diçka tjetër: Një shpikje ndryshe në formë. Misioni po i njëjtë. U ngrit “Policia e Parkut Nacional”, e cila ka kompetenca më të forta se ato të parat.
Më 19 maj 2013 u miratua Plani Hapësinor i komunës së Plavë-Gucisë. Aty nuk u trajtua Parku Nacional Bjeshkët e Nemuna. U la jashtë. Për një herë tjetër. Gjatë debateve në mes antarëve të Komisionit për Planin Hapësinor të Plavë-Gucisë, në këtë mbledhje të nxehtë, prapë Zllatko Boliq lëshoi deklaratën tjetër: “E kemi shpall Parkun Nacional të Bjeshkëve të Nemuna për t’u forcuar kufijtë shtetërorë të Malit të Zi dhe për të bërë të pamundur lëvizjen e lirë të shqiptarëve nëpër këto bjeshkë”.
Në Parkun Nacional Bjeshkët e Nemuna, firma menaxhuese e ardhur nga Podgorica, siç ua thashë, nuk ka të punësuar asnjë shqiptarë plavë-gucias. Shqiptarët etnik e kanë Parkun Nacional në tokat e veta, në derën e shtëpisë së vet dhe nuk i lejojnë të jenë pronarë, po nuk i lejojnë të jenë as punëtorë. Kjo ndodh rrallë kund në botë. Ky është diskriminim etnik.
Sikur të mos mjaftonte kjo po ndodh diçka tjetër e jashtëzakonshme: Kjo firmë podgoriciane i ka marrë policët e Parkut Nacional nga Kolashini, Berana, Bijello-Polje dhe i kanë çue në Podgoricë për me u mësua gjuhën shqipe e këta me ardhë mbasandejna në krye të detyrës në Plavë-Guci. Asnjë prej tyre nuk është shqiptar.
Parku Nacional Bjeshkët e Nemuna po fuqizohet çdo ditë e më shumë duke i dobësuar shqiptarët etnik të Plavë-Gucisë në fuqinë e tyre ekonomike, pasi iu kanë marrë pronat e të parëve, mundësinë për administrimin pronësor e zhvillimin e tyre për turizëm, blegtaori, tregëti, etj.
Ne, në Plavë-Guci, do të bëjmë prapë kërkesa, ankesa, përpjekje për mos dëmtimin e shumanshëm të vazhdueshëm të shqiptarëve nga Parku Nacional, por presim ndihmë e ndërhyrje edhe më të shumta e më të forta, të drejtpërdrejta, nga diaspora jonë në Amerikë e në Europë, nga Tirana e Prishtina zyrtare, si dhe nga Uashingtoni e Brukseli.
-Zoti Tahir Gjonbalaj, ju jeni ndër themeluesit e të parës parti politike shqiptare në Malin e Zi, i Lidhjes Demokratike. Njëherit, ju jeni edhe nënkryetari i parë i saj. Asokohe grupi i veprimtarëve nga krahina e Plavë-Gucisë kishte peshë të madhe në këtë ngjarje historike politike. Përveç kësaj, me sa di unë, ju me shumë të tjerë, në gusht 1990, u shkëputët nga nisma për krijimin e Forumit Demokratik – si organizëm i shoqërisë civile dhe dolët protoganistë të krijimit të partisë politike, pasi e shihnit si detyrë historike, nevojë të kohës. Diçka nga kjo ngjarje panshqiptare, me jehonë ballkanike, euro-atlantike?
– Inisiativa e parë, shpallja e parë publike e organizimit të shqiptarëve në Mal të Zi u ba në shkollën fillore të Tuzit (Malësi) më 1 korrik 1990, në 20 vjetorin e Beslidhjes së Malësisë.
Kuvendi i parë themelues publik i Lidhjes Demokratike në Malin e Zi u ba më 16 gusht 1990 në shtëpinë e Nuho Kurtit. Kryetar i parë i saj, i Këshillit Nismëtar të saj, u zgjodh Lek Lulgjuraj. Kishte përfaqsues nga Plavë-Gucia, Ulqini, Tuzi, Tivari, etj. Nënkryetar më zgjodhën mua (Tahir Gjonbalaj) e Ragip Shaptafa.
Kuvendi themelues i Lidhjes Demokratike në Malin e Zi, në mbledhjen e tij të 9 shtatorit 1990 zgjodhi për kryetar Mehmet Bardhin, nënkryetar Lek Lulgjuraj e Tahir Gjonbalaj dhe, me propozim të Lek Lulgjurajt u zgjodh sekretar i LD , Nikollë Camaj.
-Zoti Tahir Gjonbalaj, një sekret që po due ta baj publik: një miku im diplomat më ka tregue në ekran të televizionit të tij një video disaorëshe të rregjistruar në mesnatën e 4 tetorit 1991 deri në ag të ditës tjetër, ku ju u zgjodhët në presidiumin e një kuvendimi kombëtar për Pavarësisnë e Kosovës. Në sallë pashë të jenë kryeministri i sotëm Hashim Thaçi, Azem Syla, Kadri Veseli, ambasadori i pritshëm i Kosovës në Tiranë, etj. Për lexuesit, a mund të thoni diçka ma tepër rreth kësaj ngjarje historike e veprimtarisë tuaj për Pavarësinë e Kosovës?
-Një herë tjetër do të kemi rast të folim për këtë kuvend, për ata burra, për atë ditë.
-Zoti Tahir, një tjetër kryefjalë e ditës në Plavë-Guci, një tjetër plagë e hapur, është ndarja territoriale. Ju lutem, cili është komenti juaj?
-Në vitin 1992 i janë marrë Plavë-Gucisë një pjesë e territoreve të saj: bjeshkët e Martinajve. Ato janë disa si Zeletina, etj. Ua dhanë komunës fqinjë të Andrejavicës. Po e them që ta dinë edhe të tjerët në treva shqiptare e diasporat shqiptare: Martinajt janë një fshat i madh krejtësisht shqiptar, si territor e popullsi janë etnikisht shqiptare. Ndërsa Andrejavica, sipas rregjistrimit shtetëror të popullsisë më 2011, pothuaj nuk ka shqiptarë etnik të deklaruar. Kjo i tregon qartë synimet shovene të Malit të Zi në ndarjen administrative të këtyre dy komunave, me grabitjen shtetërore të bjeshkëve të Martinajve.
Parlamenti i Malit të Zi, më 26 shkurt 2014, e ndau komunën e Gucisë nga ajo e Plavës. Tani kemi dy komuna. Gucia me 157 km2 është nga komunat më të vogla në krejt Republikën e Malit të Zi. Ajo ka dy bashkësi lokale: Guci e Vuthaj, ku edhe “Krojet e Vuthajve” kanë kaluar me Gucinë (!)
Komunës së Plavës i mbetën “komunat kadastrale” të Hotit (Hotit të Vendit), Rijeka e Gjyriqit (Gjyriqi), një pjesë e Vojnosellës.
Burimet e sotme financiare për ekzistencën e komunës së Gucisë mbetën me komunën e Plavës, si pyjet e larta ekonomike, ujësjellësi i Plavës – i cili e merr ujët nga Jasenica, pyjet e Hotit, Trokuzit, Riblakut, etj.
Komuna e Gucisë, ende pa filluar punën zyrtarisht, po përballet me vështirësitë e fillimit – nga mungesa e selisë së saj të papërfunduar plotësisht, nga mungesa e burimeve financiare të saj, etj.
-Ju, zoti Tahir Gjonbalaj, kryehere ishit kundër ndarjes territoriale të Gucisë nga komuna e Plavës, kundër komunës së re të Gucisë. Cilat ishin shkaqet dhe arsyet?
– Shënoje aty në letër. Numri 1: Mbajtja e pjesës dërmuese të pronave të shqiptarëve në komunë të Plavës. Numri 2: Hupja e ndikimit politik të shqiptarëve në komunën e Plavës. Numri 3: Shkëputja direkte e këtyre qyteteve me Kosovën. Numri 4: Në rast bashkimi me Shqipërinë të bashkohet vetëm komuna e Gucisë (!)
-Zoti Tahir Gjonbalaj, ju jeni një ndër personalitetet kombëtare panshqiptare që luftoni për të drejtat kombëtare etnike, politike, kulturore e ekonomike të shqiptarëve. Para se të vija në takimin e dytë për kit’ intervistë, një miku ynë i përbashkët në Guci, më dëftoi gazetën “Novosti” të 4 dhjetorit 2013 që iu akuzonte si përkrahës e protogonast i “Shqipërisë Etnike”, etj. Një vit ma parë, pas tubimit tuaj në Plavë kundër ngritjes së komunës së Gucisë, pata lexue se shtypi boshnjak, etj. iu sulmonte për përdorimin e parullave që flisnin për Shqipërinë Etnike në manifestimin tuaj, të cilit i pata kushtue edhe një poezi. Ç’ka mund të thoni lidhur me këto komente të shtypit në gjuhët sllave?
– Shtypi kryen detyrën e vet, ka misionin e tij. Ne kemi tonin. Jemi shqiptar etnik të këtyre trojeve. Jemi qytetar të lirë të këtij vendi në një kohë demokratike, njerëz të mendimit e fjalës së lirë, të besimit e veprimit të lirë. Jemi qytetar e vend euro-atlantik, që po ecim drejt integrimeve në BE e NATO… Kush e don me fuqi magjike vendlindjen e tij, kush punon me fuqi biblike për vendlindjen do të thotë të kapësh lartësi hyjnore, të lidhesh me Zotin.
-Ju, i nderuari Tahir Gjonbalaj, si rrallëkush, më shumë se çdo institucion shtetëror apo i shoqërisë civile në shtetet e trevat shqiptare në Ballkan apo në Diasporë, keni organizuar çdo 31 korrik nga një simpozium shkencor për historinë e kulturën e Plavë-Gucisë. Katër simpoziume në katër vjet. Si po mundeni kështu? A jeni ju “mbinjeriu” apo “heroi i kohës sonë”?!
– Konferencë, simpozium, sesion, akademi përkujtimore, sipas rastit, i kemi thirr’ veprimtaritë tona shkencore në Plavë-Guci. Nuk janë vetëm simpoziume, si po i cilësoni në pyetjen tuaj.
Në 100 vjetorin e Pavarësisë organizuam veprimtarinë shkencore “Plavë-Gucia në shekuj dhe Çështja Kombëtare Shqiptare” (2012), “Masakra e Previsë” (2013), “Komiteti Kombëtar Mbrojtja e Kosovës dhe Plavë-Gucia” (2014). Në to kanë referuar e kumtuar personalitete shqiptare e të huaja si akademikët Jusuf Bajraktari, Beqir Meta, Marenglen Verli, profesor doktorët Pëllumb Xhufi, Nevila Nika, Mevludin Dudiq, Seit Mancaku, Frashër Demaj, Zymer Neziri, Admira Muratovica, Isa Bicaj, Izber Hoti, Muhamet Shatri, etj. etj.
Më 31 korrik 2015 do të organizojmë veprimtarinë shkencore të katërt, Akademi Përkujtimore për figurat historike të krahinës së Plavë-Gucisë në shekujt XIX-XXI me kumtime të lira për Ali Pashë Gucinë, Jakup Ferrin, Ahmet Zenelin – Gjonbalaj, Murat Osmani i Hotit, Bali Demën – Martinaj, Ismail Nikoçin e Gucisë, Alush Smajli i Hotit, bajraktarët e Martinajt, Hysen Efendi Vuthaj, Bali Bajram Nokshiqi, Hasan Ferrin, Mulla Agan Koja, Mushak Haxhia – Selimaj, Xhemë Bajraktari i Arzhanicës, Hasan Isufi Kukaj, Avdyl Pepaj, e të tjerë e të tjerë deri tek Jeton Dedushaj, dëshmor i UÇK për lirinë e Kosovës.
-Zoti Tahir Gjonbalaj, më keni dhanë listë të gjatë me emra e kam me i hjek disa për arsye vendi, tue e dit se çdo kullë në Plavë-Guci ka histori e trima që e nderojnë historinë e kombin shqiptar. Prandaj, së fundit, pak fjalë për veprimtarinë tashma panshqiptare, për Manifestimin “Alpet Shqiptare, Vuthaj”, me organizator shoqatën joqeveritare “Alpet Shqiptare” e shoqërinë kulturore “Maja e Karafilit”, ku ju, si e kam thanë edhe diku tjetër, jeni nismatër e kryefjalë i tij.
– Kjo veprimtari ka arritë atë stad që ne e kemi dëshiruar prej fillimit, qyshse në fund të vitit 1996 kur Lidhja Demokratike në Mal të Zi mori vendim për organizimin e saj. I pari manifestim nisi më 10 gusht 1997, ndërsa i dyti më 1 gusht 1998. Ka 16 vjet që ky manifestim kryhet me 1 gusht. Ju e patë sivjet, që ishin mbi 2.000 vetë nga Plavë-Gucia, Kelmendi, Kosova, Shqipëria, Tuzi e Ulqini, Tivari e Rozhaja, nga Amerika e Zvicra, Belgjika e Britania e Madhe, etj.
Kjo veprimtari tradicionale organizohet në Begllek të Vuthajve, ku me ndihmën e USAID-it Amerikan u ngritën tribuna për koncertin festiv, terrene sportive, etj., ku organizohen edhe gara me kuaj, ndeshje sportive, hedhja e gurit, etj.
Në përmbyllje të kësaj interviste të gjatë, i nderuari Tahir Gjonbalaj, po të them se ju folët për të tjerët e mue më mbetet tua qëndis një portret për veprimtarinë tuaj të formatit të madh. Në se do të banim një intervistë tjetër, pos kësaj, për çfarë do të më flisnit më së shumti, ma së forti?
-Për ato që iu thashë në fillim e fund të kësaj interviste: për hapjen e rrugës Plavë-Deçan, për përfundimin e rrugës Guci-Shkodër, për Pikëkalimin kufitar të Qafës së Previsë e rrugën e Çeremit, për Parkun Nacional, për ndarjen territoriale administrative të Plavë-Gucisë, etj. Do të flisja për projektet e parealizuara dhe plagët e reja të Plavë-Gucisë, për këtë “Ballkon të Alpeve” apo si e thotë Fishta i madh, si vendi ku rri “Ora e Shqipërisë”.
Intervistoi: Ramiz LUSHAJ
Guci, gusht 2014