Mevlan Shanaj

(Nga libri” Të fshehta jashtë ekranit”)/

Ndër emrat e mëdhenj botëror të belcantos kisha dëgjuar Enrico Carusso si tenor i pakrahasueshëm dhe Beniamino Xhili. Një emër i madh dhe shumë i komentuar te Opera e vjetër ishte Lukë Kaçaj, sipas pëshpërimave gjatë kohës së studimeve kishte pasur vlerësime maksimale duke e krahasuar me këngëtarin e tyre më të madh të gjithë kohërave- Chaljapin! Nga Zef Çoba një shtesë (një detaj i treguar nga të gjithë shokët e Lukës, studentë bashkëkohës në Konservatorin ‘Çajkovski’ të Moskës: Studenti i kantos, basi Nicolaj Ghiaurov (nga Bullgaria), në provim këndonte gjithmonë para Lukës, kurrë mbas Lukës….Ky artist është shpallur nder më të mëdhenjtë e shek. (XX), çka i ka taku me kenë Lukë Kaçajt?

Në Tiranë ishte padyshim vokali më tronditës edhe pse në ato vite ishin një grup me solistë të operës dhe baletmaestra që mbanin një repertor botëror! Kujtoj: Gaqo Çako, Mentor Xhemali, Gjoni Athanasi, Avni Mula e tj si edhe Agron Aliaj me Zoica Haxho një dyshe e shkëlqyer, apo Skënder Selimi, Panajot Kanaçi, Besim Zekthi, Miltiadh Papa, Xhemil Simixhiu etj. Nga viti 1967 u organizua një si tip koncerti në Operën e vjetër ku golin e bëri Lukë Kaçaj! Më kujtohet” Don Bazilio “nga Berberi i Seviljes i Rosinit dhe “O ju male” nga filmi Skënderbeu. Po në atë kohë si studentë nëpër këmbë të së njëjtës godinë ishim miqësuar me Lukë Kaçën. Miqësia erdhi spontanisht, ne ju afruam për ta uruar për suksesin dhe aty shkëmbyem nga një fërnet, që ishte më e preferuara për gjigantin Lukë Kaçaj.

Pas ca kohësh shkuam në Dajti se aty kishte fërnet Branca, pija italiane që për kohën mbahej si më e mira! Pasi u kthyen disa gota, Luka trupmadh kishte zbërthyer këmishën dhe nga kënaqësia hodhi një gotë në kokë që t’i rridhte mbi gjoks. Ne si studentë të rinj u mrekulluam nga gjesti bohem i bas baritonit më të mirë jo vetëm të Shqipërisë, por edhe më gjerë. Thuhej se ishte zëri i dytë në Europë për nga përmasat. Italianët që gjithë herët kanë ndikuar në kulturën tonë, shquheshin për tenorët po ky zëri i pjekur i trashë gjëmonte dhe tundte xhamat e sallës kur jepte koncert. Kështu me këtë natyrë “populiste” me ne studentët, bëheshim shumë herë si të barabartë në tavolinë. Në një rast erdhi në lokalin ku ishim ulur, Ana e bukur deri në bukuri, e shoqja veshur krejt në të zeza. Luka u çua dhe vajti i dha zarfin.

Ishte dita e rrogave, asaj me sa duket i ishin nevojitur lekët dhe erdhi papritur të vinte Luka në shtëpi! U kthye Luka në tavolinë dhe na tha, më kishte dalë prej mendjes që Ana po më priste në shtëpi! Pas disa kohësh u takuam edhe në Gradishtë ku po xhironte në filmin “ Dasma” (Ismail Kadare, regjisor Piro Milkani) aty në atë film ishin edhe Albert Minga, Timo Flloko! Sigurisht ishte ngjarje e bukur që Luka po interpretonte në film. U takuam dhe pasi u përshëndetëm provuam edhe nga një gëzuar rakie, nuk kishte fërnet! Më pas nuk di si rrodhën ngjarjet, por u çuditëm që ky gjigant u arrestua në mënyrë demonstrative në Institutin e Arteve ku ishte pedagog dhe u burgos! Atë e kishin larguar nga Opera në kulmin e karrierës dhe sipas zërave, shkak ishte madhështia e tij që e hëngrën xhelozët. Dihet që kudo xhelozia është shkatërrimtare, por në rastin e Lukës ishte vrastare. Pasi e larguan nga opera ziliqarët, ai punonte si pedagog i kantos në Institutin e Arteve. Është koha që ndoshta e mbyste trishtimin me ndonjë gotë!

Krejtësisht e pabesueshme akuza “ Agjitacion Propagandë” për aq sa e njihnim jo ne, por studentët e tij direkt. Të vetmen gjë që nuk kishin dëgjuar nga artisti i përmasave botërore, pakënaqësitë për kohën. Ishte shumë i përmbajtur si një nxënës i zellshëm i shkollës së Françeskanëve në Shkodër, për të cilën ishte krenar. Aty ishte zbuluar talenti i tij i një djali të ardhur nga Bajza! Kishte pamje malësori tipik në paraqitje si nga shtati dhe pamja! Pasi kishte ditë që kishte dalë prej burgu shtatlarti, po ecte i vetëm, buzë Lanës me plepa. Isha veti i dytë, ndalëm para tij për ta takuar, ai eci drejt nuk na përshëndeti dhe as që ndali! Mbetëm të shtangur! E biseduam më pas përse nuk përshëndetet Luka?! Na thanë që kur doli nga burgu, ka mbetur në hallet e tija, nuk përzihet me askënd. Punonte për të mbijetuar si hamall diku nga Pazari i Ri. Mendoni hamall, këngëtarit që kur kishte dhënë koncerte në disa vende i ishin bërë oferta për ta mbajtur! Të gjitha i kishte refuzuar (nga pohimet e hetuesve kur ishte i burgosur). Më vonë në RTSH isha si shef dhe nga Julian Napoleoni, erdhi si skenar Lukë Kaçaj.

Ishte një ngjarje e bukur. U bë me përkushtim dokumentari dhe për të gjithë ne qe një kënaqësi! Na buronte së brendshmi një gëzim për ta shumëzuar madhështinë e këtij martiri të regjimit diktatorial të një artisti në përmasa europiane. (Ky dokumentar duhet të jetë në Arkivin e RTSH).Mendoj se do jetë dënuar vetëm e vetëm nga shpifjet e kolegëve që stimuloheshin shumë në ato vite , por edhe pse ishte françeskan katolik që i shkonte për shtat çdo intrigë! Te shpirti i tij kishte vetëm art pasi notat muzikore i jepnin lirinë. Filozofia e tij ishte ajo e mësuesit të tij At Gjergj Fishta “Ku asht shpirti i Zotit, aty ashtë Liria” (Ubi spiritus Domini ibi libertas) Sikur të kisha mundësi të pyesja atë burrë të mençur Fishtën: A kishte ëndrra në fund të jetës dhe të çfarë karakteri? A i ishin pakësuar miqtë me kalimin e viteve pasi të njohurit dihet që shtohen deri në fund të jetës! A kishte ditë që nuk donte të mbante inat me veten? Po të keqes i kthente krahët, i qëndronte heshtur apo i rrinte përballë!

P..S. Zef Çoba, më thotë se sot pushon në varrezat e Bajzës!

Avzi Mustafa/

Foto kryesore Telegrafi

Josif Bageri në historiografinë shqiptare është i njohur si një ndër patriotët më shquar, si publicist, poet dhe si njeri që kishte lidhje miqësore me shumë patriotë, gazetarë e intelektualë të kohës. Edhe pse vinte nga një shtresë e varfër e vegjëlisë dhe ishte autodidakt, ai mbeti shumë i respektuar nga qarqet përparimtare të kohës. 

Si në shkrimet tij publicistike, ashtu edhe në poezitë e tij, hasim një frymë të fuqishme patriotike të ngjizur fort me tabanin kombëtar shqiptar. Kryengritje e shumta që nga viti 1909 e deri më 1912 në Malësinë e Shqipërisë Veriore, si te shumë patriotë, e kishin ngulitur bindjen se fitorja do të arrihet me anë të një kryengritjeje të përgjithshme, por të armatosur, që do çonte drejt pavarësisë kombëtare.

Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë, edhe pse mund të merret si një ndër ngjarjet më të mëdha historike, megjithatë problemi i saj ishte moscaktimi i kufijve politikë të shtetit shqiptar, edhe pse synimet e shumë patriotëve shqiptarë ishin që të gjitha tokat shqiptare të përfshiheshin brenda kufijve etnikë të shtetit. Qarqet shoviniste, duke i shfrytëzuar “dallimet fetare”, si dhe përkrahjen e Fuqive të Mëdha në Konferencën e Ambasadorëve e Londrës, vendosën në kundërshtim me aspiratat e shqiptarëve, ashtu që më shumë se gjysma e trojeve etnike shqiptare mbetën jashtë shtetit shqiptar. Në këtë mënyrë shtetit shqiptar ia këputën krahët, duke ia falë tokat shqiptare Malit të Zi, Serbisë e Greqisë.

Josifi, si shumë patriotë të tjerë, nuk u pajtua me këtë. Për këtë arsye ai shkoi në Kosovë për t’u takuar me patriotët kosovarë, sidomos me Bjaram Currin, por edhe me të tjerë. Në atë kohë Josifi jetonte me familjen e tij në Sofje të Bullgarisë. Udhëtimin e nisi me të ashtuquajturin ”udhëtimi me tren bullgar”, në të cilin një biletë e blerë vlente deri në stacionin e fundit ku ai mund të huazohej nga çdo udhëtar që zbriste në ndonjë stacion më të afërt. Gjatë kësaj rruge ai qëndroi disa ditë në Paraçin, ku një kohë Josifi kishte punuar, gjoja sikur edhe tash kishte vajtur për të kërkuar punë.

Më pas Josif Bageri e ndërmerr udhëtimin heroik, duke udhëtuar në këmbë deri në Prishtinë, që atje të takohet me patriotët kosovarë. Meqenëse financiarisht ishte i dobët, me të arritur në Prishtinë, u vendos në një bujtinë afër pazarit të Prishtinës, i cili ishte vendi kryesor për takime jo vetëm publike, por edhe të fshehta. Afërsia e dyqaneve aty i bënte njerëzit të afroheshin më shumë me njëri-tjetrin. Pazari kishte edhe disa kafene të vogla, që shërbenin kafe e çaj dhe, herë pas here, edhe raki, ndërsa aty ishin edhe disa kuzhina popullore. Afër pazarit ishte edhe kisha dhe spitali. Josifi, meqenëse nuk kishte mjete financiare, ushqehej në kuzhinat e lira ose rrinte pa bukë.

Kur Serbia e forcoi pushtetin në të ashtuquajturën “Maqedonia e Vardarit”, ku bënte pjesë edhe Reka e Epërme, ajo filloi që nga njerëz të ndryshëm të marrë informacione se kush mund të jenë njerëzit e rrezikshëm për Serbinë. Mësuesi i ardhur serb të parët që i denoncoi si “të rrezikshëm” ishin familja e Josif Bagerit, sidomos Josifin dhe vëllain e tij, që ishte prift. Pushteti i atëhershëm, për t’i likuiduar patriotët shqiptarë nëpërmjet policisë sekrete, e përdorte “metodën e helmimit”. Edhe pse tani Bullgaria e administronte një pjesë të Kosovës, ku bënte pjesë edhe Prishtina, një pjesë e madhe e agjentëve serbë vepronin kudo, si ndaj shqiptarëve, ashtu edhe ndaj bullgarëve, duke e përdorur metodën e helmimit.

Gjatë qëndrimit të tij në Prishtinë, Josif Bageri banonte në një han, ku ndonjëherë porosiste ndonjë gjellë. Këtë moment e shfrytëzuan serbët, që nëpërmjet një të paguari t’ia hedhin helmin në gjellë, ashtu që ai pas disa orëve, në gjendje të alivanosjes, dërgohet në spitalin që ishte afër pazarit. Megjithatë, pas disa orëve vdes. Josif Bageri nuk posedonte dokumente identifikimi, përveç një leje qarkullimi. Pasi askush nuk u interesua për të, atë e vendosën në një cep të morgut të spitalit. 

Për vdekjen e Josifit do të merret vesh nga një patriot i cili e njohu atë dhe i cili në një zarf do ta lërë këtë shënim: “Letrat e Josif Bagerit prej katundit Nistrovë – Reka e Dibrës së Madhe – ka dek në Prishtinë, Kosovë. Ish një patriot i flaktë e ka dekë në mizërie, t’ue lanë grue e tre fëmijë”. Ky zarf është gjetur në prill të 1916, ndërsa Josif Bageri kishte ndërruar jetë më 1915.

Gazeta “RODINA”, që botohej në Shkup, në nr. 52 të 15 majit 1916 do ta botojë një shkrim me titull “Pogrebenieto na Josif Bageri” (letër nga Prishtina), duke e përshkruar varrimin që do të bëhej pas një viti. Sipas këtij artikulli, varrimin e Josif Bagerit do ta inicojë një mik bullgar i Josifit, që e kryente detyrën e inspektorit të Arsimit për Rrethin e Prishtinës, e i cili e kishte njohur Josifin që në Sofje. 

Bullgarët, për të hapur shkolla në gjuhën bullgare dhe për të përfshirë sa më shumë nxënës në to, u orvatën që në këto vise të dërgojnë njerëz që e dinin edhe gjuhën e vendet, ashtu siç e kishin angazhuar edhe Anastas Albaskin në Kumanovë. Josifi nuk ishte ngarkuar me ndonjë detyrë nga bullgarët, por ardhja e tij në Kosovë kishte karakter tjetër – për ta parë gjendjen e shqiptarëve, si dhe për të marrë detyra nga Komiteti ose Shoqëria “Shkipnia”, në gjirin e së cilës ishin tubuar prijës të shquar të Lëvizjes Kombëtare nga të gjitha viset shqiptare dhe që pastaj, nëpërmjet shtypit, t’i njoftojë shqiptarët kudo që ishin.

Në bazë të këtij artikulli e mësojmë edhe se, si duket, bullgarët e kishin emëruar Josif Bagerin anëtar të Komisionit të Përhershëm Administrativ të Rrethit të Prishtinës, ku do të punonte, ashtu siç do të shprehet inspektori pranë varrit të tij, “me zemër dhe shpirt në përforcimin e miqësisë ndërmjet shqiptarëve dhe bullgarëve”. Andaj, “me vdekjen e tij ne humbëm një fuqi të pazëvendësueshme”

Meqenëse emri Josifit figuronte në aktet administrative si një nga anëtarët e Komisionit, ai filloi të kërkohet nga pushteti. Pas gjurmimeve, ata e kuptojnë se ai ka ndërruar jetë para një viti. Atëherë si anëtar i këtij komisioni u vendos të bëhet varrimi sipas protokolleve të varrimeve të njerëzve të pushtetit. Andaj udhëheqësi i Rrethit solli vendim se kush do të marrë pjesë, në sa ora do të varroseret dhe ku do të varroset. 

Kështu varrimi i Josif Bageri u bë më 2 maj 1916 (sipas kalendarit të vjetër) në orën 4 të pasdites. “Në orën 4 pasdite, prefekti i Rrethit, së bashku me të gjithë nëpunësit e administratës së Rrethit, dolën nga ndërtesa e Prefekturës dhe u drejtuan për në Spitalin “Kosova”, ku ndodheshin eshtrat e Josif Bagerit”. 

Në emër të komunës, morën pjesë kryetari i bashkisë, N. Aleksiev, dhe këshilltarë të tjerë bashkiakë, si dhe shumë qytetarë të nderuar, në mesin e të cilëve ishin mjeku shqiptar Zejnel Abidin Sadiku (viq), si dhe Shukri Xhemali. Kortezhi mortor, bashkë me klerin, nën drejtimin e arkimandritit Trifon Stojanov, u nis me solemnitet nga spitali dhe u drejtua për në kishën “Shën Nikolla”.

Pranë varrit të tij mbajti fjalim inspektori i Arsimit të Rrethit, z. L. Dimitrov, i cili foli për cilësitë personale të të ndjerit, për veprimtarinë e tij dhe lexoi disa nga fjalët dhe dëshirat që ai i kishte lënë para se të vdiste. Pas tij, një fjalim u mbajt nga mjeku shqiptar Zejnel Abidin Sadiku (oviq). 

Më poshtë do japim edhe disa thekse nga fjalimi i z. L. Dimitrov:

Qytetarë të pikëlluar,

I ndjeri Josif Bageri ka lindur në fshatin Nistrovë, Reka e Epërme (Dibra), në vitin 1868. Si fëmijë i ri u shpërngul në Stamboll, por atje nuk mund të pajtohej me politikën e asaj kohe. Menjëherë pas pavarësisë së Bullgarisë ai do të shpërngulet në Sofje. Aty jetoi me nder dhe u martua me një shqiptare, me të cilën kishte disa fëmijë. Për nga origjina ishte shqiptar, por nga edukimi ishte bullgar. Meqenëse kishte lindur në Maqedoni, në mënyrë të barabartë e adhuronte edhe popullin bullgar.

Bageri lindi nga një popull i shtypur dhe i robëruar, i cili vuante nga pushtimi turk, por i bindur në lirinë se një ditë Maqedonia dhe Shqipëria do të çliroheshin. Prandaj ai merrte pjesë në lëvizjet revolucionare në Maqedoni dhe në Shqipëri. 

Këtu do të përmendë edhe djalin e madh të Josif Bagerit, i cili në moshën 16-vjeçare i la kockat në malet e Maqedonisë si çetnik (Kristo Bageri u vra më 1 maj 1906 dhe luftoi me çetën shqiptare në Manastir – shënimi ynë), kurse djali tjetër tani e kryen shërbimin ushtarak.

—–

Si një autodidakt pa një shkollim sistematik, ai posedonte një kulturë të rrallë intelektuale dhe kishte mirësi. Ai kishte prirje të madhe në gazetari, por edhe si poet. Shkruante artikuj për patriotët, hartonte tekste shkollore në gjuhën shqipe e jepte ide për përparimin dhe ato i botonte në gazetën “Shqypeja e Shqypnisë”

Ai vepronte si mësues dhe përhapte dituri mes shqiptarëve 

———

Josif Bageri ishte i afërt me popullin, punonte me përulësi dhe ishte shembull i qytetarisë dhe moralit.

Me vdekjen e tij, u theksua edhe më shumë rëndësia e punës së tij për vëllazërim dhe bashkëpunim mes bullgarëve dhe shqiptarëve.

Humbja e tij është e madhe, por kujtimi për të do të mbetet i gjallë.

Ai ishte një burrë i madh, një i krishterë i devotshëm dhe një qytetar i ndershëm.

Shembulli i jetës së tij është frymëzues për të rinjtë që ta ndjekin rrugën e tij dhe të jenë të ndershëm, të drejtë dhe të përkushtuar për kombin e tyre.”

Në praninë e një numri të madh njerëzish, para një kryqi të madh, gjithë kjo u përjetua me emocione  të thella dhe me lot në sy nga ata që e kuptuan madhështinë e këtij njeriu.

Me vdekjen e tij u zgjua ndërgjegjja e të rinjve, u mbollën shpresa të reja dhe u ringjallën ide. Njeriu i ndershëm nuk vdes kurrë – ai jeton në zemrat e popullit.

Ai ishte njeri që e përmbushi misionin e tij – të jetonte mirë dhe të vepronte për bashkimin e shqiptarëve….

Kujtimi për të do të ruhet ndër breza – ai mbetet shembull për të gjithë.

Në vazhdim, z. Dimitrov, në fjalën mortore do të japë edhe disa mendime dhe amanete të Josifit. Mes tjerash, ai do të thotë: “Tani, kur toka e zezë do ta marrë dhe do ta mbulojë përgjithmonë nga sytë tanë, do t’jua përcjell disa porosi të tij para se para se të vdiste, që m’i ka thënë në praninë e Kmetit (Kryeplakut) në ditën e Shëngjergjit:

‘Njeriu në këtë botë lind për të vdekur me lavdi. Ajo është lumturia më e madhe, atë di vetëm ai njeri i cili i ka kryer atë që e ka premtuar.’

‘Jetoni mirë (në paqe) me shqiptarët. Ashtu do të jeni të lumtur.’

‘Me mësim do t’i fitoni qëllimet dhe idealet’.”

Po ashtu ai e lë amanet që kockat e tij të kthehen në Nistrovë të Rekës së Epërme: “Bëni çka të bëni, fitimin mund ta ktheni në lumturi, kurse trupin ta ktheni në Nistrovë”.

Fjalët e fundit të nekrologjisë që i tha z. Dimitrov ishin:

“ I Vlefshmi Bager ti nuk na le për përgjithmonë! Ne kurrë nuk do të të harrojmë! Shko i qetë në banesën e përjetshme, sepse me thjeshtësi e ke përmbushur detyrën qytetare dhe fetare. Lavdi e përjetshme për ty! Ne do të të kujtojmë përjetë!”

Amaneti i Josif Bagerit, nga ajo që është lexuar me rastin varrimit, është që eshtrat e tij të kthehen në Nistrovë. Kjo kërkesë mbetet edhe sot e kësaj dite një thirrje e heshtur, që është një kërkesë shpirtërore që meriton nderim jo vetëm për ta përmbushur dëshirën e tij, por mendoj se kthimi i eshtrave të tij në vendlindje do të jetë edhe një dëshmi se kombi nuk i harron bijtë e tij më të çmuar.

Në vazhdim janë fotokopjet e gazetës

        2.

3.

Albert Vataj/

Zef Skiroi, kronisti i shpirtit arbëresh, testamenti prozaik dhe plot pasion i një figure legjendare.

Në mëngjesin e 10 gushtit të vitit 1865, në Piana dei Greci, atëherë e njohur mes arbëreshëve si Hora e Arbëreshëvet, u hap dritarja e parë e jetës së një shpirti të thirrur për të qenë kujtesë dhe lavdi e një kombi, anipse në dhé të huaj, në atë tokë ku mbiu fara e arbërve, u kultivua dhe u harlis pema e lartë e vetëdijes dhe përkatësisë nacionale. Në atë fshat të rrëzuar mbi kodrat e Sicilisë, ku gjuhët takohen e nuk treten, ku shqipja e shekujve tingëllon si një këngë e trashëguar në gjak, lindi Zef Skiroi, biri i një familjeje të shquar dhe bartës i një trashëgimie që do ta bëhej zemra e veprës së tij.

Që në fëmijëri, djaloshi shfaq pasionin e hershëm për vargun dhe historinë: vetëm nëntë vjeç shkruan një vjershë kushtuar Skënderbeut, duke ngritur një flamur poetik që nuk do ta lëshonte kurrë. Aty, në strofullën e Horës, do të mbillej fara e dashurisë së tij për gjuhën, folklorin dhe për identitetin e atdheut të largët.

Studimet i kreu në Seminarin Shqiptar të Palermos, ku gjimnastika e mendjes u ushqye me Danten, Servantesin, Gëten, Shilerin, por edhe me lahutën e këngëtarit të fshatit. Ai nuk u mbyll në akademi si në një kullë fildishi: në vend të kësaj, u bë urë mes botës së librave dhe kujtesës gojore të arbëreshëve.

Në moshën 22-vjeçare, së bashku me Françesk Petën, themeloi në Palermo revistën “Arbëri i ri”, një tribunë e re ku fjala shqipe ndriçonte në letër, duke thirrur bashkëkombësit të mos e lëshonin gjuhën, këngën, zakonet. Po atë vit botoi përmbledhjen e parë poetike, duke bërë të dëgjohej zëri i tij përtej brigjeve të Italisë.

Në vitin 1890 përfundoi studimet për drejtësi dhe menjëherë mori titullin “docent” i letërsisë antike në Liceun “Garibaldi” të Palermos. Por horizonti i tij nuk do të ndalej këtu.

Në moshën 35-vjeçare, Zef Skiroi u bë titullar i Katedrës së Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Institutin Mbretëror Oriental të Napolit – posti i parë i këtij lloji në Itali. Nga ky altar i dijes, ai nuk dha thjesht mësim; ai krijoi një brez të ri studiuesish dhe dashamirësish të gjuhës shqipe. Leksionet e tij nuk ishin të thata akademike: ato ishin si udhëtime përmes shekujve, ku nxënësit shihnin para syve epopenë e kombit shqiptar.

Në Napoli, ai u miqësua me figura të shquara si Luigji Pirandello dhe vazhdoi bashkëpunimin e nisur qysh herët me Jeronim de Radën dhe Gavril Darën e Ri. Në tri penat e tyre, letërsia arbëreshe mori pamjen e një triptiku poetik: Këngët e Milosaos, Kanga e sprasme e Balës dhe Mili e Hajdhia e Skiroit.

Zef Skiroi nuk ishte poet që shkruante për zbukurim; çdo varg i tij ishte thirrje, çdo poemë – një flamur.

“Mili e Hajdhia” (1890) është një poemë dashurie tragjike, ku dy zemra rinore bien viktimë e fatit, por mbi ta qëndron si sfond jeta e katundit arbëresh, ritet, zakonet, gjuha e pastër si burimi. Autori e rishkroi katër herë, duke e rritur peshën e saj artistike. “Te dheu i huaj” (1891) është kryevepra e tij, një epope e mërgimit dhe e shpëtimit të gjuhës. Eqrem Çabej e quajti “epin kombëtar të shqiptarëve të Italisë” dhe “nderin e letërsisë shqipe”. Në të, malli për atdheun është i përzier me krenarinë e qëndresës kulturore.

“Mino” (1921) është një vepër e ngarkuar me dramë personale: i biri i tij, Mino, ishte vrarë në një intrigë politike më 1920. Poema është një vajtim i hollë e i thellë, ku pikëllimi privat bëhet metaforë për plagët e kombit.

Përmbledhjet e tij me këngë popullore, këngë lufte dhe këngë të përshpirtshme të kolonive arbëreshe janë sot thesare të albanologjisë. Skiroi nuk ishte vetëm poet, por edhe publicist e gazetar, duke përdorur shtypin si një arenë për çështjen shqiptare. Ai botoi artikuj e ese që mbrojtën identitetin e arbëreshëve dhe që i bënë jehonë aspiratave kombëtare shqiptare, sidomos pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë. Mori pjesë në kongrese shkencore, ndërhyri në debatet gjuhësore, dha përkthime të Virgjilit në një shqipe të gdhendur dhe mbrojti parimin se gjuha është trualli i vërtetë i atdheut.

Vitet e fundit të jetës iu rënduan nga humbjet. Tragjedia e djalit e goditi thellë, por nuk e rrëzoi nga detyra e tij morale: më 1925 mbajti një konferencë për të nderuar mikun e vrarë Luigj Gurakuqi. Më 17 shkurt 1927, në Napoli, mbylli sytë, duke lënë pas një trashëgimi të pamatshme. Për arbëreshët, ai mbetet një profet i gjuhës; për letërsinë shqiptare, një urë e artë që lidh brigjet e Adriatikut me lartësitë e kulturës europiane. Zef Skiroi është dëshmi se identiteti nuk shuhet në mërgim, por rritet si një pemë që i thith rrënjët nga dy toka: nga dheu i të parëve dhe nga dheu i huaj ku mërgimtari hedh farën e së nesërmes.

Në poezinë e tij, Shqipëria nuk është vetëm një vend, por një gjendje shpirtërore; një vend që jeton në këngë, në gjuhë, në kujtesë, dhe që nuk e njeh kufirin e hartës.

Në historinë e artit skenik shqiptar, disa emra nuk janë thjesht artistë – ata janë gurë themeli, zëra të ndërgjegjes kombëtare që e ngritën skenën në një altar të shpirtit, duke i falur asaj pasionin, përkushtimin dhe forcën e artit që mbijeton kohën. Ndër ta, Besa Imami zë një vend të veçantë: një figurë përfaqësuese, e ndritur dhe e përkushtuar, që shenjtëroi skenën dhe e sublimoi komunikimin me publikun në një akt të thellë shpirtëror.

Ajo nuk ishte thjesht aktore – ishte një jetë e mishëruar në skenë, një dramë që filloi në Gjakovën e vitit 1928 dhe u rrit nën hijen dhe dritën e një formimi familjar të ndjeshëm ndaj dijes dhe artit. Në moshë fare të njomë, recitonte poezi që ia mësonte i ati, një mësues i nderuar, i cili u shua nga tuberkulozi, duke lënë pas një barrë të rëndë, por edhe një forcë që më vonë do të derdhej në fuqinë dramatike të interpretimeve të saj.

Lufta e gjeti Besën “debatikase”, një vajzë e re që, si shumë të tjera të kohës, nuk pati luksin të zgjidhte, por vetëm të qëndronte. Me një vëlla të vrarë dhe një familje të përbërë nga pesë fëmijë, e drejtuar nga një nënë me besim të patundur, u rrit vajza që më vonë do t’i jepte shpirt heroinave shqiptare.

Në vitin 1946, takimi i saj me artin skenik ndodhi krejt rastësisht. Teksa punonte në Kryeministri, u zbulua dhe u ftua nga Pandi Stillu për t’u bërë pjesë e trupës së Teatrit Popullor, ku ndoqi një kurs dyvjeçar për aktorë. Roli i saj i parë ishte Natasha në dramën Portreti, për të vijuar me një rol kryesor në Çështja ruse, ku shpalosi menjëherë potencialin e saj artistik.

Që në hapat e parë ajo dëshmoi një ndjeshmëri dhe fuqi të jashtëzakonshme interpretative. Ishte ajo bashkëjetesë e rrallë mes lirizmit dhe tragjizmit, mes tonalitetit të thellë të zërit dhe dritës së brendshme, që e bënin praninë e saj në skenë të padiskutueshme. Ishte më shumë se teknikë – ishte shpërthim emocional, ishte e vërteta e rolit që merrte formën e saj.

Sipas Drita Agollit, që shkroi me ndjeshmëri për të: “Lirizmi e tragjizmi i saj, bota shpirtërore dhe me emocione të furishme, që shpërthenin në tërë psikofizikën e saj dhe në tonalitetet e veçanta të vokalit të plotë e të thellë, menjëherë ndihmuan në krijimin e një individualiteti të qartë artistik.”

Në galerinë e gjerë të personazheve që interpretoi, rreth 90 role, gjejmë emra të tillë si Klara Gaber në Gjergj Dimitrovi, Mbretëresha Teuta në Artani, Nëna në Monserati, Prenda në Cuca e Maleve, Tatiana në Mikroborgjezi, Rusha në Halili dhe Hajria, apo Nënë Zyraja në Bashkë me agimin. Ajo i donte të gjitha rolet si fëmijë të vetin. Në çdo shfaqje nuk lëshonte vetëm zë, por frymë, një aktore që jetonte për skenën dhe në të.

Edhe pse e përqendruar kryesisht në teatër, kinematografia shqiptare nuk mund ta anashkalonte. Roli i saj si Donika në filmin e parë shqiptar Skënderbeu (1953) mbetet një nga përfaqësimet më të denja të gruas shqiptare në ekran. Më pas erdhën Radiostacioni, Brazda, Në fillim të verës, e shumë të tjera. Zëri i saj, i pranishëm edhe në radiodramë dhe fjalën artistike, ruante emocionin edhe në mungesë të pranisë fizike.

Në moshën 33-vjeçare, ajo u nderua me titullin “Artiste e Merituar”, një nga të parat që e mori këtë vlerësim për kontributin e saj të spikatur. Gjatë karrierës u vlerësua me medalje, urdhra e çmime, por asnjë nuk mund ta përmblidhte tërësinë e asaj që ajo i dha skenës dhe publikut shqiptar.

Nga shtatori i vitit 1946 deri më 1 shtator 1988, kur doli në pension, Besa Imami i dha teatrit shqiptar rreth 80 role, duke u shndërruar në një figurë kyçe të skenës kombëtare. Kontributi i saj u nderua edhe nga vendlindja, Gjakova, e cila, me propozimin e Fondacionit Kulturor Mbarëkombëtar “Nermin Vlora Falaschi” dhe mbështetjen e Drejtorisë Komunale të Kulturës, si dhe të kryetares së Komunës, znj. Mimoza Kusari Lila, e vlerësoi me titullin “Nderi i Skenës Shqiptare”.

Fatkeqësisht, si shumë figura të mëdha të artit shqiptar, edhe ajo nuk mori gjithmonë vlerësimin institucional që meritonte. Por populli nuk e harroi. E njohu, e deshi, e përjetoi. Letrat, përshëndetjet, kujtimet – të gjitha dëshmojnë për dashurinë e ndërsjellë mes saj dhe publikut. Ishte një aktore që jetoi për të tjerët, që e shkriu veten për të rrëfyer botën.

Nga jeta dhe sfidat

Besa Imami lindi në një familje me rrënjë të thella kulturore dhe shpirtërore në Gjakovë. E bija e arsimtarit dhe atdhetarit Ferid Imami, që vinte nga një familje me të drejtën e imamnisë në Xhaminë e Hadumit – trashëgimi që u ndërpre me vdekjen e gjyshit të saj Mehmetit, pasi të bijtë ndoqën rrugën e dijes dhe arsimit. Ferid Imami shërbeu si mësues në Malësinë e Gjakovës, në Lumë dhe Dibër, duke qenë edhe mbështetës i lëvizjeve të Bajram Currit në fillimshekullin XX.

Kur ai vdiq më 17 dhjetor 1937, Besa mbeti jetime e vogël. Së bashku me nënën, Behixhen, dhe vëllezërit e motrën – Besimin, Bedrinë, Fatmirin dhe Lirijen – u shpërngulën nga Gjakova për në Tiranë. Në këtë realitet të ri, përkundër sfidave, ajo nisi të ndërtonte identitetin e saj artistik dhe qytetar. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, u angazhua në grupet rinore dhe u bë pjesë e organizatës antifashiste “Debatik”, duke dëshmuar një përkushtim të hershëm ndaj idealeve të lirisë dhe drejtësisë.

Në jetën personale, Besa u martua me përkthyesin dhe studiuesin Petro Zheji. Nga kjo martesë lindi djali i tyre i vetëm, Arturi, në vitin 1961. Pas 15 vitesh bashkëjetese, ata u ndanë.

Aktorja u nda nga jeta më 21 shtator 2014, në banesën e saj në Tiranë, pas një sëmundjeje të gjatë. Me një trashëgimi të gjerë artistike dhe një jetë të përkushtuar ndaj artit, ajo mbetet një nga figurat më të paharrueshme të skenës shqiptare, një grua që lindi në udhëkryqin e thirrjeve shpirtërore dhe kombëtare, dhe që përmes talentit të saj e ktheu teatrin në një tempull të vlerave njerëzore.

Albert Vataj

Muzeu Kombëtar/

Sot përkujtojmë 117-vjetorin e lindjes së gjuhëtarit, profesorit, akademikut dhe Mësuesit të Popullit, Eqerem Çabej, i cili është një ndër patriarkët e gjuhës shqipe. Ai ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në studimin e zanafillës dhe zhvillimit të gjuhës shqipe. Me botimet e shumta në revista gjuhësore të huaja, si dhe me pjesëmarrjen në forume shkencore ndërkombëtare, Eqerem Çabej u njoh si autoriteti më në zë në albanologji.

Lindi më 6 gusht 1908 në Gjirokastër, ku mori mësimet e para. Pasi kreu gjimnazin në Klagenfurt të Austrisë, ndoqi studimet e larta për gjuhësi krahasuese indoevropiane dhe albanologji në Universitetin e Gracit, e më pas në Universitetin e Vjenës, ku u diplomua si doktor në filozofi në vitin 1933. Pasi u kthye në Shqipëri, punoi si mësues i gjuhës dhe letërsisë shqipe në disa shkolla të mesme në Shkodër, Elbasan, Gjirokastër dhe Tiranë. Në vitin 1940 u mënjanua nga arsimi për shkak të përkrahjes së veprimeve antifashiste. U vendos në Romë, ku punoi për atlasin gjuhësor shqiptar.

U kthye në atdhe në vitin 1944, ku punoi në Institutin e Shkencave. Eqerem Çabej ishte ndër pedagogët e parë të Institutit të Lartë Pedagogjik Dyvjeçar. Me themelimin e Universitetit të Tiranës, ushtroi veprimtarinë mësimore si pedagog i lëndëve histori e gjuhës shqipe dhe fonetikë historike e shqipes. Çabej është një ndër anëtarët themelues të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe anëtar i Presidiumit të saj. Punoi në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë deri në fund të jetës.

Çabej dha ndihmesa të rëndësishme në arsimin e lartë dhe në gjuhësinë shqiptare. Hartoi tekstet e disa lëndëve kryesore dhe ishte bashkautor në një varg veprash shkencore. Veprimtaria e tij shkencore u shtjellua kryesisht në gjuhësi, por u shtri edhe jashtë saj, sidomos në folklor, etnografi dhe histori të letërsisë.

Nga veprat e para të tij, përveç artikujve, mund të përmenden: “Elemente të gjuhësisë dhe të literaturës shqipe, me pjesë të zgjedhura për shkollat e mesme” (1936), “Për gjenezën e literaturës shqipe” (1939), “Shqiptarët ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit” (1994), “Hyrje në historinë e gjuhës shqipe” (1947, 1958), “Fonetika historike e shqipes” (1958). Ndër veprat kryesore të tij janë: “Studime etimologjike në fushë të shqipes” (në shtatë vëllime, 1976–2006); “Meshari” i Gjon Buzukut (1555), botim kritik në dy vëllime, i pajisur me një studim hyrës.

Ai ka qenë anëtar i komisionit hartues të “Fjalorit të gjuhës shqipe” (1954), anëtar i komisioneve për përpunimin e terminologjisë të shumë degëve të shkencës e të teknikës dhe i komisioneve që punuan për hartimin e udhëzuesve drejtshkrimorë nga viti 1948, të cilat u finalizuan me botimin e librit “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” (1973). Vepra e tij është botuar në Kosovë nën titullin “Studime gjuhësore” (1976), në nëntë vëllime. Çabej ka marrë Çmimin e Republikës të shkallës së parë dhe është dekoruar me Urdhrin “Nderi i Kombit”. Ndërroi jetë në Romë më 1980.