Salla koncertale në Kimel Center, shtëpia e Orkestrës së Philadelphias riemërohet Marion Anderson Hall.

Nga dr. Sadik Elshani

Philadelphias në radhë të parë është e njohur anembanë botës si vendlindja e ShBA-ve, ku më 4 korrik të vitit 1776 është shpallur pavarësia nga Anglia. Si kryeqytet i parë i Amerikës, Philadelphia është e njohur edhe si qytet ku janë themeluar institucionet e para të shtetit amerikan. Por, Philadelphia është e njohur edhe si “qytet i arteve”, me një numër të madh të muzeumeve të pasura me vepra arti, teatrove, galerive, akademive e shkollave të artit, si dhe orkestrës simfonike me famë botërore, Philadelphia Orchestra, e njohur për cilësinë karakteristike të zërit të saj. Emrin e Orkestrës së Philadelphias e kam dëgjuar qysh në rininë time, ende pa ardhur në Amerikë. Në rininë time në Kosovë e Zagreb kam patur një kolekcion të pasur të pllakave të muzikës klasike, në të cilat kishte mjaft pjesë të luajtura nga Orkestra e Philadelphias nën udhëheqjen e dirigjentit të saj legjendar, Eugene Ormandy (1899 – 1985). Fati i jetës deshi që të vendosem në Philadelphia në vitin 1999 dhe t’i përcjell drejtpërdrejt koncertet e kësaj orkestre të mrekullueshme. Nga themelimi i saj në vitin 1900 e deri në vitin 2001 ajo ka qenë e vendosur në Academy of Music, ndërsa nga viti 2001 ajo është vendosur në Kimel Center.

Verizon Hall riemërohet Marian Anderson Hall

Kimel Center, hapur më 15 dhjetor 2001, është një qendër e madhe e mjaft moderne për artet e luajtura (performing arts), Është një qendër koncertale e teatrore me një sallë të madhe me 2500 ulëse dhe një sallë më të vogël me 650 vende (Perelman Theater), e cila kryesisht shërben për recitale e shfaqje teatrore. Duhet cekur se salla e madhe, që tani është shtëpia e Orkestrës së Philadelphias ka formën e një violonçeloje. Familja Kimel ka qenë donatorja kryesore për ndërtimin e kësaj qendre. Salla kryesore deri në vitin e kaluar (2024) është quajtur Verizon Hall, ndërsa nga 8 qershori i vitit 2024 është riemëruar Marion Anderson Hall, në nderim të këngëtares, kontraltos Marian Anderson, njërës prej këngëtareve më ikonike të muzikës amerikane dhe pioniere e të drejtave qytetare (civil rights), përndryshe edhe vendëse e Philadelphias. Kjo u bë e mundur fal bujarisë së ciftit Richard Uoley dhe Leslie Miller të cilët kanë bërë një donacion prej 25 milionë dollarësh për Orkestrën e Philadelphias.

Të pakta janë sallat koncertale në botë të cilat e mbajnë emrin e një artisti – ato kryesisht i mbajnë emrat e donatorëve apo korporatave të mëdha. Çifti i lartpërmendur me plot të drejtë kanë mundur t’ia vënë emrin e tyre, por ata me këtë gjest fisnik kanë bërë diçka më shumë se vetja e tyre. Ky veprim bëmirësie sjell edhe një porosi të madhe e simbolike – është një akt që të shtynë të reflektosh pak, sepse të sjell ndërmend një ngjarje që i ka ndodhur zonjës Anderson në vitin 1939. Ajo ngjarje e atij viti dhe riemërimi i sallës koncertale me emrin e Marion Anderson më nxiti edhe mua të reflektoj kur këto ditë isha në një koncert të Orkestrës së Philadelphias: Në vitin 1939 zonja Anderson nuk ishte lejuar të këndonte në një sallë të njohur të kryeqytetit amerikan, ndërsa tani njëra nga sallat më madhështore të Amerikës e mbanë emrin e saj. Kjo ishte edhe njëra nga arsyet që më shtynë për t’i shkruar këto radhë.

Koncert madhështor në shkallët e Lincoln Memorial

Në vitin 1939 Shoqata Kombëtare e Bijave të Revolucionit Amerikan (The National Society Daughters of the American Revolution) e kanë refuzuar kërkesën që zonja Anderson të mbajë një koncert në sallën e kësaj organizate në Uoshington, D. C., më 9 prill. Zonja Anderson ka qenë afrikano – amerikane, ndërsa në atë kohë ka qenë periudha e ndarjes racore (racial segregation). Ky ishte një vendim kundërthënës që u kundërshtua fuqishëm nga forcat më përparimtare të vendit, gazetat e figurat e njohura publike. përfshirë edhe Zonjën e Parë të ShBA-ve në atë kohë, Eleanor Roosevelt. Me ndërhyrjen e zonjës dhe presidentit Roosevelt dhe disa të tjerëve, ata e bindën Sekretarin e Brendshëm (Secretary of the Interior), Harold L. Ickes, që të bëjë të mundur organizimin e një koncerti në mjedis të hapur, në shkallët e Lincojn Memorial. Edhe një simbolikë tjeter kjo, koncerti mbahej në Memorialin që nderon presidentin i cili u kishte dhënë lirinë skllevërve. Ky koncert madhështor u organizua të Dielen e Pshkëve, me 9 prill, dhe u ndoq nga 75.000 pjesëmarrës entuziastë e miliona të tjerë që e ndoqën përmes valëve të radios.

Disa të dhëna të shkurtëra jetëshkrimore e të arritura artistike të zonjës Anderson

Marian Anderson ka lindur në Philadelphia më 27 shkurt 1897, ku edhe është shkolluar. Ka qenë kontralto afrikano – amerikane e shquar për repertorin e saj të gjërë muzikor, nga operat e deri te këngët spirituale. Ka kënduar në sallat koncertale prestigjioze, e shoqëruar nga orkestrat më të njohura të botës dhe ka bashkëpunuar me personalitetet më të njohura muzikore të kohës. Më 7 janar të vitit 1957 ajo u bë këngëtarja e parë afrikano – amerikane që ka kënduar në Metropolitan Opera. Për të arriturat e saj artistike është nderuar me shumë shpërblime të rëndësishme. Ajo është personi i parë që është nderuar me Medaljen Presidenciale të Lirisë më 1963. Është nderuar edhe me: Medaljen e Artë të Kongresit, Nderimet e Qendrës Kennedy, Medaljen Kombëtare të Arteve, Çmimin e Kombeve të Bashkuara për Paqe, Çmimin Grammy për të Arritura Jetësore e shumë shpërblime e nderime të tjera.

Ka dhënë koncerte anembanë Amerikës dhe ka patur disa turne të suksesshme në disa vende europiane, ku është pritur me shumë entuziazëm. Ndonëse ishte një këngëtare e shkëlqyer, e njohur në tërë vendin dhe e adhuruar nga publiku artdashës, ajo nuk ishte imune ndaj diskriminimit racor. Disa herë ka qenë e refuzuar nga hotelet e restorantet. Kur në vitin 1937 ajo ka dhënë një Koncert në Universitetin e Princetonit, hotelet e kanë refuzuar, duke mos i dhënë dhomë për të fjetur. Atëherë, Albert Ajnshtajni e ka marrë në shtëpinë e tij. Në atë kohë Ajnshtajni ka qenë profesor në Universitetin e Princetonit. Marian Anderson ka vdekur më 8 prill 1993 në qytetin Portland të shtetit Oregon. Ja, si është fati i jetës: dikur e rfuzuar të këndojë në një sallë koncertale, sot njëra nga sallat më prestigjioze koncertale e mban emrin e saj. Një vërtetim jetësor se e mira gjithmonë ngadhnjen mbi të keqen, e bukura mbi të shëmtuarën.

VATRA, në vazhdën e misionit të saj për të promovuar kulturën dhe artin shqiptar në Diasporë, mbështet me krenari Festivalin e Filmit Shqiptar 2025, organizuar nga Fan S. Noli Library & Cultural Center.

Ky festival është një homazh për zërat dhe vizionin e kineastëve shqiptarë nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia e Diaspora – një përpjekje për të treguar historitë tona, përmes ekranit të madh, me forcë artistike dhe identitet kombëtar.

Gala Event – 21 Qershor, Leo’s Restaurant, Braintree

Një mbrëmje elegante me të ftuar specialë Ermira Babaliu & DJ Jani – një moment për të festuar artin dhe për të mbështetur të ardhmen e trashëgimisë sonë kulturore.

VATRA fton komunitetin shqiptar në Massachusetts të bashkohet dhe të japë mbështetjen për këtë festival që nderon rrënjët tona dhe fuqizon të ardhmen tonë.

Të interesuarit për mbështetje apo sponsorizim mund të kontaktojnë:

fannoliculturalcenter@gmail.com | 508-612-3821 | Jona Cumani

St. George Albanian Orthodox Cathedral Boston

Sot e Dielë, 25 Maj 2025 në një nga sallat e institutit “Opera America” në Nju Jork u zhvillua një koncert kalsik me pjesëmarrjen e artistëve shqiptarë dhe artistëve ndërkombëtarë. Merrnin pjesë pianistja e mirënjohur e TKOB Hermira Gjoni me një karrierë prej 6 dekadash në skenat e gjithë botës, tenori Vasil Marku, baritoni i talentuar dhe me perspektivë Brendon Rapushaj, sopranoja Menora Uinston, sopranoja Katherine Vicente nga Republika Domenikane, dhe violonçelisti Enrique Orengo nga Porto Rico. Në program ishin pjesë nga autorët më të njohur botërorë të cilat u interpretuan me mjeshtëri nga këngëtarët të shoqëruar nga pianistja Gjoni. Koncerti u hap me baritonin Brendon Rapushaj me “Serenatë” nga Shubert. Më pas Katherine Vicente këndoi një arie nga Moxart pasuar nga tenori Vasil Marku me interpretimin e një prej arieve me kërkesa të larta teknike të Puçinit nga opera “Fanciulla del West”. Koncerti vijoi me “E lucevan le stelle” nga opera Toska e Puçinit të cilin tenori Marku e interpretoi me sukses dhe u duartrokit nga publiku. Pasuan ariet “Casta Diva” M. Uinston, ” Non piu andrai” baritoni Rapushaj, “O sole mio” V. Marku. Një nga pjesët më të veçanta të kësaj mbrëmjeje klasike ishte romanca e kompozitorit Hektor Villa Lobos “Bachianas Brasilieras” e cila ishte kombinim i zërit të sopranos Uinston me pianon dhe violoncelin e Enrique Orengo.

Midis dy pjesëve të koncertit pianistja Hermira Gjoni intereptoi për kënaqësinë e publikut dy pjesë për piano nga Sinding “Shushurimë Pranverore” dhe “Nokturn” nga Shopen. Koncerti u mbyll me arien “Libiamo” nga opera Traviata e interpetuar nga të gjithë këngëtarët. Për të pranishmit më pas u shtrua një bufe me gastronomi shqiptare.

Hermira Gjoni vazhdon aktivitetin e saj artistik duke dhënë kontribut në përgatitjen e talenteve të reja dhe promovimin e artit dhe kulturës në përgjithësi. Ajo është vlerësuar me urdhërin “Naim Frashëri” nga Kuvendi i Shqipërisë, çmimin “Albanian Excellence”, “Proklamatën e vlerësimit nga Senati i Nju Jorkut dhe çmimin “Vlerësim Special” nga Dhoma e Përfaqësuesve të SHBA.

Nazim Saliu

NOLI TV

Albert Vataj/

Lamtumirë, mjeshtër! Po, iku edhe Pirro Milkani! U shkëput edhe ky emër nga aradhen e të gjallëve që ende frymojnë, në të tashmen që ka pak gjasë për të gjetur lidhjet me filmin shqiptarë, me artin e sakrificës dhe me shpirtjen e që i mëkoi pasionin, traditës sonë të artit kiematografik. Sepse të tjerë qasje përftimesh estetike kanë hyrë në botën tonë, të tjerë kulmime kacavirren të zënë kreshtën e atij altari, ku lutja jonë për t’u ushqyer me pasionin dhe përkushtimin e një arti kaq depërtues si kinemaja, dëgjohet si njqë jehonë e largët, ose humbet si një zë në shkretëtirë.

Iku Pirro Milkani, por të tjerë ende pluskojnë në syprinën e këtij realiteti të zhurmshëm, e kësaj të sotmeje që nxiton të gjej fillin e nevojës shpirtërore, për t’u mbajtur, për të mos rënë në boshllëkun e kotësisë që po përpin çdo ditë e më dhunshëm jetët tona.

Të tjerë, nga ata që skalitën me shkronja përkushtimit dhe sakrificash artin tonë skenik, jetojnë ende, lëvizin në përditshmërinë tonë si fantazmat e një kohe të shkuar, prej së cilës duam të ikin si prej një ëndrre të makthshme. Të tjerë janë këtu ende, jo vetëm për të na treguar se meritojnë më të lartat vlerësime dhe mirënjohje, por edhe për të na lënë besimplotë një testament, aktin sublime të dhurimit të një thesari.

Të tjerë, që do të përcjellin në lamtumirën e fundit regjisorin dhe udhëheqësin e tyre shpirtëror, janë këtu. Me duart që u dridhen dhe zërit që kapet pas fjalëve që përshpirtshëm shprehin, e ligështueshëm kumbojnë, ata vijnë, të gjallë, si në mortin e tyre. Dhe përloten te kjo lamtumirë e Pirro Milkanit, kolegut dhe mikut, për të lënë trishtim dhe për të marrë dhimbje, dhimbje e cila pak mund të preki ndjeshmëritë tona të akullta, nga turravrapi për të mbërritur askundin.

Ndoshta të gjithë jemi këtu në këtë ceremonial lamtumire, në këtë përshpirtje, në këtë kapitull që mbyllet, e kujtesës që përpiqet të mbetet diçka më shumë se formale. Por ata, të vërtetët, ata që mund të vijnë dhe ata që nga larg bëhen pjesë e një ikjeje, ata janë ata, të cilët për vite e vite më radhë, punuan me regjisorin që vendosi të largohet, për t’u lënë vendin të rinjve, atyre që do të guxojnë të jenë përfaqësues të denjë të një tradite të shkëlqyer. Atyre që, edhe pse jo rrallë nguruan të gjenin veten si pasardhës të një arti që u aksidentua nga ideologjia, por që thellë-thellë tregojnë me vepër dhe me vlera, me përkushtim dhe me pasion, se meritojnë të jenë të denjë të një tradite arti, që pasuroi kulturën tonë, e përfaqësoi atë me profesionalizëm në skenat gjigande të betejave kinematografike, duke treguar se jemi përçues të një shpirti që ka besuar se me shpirt dhe me zemër të përmbushi ambicien e vendosjes së filmit shqiptar në ekranin e madh të krenarisë kombëtare.

Regjisori i shquar shqiptar Pirro Milkani është ndarë nga jeta në moshën 86-vjeçare, është larguar duke lënë pas një emër, vepër, vlerë dhe kontribut të rëndësishme të kinematografisë shqiptare. Largohet me të në përjetësi ajo figurë emblematike që la gjurmë të pashlyeshme në artin dhe kulturën tonë kombëtare.

Pirro Milkanit u lind më 5 janar 1939 në Drenovë, Korçë, Milkani ishte një nga kineastët e parë të kinematografisë shqiptare, duke realizuar filma që mbetën në kujtesën dhe zemrat tona. Veprat e tij si “Ngadhnjim mbi vdekjen”, “Çifti i lumtur”, “Zonja nga qyteti” u bënë pjesë e identitetit tonë kulturor dhe janë dëshmi e talentit dhe përkushtimit të tij ndaj artit”.

“Përveç kontributit të tij si regjisor, Milkani ishte edhe një edukator i përkushtuar, duke ndihmuar në formimin e brezave të rinj të kineastëve shqiptarë. Ai ishte një njeri i urtë, i dashur dhe i respektuar nga të gjithë ata që patën fatin ta njihnin. Ndër veprat regjisoriale të Milkanit, që shënjojnë njëherash shkallaren prejnga ai u ngjit për të zënë vendin e merituar në panteonin shqiptarë janë:

2012 – Kryekenga e Kombit. Producent. Regjia Petrit Ruka.

2008 – Smutek paní Snajdrové (Trishtimi i zonjës Shnajder)

1990 – Ngjyrat e moshës

1988 – Pranvera s’erdhi vetëm

1987 – Eja!

1985 – Në prag të jetës

1984 – Militanti

1983 – Fraktura

1982 – Besa e kuqe

1981 – Në kufi të dy legjendave

1980 – Një shoqe nga fshati

1979 – Ballë për ballë

1977 – Shëmbja e idhujve

1976 – Zonja nga qyteti

1975 – Çifti i lumtur

1974 – Shtigje lufte

1974 – Një firmë e hekurt (dokumentar)

1973 – Festë e madhe (dokumentar)

1971 Kur zbardhi një ditë

1969 Përse bie kjo daulle

1969 Festivali 7-te i femijeve (dokumentar)

1968 Fitues

1967 Gadhnjim mbi vdekjen

Ky rrugëtim është tregues i aktit krijues dhe integritetit të tij si artist, është shprehje e angazhimit për t’i shërbyer kinematografisë shqiptare, me të njëjtin zell, dhe përkushtim, si një dishepull besimit. Pirro Milkani erdhi në kinemanë shqiptare duke dhënë gjithçka që kishte, për të pasuruar një traditë dhe për të përmbushur një ambicie, e pse jo për të merituar të jetë në radhën e gjatë të atyre që shkruan me germa të arta historinë e kinematografisë shqiptare. Në heshtjen që mbetet pas, ndiejmë zërin e tij që kumbon në errësirë, si një regji e fundit, si një pamje që nuk mbaron me titrat. Pirro Milkani nuk është më fizikisht mes nesh, por vepra e tij do të vazhdojë të flasë me gjuhën e përjetësisë. Filmat e tij do të shfaqen ende, ndoshta në ekranet e vogla të kujtimeve tona, ndoshta në një sallë të errët ku drita e projektorit ndriçon jo vetëm celuloidin, por edhe shpirtin.

Lamtumirë, mjeshtër!

E tashmja jonë është më e varfër sot, por falë teje, e shkuara jonë është më e pasur dhe më e ndritur. E ardhmja, nëse di të dëgjojë, ka ende ç’të mësojë prej teje. Dhe diku, në një kornizë të pavdekësisë së artit, ti je aty, me shpirtin plot dritë.

Xhelal Zejneli/

Historia dhe gjuha e shqiptarëve, një terra incognita për Evropën shkencore të periudhës së Rilindjes evropiane, u bë relativisht vonë objekt i një interesimi të gjallë dhe hetimi shkencor, për arsye se Shqipëria ende nuk ishte një shtet i pavarur ose autonom, e rrjedhimisht, historia dhe kultura e saj u pa vetëm në kuadrin e një entiteti më të gjerë politik, të Perandorisë Osmane.
Lidhur me prejardhjen e gjuhës shqipe, në literaturën shkencore relevante kanë mbizotëruar pesë hipoteza:

1. Teza ilire: më 1774: historiani suedez, Hans Tunman (Hans Erick Thunmann, 1746-1778); 1811: ushtaraku, diplomati, studiuesi anglez Uiljam Martin Lik (William Martin Leake, 1777-1860); 1854: diplomati gjerman, Johan Georg fon Han (Johann Georges von Hahn, 1811-1869); 1861: gjuhëtari slloven Franc Miklosiç (Franz Miklosich, 1813-1891); 1882: gjuhëtari gjerman, indoevropianist, albanolog me emër Gustav Majer (Gustav Meyer, 1850-1900); 1894: gjuhëtari danez Holger Pedersen, 1867-1953); 1973: gjuhëtari polak, indoevropianist, albanolog Vaclav Çimohovski (Waclaw Cimochowski, Kursk, Rusi, 1912- Gdynia, Poloni, 1982); gjuhëtari gjerman, ilirolog Hans Krahe (Hans Krahe, 1898-1965) etj.
Të gjithë dijetarët e gjuhësisë shqiptare, në krye me Eqrem Çabejin (1908-1980) mbrojnë tezën e prejardhjes ilire të gjuhës shqipe, prejardhjen ilire të shqiptarëve dhe autoktoninë e shqiptarëve në të gjitha hapësirat në Gadishullin Ballkanik.

2. Teza trake: më 1891: filologu gjerman Karl Pauli (Carl Pauli, 1839-1901); 1893: filologu e orientalisti çek-austriak Vilhelm Tomashek (Wilhelm Tomaschek, 1841-1901); 1898: filologu gjerman, indoevropianisti Herman Hirt (Hermann Hirt, 1865-1936); 1921: gjuhëtari ruso-gjerman Maks Fasmer (Max Julius Friedrich Vasmer, 1886-1962); 1927: gjuhëtari gjerman Gustav Vajgand (Gustaw Weigand, 1860-1930); 1938: gjuhëtari austriak-çek Julius Pokorni (Julius Pokorny, 1887-1970); 1954: gjuhëtari kroat, ballkanolog e albanolog Henrik Bariq, (1888-1957); 1957: 1994: historiani gjerman Gotfrid Shram (Gottfried Schramm, 1929-2017).

3. Teza iliro-trake: më 1911: Norbert Jokl (Norbert Jokl) 1925: Paul Kreçmer (Paul Kretschmer); 1940: linguisti italian Vitore Pisani (Vittore Pisani, 1889-1990); 1950: filologu e ballkanologu serb Milan Budimir (1891-1975); 1988: gjuhëtari gjerman, indoevropianist, keltolog, sllavist, u mor edhe me shqipen, mik i shqiptarëve Rolf Këderiç (Rolf Kdderitzsch, 1941-2020).

4. Teza dako-mizike: më 1960: gjuhëtari bullgar Vladimir Georgiev (1908-1986).

5. Teza për zhvillimin e pavarur (autonom): më 1964:

indogjermanisti gjerman Valter Porcig (Walter Porzig, 1895-1961), “Das Albanische und die Vergleichende Indogermanisch Sprachwissenschaft”; 1966: linguisti amerikan Erik Pret Hemp (Eric Pratt Hamp, 1920-2019); 1987: gjuhëtarja ruse, albanologe Agnia Vasiljevna Desnickaja (1912-1992). Sipas studiuesve shqiptarë, Desnickaja i përmbahej mendimit për prejardhjen ilire të shqipes.

* * *
Historian bizantin, i vetmi athinas të cilin e njeh historia e letërsisë bizantine, Laonik HALKOKONDILI (Laonici Chalkokondylas, 1423-1490) është autor i veprës “Tregime historike në dhjetë libra”. Mendohet se ka lindur në Athinë në një familje fisnike, ndër më të dëgjuarat në shekullin XV. Në veprën e tij ka përshkruar ngjarjet e viteve 1298-1487, duke u mbështetur në ato që kishte parë e dëgjuar vetë si dhe në burime të tjera të shkruara. Halkokondili ndoqi modelin e Herodotit dhe të Tukididit. Vepra e Halkokndilit ka rëndësi edhe si burim për historinë e Shqipërisë, përmban të dhëna për ilirët, për prejardhjen e shqiptarëve, për pushtimet e para të osmanëve në Shiqipëri, për zotërimet e Gjon Kastriotit dhe të Gjergj Arianitit, për luftën e Gjin Zenebishit (? – 1417/18) kundër osmanëve, për kryengritjen e shqiptarëve në Gjirokastër në vitin 1433, për luftën e Sfetigradit, për rrethimin e dytë të Krujës dhe disfatën e sulltan Muratit II (1403/1404 – 1451), për marrëveshjet e Gjergj Kastriotit (1405-1468) dhe të Gjergj Arianitit (?1383 – rreth vitit 1462/63) me udhëheqësin ushtarak hungarez, me prejardhje rumune Janosh Huniadin (1407-1456), për ekspeditat e Gjergj Kastriotit në Itali, për luftërat dhe kryengritjet e shqiptarëve të Peloponezit në vitet 1432, 1454 etj.

Në paraqitjen e ngjarjeve, në krahasim me autorë të tjerë, Halkokondili mban një qëndrim më objektiv. Megjithëkëtë, në disa raste në veprën e tij përzihen ngjarjet, lartësohen pa vend pushtimet osmane etj.
Shënim: Herodoti (rreth 484 ose 490 – 424/25 para K.) është historian i Greqisë së lashtë, i quajtur baba i historisë. Gjatë udhëtimeve të tij nëpër Gadishullin Ballkanik vizitoi edhe Ilirinë, Trakinë dhe Maqedoninë. Është autor i veprës “Historia” me 9 libra. Vepra përmban të dhëna edhe për pellazgët. Është i pari autor që zë në gojë emrin e ilirëve.

Tukididi (460 – vdiq pas vitit 400 para K.) historian grek. Ngjarjet historike i shpjegon me mjaft realizëm, ndaj është quajtur historiani i parë i vërtetë. Në veprën e tij ka të dhëna për luftën civile të Epidamnit të vitit 436 para K. si dhe për pjesëmarrjen e Taulantëve në këtë luftë.

* * *
Për shkak të mungesës së të dhënave për Shqipërinë dhe shqiptarët gjatë një periudhe të mesjetës (shekulli VI deri XI), prejardhja e shqiptarëve, në studimet gjermane, u bë objekt i një debati të gjatë shkencor. Studimi i gjuhës shqipe për të arritur në përfundime mbi prejardhjen e saj e të shqiptarëve filloi qysh me filozofin dhe matematikanin gjerman Lajbnic.

Studimi i parë gjerman, e njëkohësisht evropian, rreth prejardhjes së gjuhës shqipe e të shqiptarëve i takon filozofit më të madh të kohës së tij Vilhelm Gotfrid LAJBNIC (Gottfried Wilhelm Lajbniz, 1646-1716). Këtë përpjekje ia kishte kërkuar miku i tij M. V. La Krozë (La Crose) i cili ishte krye-bibliotekist i Bibliotekës Mbretërore të Berlinit, ku tanimë ishte themeluar Akademia e Shkencave e Prusisë. Për prejardhjen e gjuhës shqipe Lajbnici bën fjalë në tri apo në pesë letrat që njihen si “Letra shqiptare” të cilat ia dërgonte krye-bibliotekistit, e që janë shkruar nga 24.06.1704 deri më 15.03.1715. Në to shtroi problemin e prejardhjes së shqipes, e përkimeve, takimeve dhe marrëdhënieve të saj me gjuhët e tjera (indoevropiane). Theksoi nevojën e dallimit të fjalëve me burim vendas nga huazimet. Vuri në dukje përkime dhe analogji të fjalëve shqipe me fjalë të gjuhëve gjermane, latine etj. Theksoi se shqipja është gjuhë e veçantë, e dallueshme nga sllavishtja, hungarishtja, greqishtja, turqishtja.

Në letrën e dytë të datës 10 dhjetor 1709 Lajbnici e quan shqipen “gjuhë e ilirëve të lashtë”. Enciklopedisti i gjuhëve – Lajbnici – thotë se kishte shtënë në dorë një libër dhe një fjalor të gjuhës shqipe, të cilët dihet se janë “Doktrina e kërshtenë” (1618) e Pjetër Budit (1566-1622) dhe “Fjalori latinisht-shqip” (Dictionarium latino-epiroticum) (Romë 1635) i Frang Bardhit (1606-1643). Filozofi i madh, në etimologjizimet e fjalëve shqip operon me një koncept që do të formulohej shkencërisht rreth një shekull më vonë. Shekulli XVIII është shekull i iluminizmit.

Ndër të parët që do të merret me shqiptarët është Hans Erih TUNMAN (Hans Erich Thunmann, 1746-1778). Ai del si eksploratori i parë i Evropës shkencore në historinë e shqiptarëve. Kishte vënë në dorë “Fjalorin latinisht-shqip” të F. Bardhit dhe përkthimin shqip të Katekizmit të Belarminit nga Pjetër Budi. Hans Tunman është historian suedez, një nga albanologët e parë, profesor në Universitetin e Hales (Halle) në Gjermani. Njohja me studentë e tregtarë nga vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore, midis tyre edhe me shqiptarë, ia nxiti interesin për ta studiuar gjuhën dhe historinë e atyre vendeve.

Në veprën “Untersuhungen über die Geschichte der östlichen europäischen Völker” (Kërkime për historinë e popujve të Evropës Lindore, Lajpcig 1774), H. Tunman bëri përpjekjen e parë shkencore për të shpjeguar prejardhjen e shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre. Vepra ka të bëjë me historinë dhe me prejardhjen e shqiptarëve dhe të rumunëve. Në bazë të argumenteve historike të nxjerra nga burimet greko-latine e bizantine, H. Tunman arriti në përfundimin se shqiptarët mesjetarë janë vazhduesit autoktonë të popullsisë antike të ilirëve, e cila nuk u romanizua si ajo dako-trake paraardhëse e rumunëve, as nuk u zëvendësua në viset e veta nga një popullsi e mëvonshme e dyndur këtu. Duke u mbështetur në burimet bizantine, ai jep historinë e shqiptarëve mesjetarë, si një formacion etnokulturor unitar dhe si faktor politik më vete. Si provë të gjuhës së këtij populli, për të cilin shprehte simpati për shkak të gjendjes së tij të robëruar, H. Tunman përfshiu në këtë vepër fjalorin e mendimtarit dhe filozofit iluminist Theodor Kavaliotit (Voskopojë, 1718 – Voskopojë, 1797) që ia kishte dorëzuar nxënësi i tij Konstandin Xhehani*, një voskopojar i ditur, me të cilin u takua në Hale. Vepra e H. Tunmanit përbën një ndihmesë për të vënë mbi baza shkencore problemin e formimit të popullit shqiptar dhe të gjuhës së tij.

Shënim: Konstandin Xhehani (emri i plotë Konstadin Haxhi Jorgji Xhehani (1740-1822) ishte filozof, mësues, matematikan, poet voskopojar i shekullit XVIII. Lindi në vitin 1740 në qendrën e famshme mesjetare të Shqipërisë, Voskopojë. Ishte nxënës i pedagogut të shquar të asaj kohe Theodor Kavalioti në Akademinë e Re në Voskopojë. Studioi në disa universitete evropiane: në Modra të Sllovakisë, Halle të Prusisë (Gjermani), në Kembrixh, në Leiden të Holandës. Ishte njohës i mirë u kulturës greko-romake dhe asaj evropiane.

* * *
Filozofi, shkrimtari dhe teoricieni i historisë i shekullit XVIII Johan Gotfrid HERDER (Johann Gottfried Herder, 1744-1803) në veprën e tij “Ide për historinë e njerëzimit”, 1784-1791), bën fjalë edhe për popujt e sotëm të Evropës e të botës. Herderi në këtë vepër thotë për shqiptarët: “Ata nuk janë aspak të huaj, por një popull i lashtë i familjes evropiane”. Kjo ide e Herderit pohon autoktoninë e popullit shqiptar. Për të shqiptarët janë popull me histori të lashtë dhe rrjedhin prej ilirëve. Është autori i tretë gjerman ( njëkohësisht edhe evropian) që shprehet në favor të prejardhjes ilire të shqiptarëve.
Në kohën kur është botuar vepra e Herderit, për Evropën shkencore ishte bërë e njohur edhe pikëpamja që mohonte autoktoninë e shqiptarëve (rrjedhimisht edhe prejardhjen ilire të tyre) nëpërmjet autorëve bizantinë Laonik Halkokondilit (rreth 1425-1490) dhe historianëve kishtarë Mishel Le-Quien (Michel Le Quien, 1661-1733) dhe Xhuzepe Simone Asemani (Guiseppe Simone Assemani, 1687-1768) që i bënin shqiptarët të ardhur gjatë mesjetës, i pari nga Alba e Italisë, kurse dy të tjerët – nga Albania e Kaukazit. Në vijën e tyre ishte edhe teza e doktoratës e studiuesit Nikokles në të cilën, nga pozita antishkencore, ai përpiqet të argumentojë ardhjen e shqiptarëve nga Albania e Kaukazit në periudhën e mesjetës, që ishte paraqitur së pari nga historianët kishtarë një shekull para tij.
Koncepti i familjes gjuhësore indoevropiane në formën e tij embrionale u parashtrua së pari nga orientalisti dhe juristi anglez Uilljëm XHONS (William Jons, 1746-1794) rreth 80 vjet pas letrës së Lajbnicit.

Në vitin 1807, gjeografi dhe gazetari danez-francez Konrad MALTE-BRUN (Conrad Malte-Brun, emri i lindjes: Malthe Conrad Bruun. Thisted, Danimark, 1775 – Paris, 1826) botoi në frëngjisht studimin “Essai sur l’origine, les moeurs et l’état actuel de la nation albanaise” (Ese për prejardhjen, zakonet dhe gjendjen e tanishme të kombit shqiptar).
Në vitet 40 të shekullit XIX gjuha shqipe u bë objekt studimi për figura të tilla të shquara botërore të gjuhësisë krahasimtare siç ishin Franc BOPI, profesor në Universitetin e Berlinit dhe August Shlajheri.

Më 1850, gjuhëtari gjerman August SHLAJHER (August Schleicher, 1821-1868), i njohur si themelues i teorisë së pemës gjenealogjike në gjuhësinë e krahasuar indoevropiane dhe rikonstruktuesi i gjuhës protoindoevropiane, vërtetoi karakterin indoevropian të shqipes, duke i dhënë asaj një vend të afërt me greqishten.
Më 1855 Bopi e hodhi poshtë pikëpamjen e Shlajherit rreth lidhjeve të ngushta të shqipes me greqishten. Ky ishte një përfundim i rëndësishëm edhe për lëvizjen patriotike shqiptare gjatë Rilindjes sonë Kombëtare, sepse sillte një argument shkencor kundër propagandës së megali idesë rreth një lidhjeje të lashtë prejardhjeje të përbashkët e kulturore të shqiptarëve me grekët.
Gjuhëtari dhe albanologu gjerman Franc BOP (Franz Bopp, Mainz, 1791 – Berlin, 1867) është themeluesi kryesor i gjuhësisë krahasuese historike indoevropiane. Profesor në Universitetin e Berlinit. Në rrafshin e gjuhësisë krahasuese indoevropiane studioi edhe gjuhën shqipe.

Që në vitin 1843, në një kumtim në Akademinë e Berlinit, analizoi numërorët dhe përemrat e gjuhës shqipe dhe tregoi karakterin indoevropian të tyre, duke konfirmuar përfundimin e gjuhëtarit dhe albanologut bavarez Jozef Riter fon KSILANDER ( Xylander), libri i të cilit “Die Sprache der Albanesen oder Schkipëtaren” (Gjuha e shqiptarëve, 1835) doli nga shtypi më 1835. Në vitin 1854, Bopi botoi studimin “Uber das Albanesische in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen” (Mbi gjuhën shqipe në lidhjet e afrisë së saj”, ku u bëri një analizë historike pak a shumë tërësore strukturës gramatikore dhe disa elementeve të leksikut të gjuhës shqipe. Franc Bopi zbuloi një varg elementesh të përbashkëta të shqipes me gjuhët e tjera indoevropiane dhe vërtetoi në mënyrë përfundimtare se ajo bën pjesë në familjen gjuhësore indoevropiane, ku zë një vend të veçantë si gjuhë më vete. Vepra e Franc Bopit qe një gur themeli në studimin e historisë së gjuhës shqipe. Është autor i veprës “A Comparative Grammar of the Sanskrit, Zend, Greek, Latin, Lithuanian, Gothic, German, and Sclavonic languages”, (1833-1852) në 3 vëllime (Gramatika krahasuese e sanskritishtes, zendishtes, greqishtes, latinishtes, lituanishtes, gotishtes, gjermanishtes dhe e sllavishtes së vjetër).
Shënim: Zend është gjuhë e vjetër iraniane me të cilën është shkruar “Zend-Avesta”, libri i shenjtë i religjionit të Zaratustrës. Predikuesi dhe filozofi iranian Zaratustra jetoi midis shekujve VII dhe VI para K. dhe është themelues i religjionit të vjetër persian, mazdaizmit.