Kulture – Page 453 – Dielli

LIBRI “HERBARE NJEREZORE” I SHKRIMTARIT VULLNET MATO, NJË EKSPOZITË NDJENJASH, PLOT NGJYRA

May 23, 2013 by dgreca

Nga Vjollca Tiku Pasku/

Kam gëzimin dhe kënaqësinë e veçantë të jem lexuesja e parë e këtij libri të ri të mrekullueshem të shkrimtarit Vullnet Mato. Nje ekspozite ndjenjash plot ngjyra shpalosen ne këtë përmbledhje me tridhjetë tregime. Pllakata të arta mesazhesh, të ekspozuar si në një galeri artesh ku pasqyrohet përvoja e thellë e njohjes së jetes njerëzore. Çdo tregim shfaq një botë universlale më vete. Çdo personazh shfaqet me frymen e tij individuale, duke kaluar para një ekrani grafik me frymën dhe karakterin e tij te veçante, duke qenë rob ose hero i mendimeve të tij, i patosit, i çiltërsisë, i dashurisë njerëzore, duke sjellë grimca, origjinale nga ngjarjet madhore të jetës.Damarët dhe indet e mendimeve, shtrihen në shumë segmente rrugësh dhe hapesira të jetës, duke shpalosur edhe fatet e dhjetëra personazheve që gelojne brenda ketij libri te shkruar me nivel mjaft të lartë artistik, nga ky autor i mirënjohur i letrave shqipe.
Jeta ka ligjet e saj të patolerushme, të cilat, nëse nuk zbatohen, fati i njeriut është tragjik. Në tregimin “Dashuri brenda varrit” fjalet e gruas se viktimes, janë si bisturi në plagët e hapura të një rrethi të tërë familjar. Autori shpalos idenë, se zgjedhja e njeriut për të bashkëjetuar, bëhet vetëm një herë dhe kjo para martesës. Kush nuk di të zgjedhë në atë kohë atë që i duhet, pas martesës zgjedh ose shkatërrimin e familjes, ose vdekjen… Ose siç cilësohet nga fjalet e nënës “..Martesa duhet të kuptohet si e shenjtë!” Një ngjarje e zymtë kjo, e cila ka përbrenda thellësi dhe peshë të madhe mendimi që të impresionon.
Dora e prozatorit Mato nuk denon, por lë të kuptohet nga vetë ne lexuesit. Se mungesa e ndjenjes së dashuri, është mungesa e një ushqimi shpirtëror që nuk mund të zëvendesohet me asgjë, por që edhe paga e zhgënjimit prej saj, është tragjedia. Mendja impulsive e njeriut, shpesh është tepër e ndjeshme…me një kthesë 360 gradë.
Tek “Shëmtaraku Misterioz” fjalët e Shanies: “Mua, moj motër, nuk më duhet bukuria që kam vetë, më duhet burrëria, mençuria dhe besnikëria, në atë masë, që e ka Fatmiri, por sidomos shpirti i tij i bukur e fisnik me të cilin ndjehem fare mirë.“ Deklarata e saj është si uji i freskët që spërkat me ndjesi karakteret njerezore, për të fituar edukimin, rritjen dhe ushqimin e filozofisë së vetë jetës.
Stili i fuqishëm individual i këtij krijuesi është unik. Ai luan me harpen emocionale në harmoni me personazhet e tij, duke krijuar nje akord magjepsës, që të lë shijen e një muzikaliteti prej dore të artë. Drita vibruese e shpirtit të tij të talentuar depërton brenda psikologjisë së shpirtrave, duke u bërë një edukator i tërthortë i tyre. Dora e këtij krijuesi është si vetëtima, që shkruan në të gjithë hapsirën e horizontit dhe ndriçon universin njerëzor. Një zbulesë e rëndësishme në tregimin “Dashuri Mizore” është zhgënjimi në dashuri, si rezultat i mosedukimit femëror dhe hapave të hedhura keq në fillimet e jetës së një vajze. Akti që zgjodhi personazh kryesor, ishte të vuante në një jetë të rrenuar shpirtërisht, pa dritën e dashurisë së vertetë.
Tregimet e shkrimtarit të afirmuar në këte gjini, Vullnet Mato, kanë nje paisje elektrike të padukshme, që rrezatojnë dritë mbi shpirtin e errët, mbi sytë e realitetit dhe në vetë jetën e secilit nga ne. Ato të bëjnë hërë të mendohesh thellë, herë të tronditesh dhe herë të buzëqeshesh me veten.
Në mbyllje të këtyre reshtave, që më nxiten leximet e tregimeve të tij, dua të them se dora e këtij gjeniu, ka shkëlqyer prej vitesh në letërsinë shqiptare, me burimin e pashtershëm të talentit të tij të spikatur. Urime këtij meteori vezullues shqiptar, që mund të konkurojë edhe pena botërore në yjesitë letrare.

NGA BOTIMET NË DIASPORË-NJË PREZENTIM DINJITOZ I POEZISË SHQIPE NË GJUHËN GJERMANE

May 23, 2013 by dgreca

FERDINAND LAHOLLI:ANTOLOGJIA E POEZISË MODERNE SHQIPE- ANTHOLOGIE DER MODERNEN ALBANISCHE LYRIK/ Shkruan:Shaban CAKOLLI/

Të jeshë përkthyes nuk është diçka e lehtë.Në fillim duhesh të njohish mirë gjuhën të cilën përkthen,e dyta duhesh të marrish një përgjegjësi mbi vetën dhe të kesh dhunti për të kaluar vështërsitë me të cilat ballafaqohesh.Të marrish mbi supe për të përkthyar një libër të dikuj është një përgjegjësi më e madhe,sesa kur shkruan veprën tënde.Kur shkruan veprën tënde .je i lirë të lëvizësh nga të dyja anët,por kur të marrish të përkthesh një libër të huaj,duhesh të bëhesh pjesë e autorit të cilin e përkthen,të shoqërohesh me te,të pasurohesh me te,të e përkthesh e përshtatësh me vendosmëri,të i përshatish fjalën shqipe aty ku dhe si e ka vendin,pa lënë barbarizma,pa lënë deformime,duke ruajtur besueshmërinë e atij që po e përkthen.Të deformosh poezinë e dikuj që merr mbi supe të e përkthesh,kjo dallohet qartë,ashtu sikur të heqish diçka nga fasada e një ndërtese të bukur,të cilin deformim të e dallon syri larg.Secili përkthyes ka stilin e vet,të e zëmë përkthyesi administrativ ka stilin e vet,por përkthimi në stilin letrar dhe poetik,don njohëje dhe kujdes të madh.Ferdinand Laholli,shquhet ndër përkthyesit më të çiltër dhe të talentuar,i cili ka përkthyar kryevepra botërore në gjuhën shqipe dhe gjermane,dhe është më i lexueshmi tek lexuesit gjermanofolës.

Në këtë maj të këtij viti,po mbushen dhjetë vite të botimit të antologjisë poetike moderne shqipe ,e cila edhe pas dhjetë vitesh mbetet njëra nga antologjitë më të mira dhe më të lexuara,të poezisë sonë në gjuhët shqip-gjermanisht.Kohë kjo kur me një vullnet të pashoq,poeti dhe përkthyesi ynë i pati hyrë me zell punës,për zgjedhëjen dhe përkthimin e 93 poetëve tanë nga mbarë hapësira shqiptare,duke ua ofruar si margaritarë të letërsisë tonë,lexuesëve shqiptarë e atyre gjermanofolës.Tek”Antologjia e poezisë

moderne shqipe”Ferdinand Lahollijo vetëm aktualizon edhe njëherë krijimtarinë e autorëve të përfaqësuar,por në të njejtën kohë na jep një pasqyrë të qartë dhe koncize të asaj që ka mbetur si vlerë me konzistencë.Ferdinand Laholli,është emër i njohur në mbarë hapësirën shqiptare dhe më tej,përveç si autor i disa veprave të sukseshme letrare,z.Laholli është i njohur edhe si përkthyes,i cili ka përkthyar disa vepra të autorëve të sukseshëm gjerman në gjuhën shqipe,si dhe të krijuesëve tanë në gjuhën gjermane.

Ky përkthyes entuziast dhe i talentuar,e ka pasuruar letërsinë tonë dhe ate gjerman,me një botim mjaft të mirë dhe përkthim me saktësi”Antologji e poezisë moderne shqipe,Anthologie der modernen Albanische Lyrik”.Në 435 faqet e kësaj antologjie,poeti Ferdinand Laholli i ka përfshirë krijimet poetike të 93 autorëve tanë nga hapësira mbarëshqiptare,me një angazhim mjaft të madh e një punë të mundimshme,ku për një gjysmë dekade,hartoj,përktheu e përshtati,nga gjuha shqipe në gjuhën gjermane.

Një punë kaq e madhërishme,me një kohëzgjateje aq të madhe,kishte të vetmin qëllim:afirmimin e krijimtarisë sonë letrare tek populli mik gjerman dhe përgjithësisht tek lexuesit gjermanofolës.Antologjia e poezisë moderne shqipe-Anthologie der Modernen Albanische Lyrik,është njëra ndër antologjitë më komplete,e përkthyar në një gjuhë të huaj.Ndryshe nga shumë hartues e përkthyes të antologjive,të cilët turreshin pas”Emrave të mëdhenj”,Laholli i shmanget ndarjes së poetëve”të mëdhenj e të vegjël”,por

ai mbështetet tek një kriter tjetër,tek vlera poetike e poezive..Pra z.Ferdinand Laholli përkthen në gjuhën gjermane poezinë,e jo poetët,krijimet poetike e jo krijuesit.Në eseun “Midis ëndrres e realitetit”,i shkruar nga autori në të dy gjuhët(Shqip-gjermanisht), autori trajton një temë mjaft të ndjeshme,siç është krijimtaria jonë letrare në kohën e monizmit,atëherë kur kishte emra të mëdhenj të poetëve tanë e që njiheshin si vjershtarë oborrtarë,nga se cenzura frikëmbjellëse ishte shoqëruesja e çdo autori shqiptar

të mbijetuar,e ata që nuk u bindeshin urdhërave të saj përfundonin në burgje,internime e deri në pushkatime me e pa gjyq.Kështu ishte atëbotë në Shqipëri,e çka mund të flitet për krijuesit tanë të cilët jetonin nën thundrën sllave?Z.Laholli në eseun e tij më tej thotë:Nëse si përkthyes i merr sot në dorë librat poetike të asaj kohe,kur krijuesi në të shumtën e rasteve qe peng i fjalës së detyruar,shihet krejt qartë se tema e Partisë dhe e”njeriut të ri” qenë bërë rutinë.Botimet e asaj kohe,të cilat dëshmojnë hapur

për jolarmi tematike,nuk janë në gjendëje të i ikin mesatarizmit.Por,poeti Laholli mbetet këmbëngulës në realitetin e asaj kohe dhe vazhdon:Për hirrë të s1% vërtetës së madhe duhet pohuar se nëpër to gjenë edhe krijime poetike me vlerë antologjike,por mjerisht janë shumë pak në numër,sa që nuk të falin dot ngushëllimin,për të mos e quajtur të humbur atë kohë monizmi,sa i përket zhvillimit të gjithëkulturës shqiptare,e veçenarisht zhvillimit të poezisë.Në vazhdim poeti Laholli përshkruan vitet e 90-ta,.kur

populli u zgjua dhe e rrëzoi diktaturën shtetërore,e që nga atëhere fjala gjeti vetën,pra u lirua nga vargojt partiak,kur filloi një kthesë e paparë,një vërshim i paparë autorësh,ku krijimtarinë e atij dhjetëvjeçari e mbarësuan me befasi të këndëshme, me dëshmi moderniteti e bukuri marramendëse.Në këtë kënd hartuesi dhe përkthyesi i antologjisë.z,Laholli,vëren jo vetëm krijimet interesante të shumë autorëve të rinjë,por edhe ndryshimin cilësorë të autorëve të vjetër..Pra,poeti Laholli veneron këto ndryshime,duke forcuar bindjen se poezia e vërtetë nisi të frymoj lirshëm anëekënd hapësirës shqiptare.Tek antologjia e poezisë moderne shqipe,Laholli jo vetëm aktualizon edhe njëherë krijimtarinë e autorëve të përfaqësuar,por në të njejtën kohë na jep një pasqyrë reale,të qartë dhe koncize të asaj që ka mbetur si vlerë me konzistencë.Kjo antologji ofron mundësi të mirë për një vështrim valorizues,me që në te përfshihen poezi të krijuara në disa etapa kohore,poezi që janë krijuar disa dekada më herët,e deri te ato në ditët e sotëme,si: Poradeci,Mekuli,Shkreli,Kadare,Podrimja,Vinca,Lazër Radi;Luan Starova,e shumë të tjerë.Poezitë e krijuara në etapa të ndryshme kohore e tërheqin vemendjen e lexuesit,si nga aspekti tematik,ashtu edhe nga struktura dhe niveli poetik e artistik i tyre.Pa dyshim një interesim të veçantë për këtë antologji,treguan lexuesit gjermanofolës.Ata na binden se ishin mrekulluar si nga niveli artistik i krijimeve, ashtu nga niveli i përkthimit si dhe pregatitja artistike dhe kompjuterike,me një profesionalizëm të lartë.Botimi i kësaj antologjie,sidomos përkthimi i talentuar në gjuhën gjermane,nderon autorët e përfaqësuar në te,por edhe mbarë letërsinë tonë.Lexuesi gjermanofolës,tani do të ketë një pasqyrë më të qartë e më të plotë mbi nivelin e poezisë dhe letërsisë sonë.Ajo tani po i dhurohet përmes kësaj antologjie,me krijime të pjekura të një niveli të lartë artistik.Për dallim nga hartuesit dhe përkthyesit e deritashëm,z.Laholli nuk vrapon pas emrave, por pas krijimeve me vlera,Ai sikur gjurmon në kopshtin tonë letrar lulet më të bukura poetike,ashtu të freskëta ia ofron lexuesit gjermanofolës me aromën e tyre poetike.Kur lexuesi e merr në dorë këtë antologji,atij i bëhet sikur është hartuar nga një i huaj,i cili nuk e njeh lojën e brrylave,por vetëm nivelin artistik të letërsisë.Duke bërë një prezentim dinjitoz të poezisë tonë në gjuhën gjermane,me plot të drejtë mund të themi se Ferdinand Laholli,me përkthimin e kësaj antologjie voluminoze ka bërë një punë kolosale,duke afirmuar letërsinë tonë,por edhe duke ngritur ura miqësie,mes popullit tonë dhe atij gjerman,ura këto të ngritura nga një material shpirtëror e cilësor,siç është arti i së bukurës.Antologjia e poezisë moderne shqipe- është zë i ndërgjegjes së krijuesit, i cili arrinë të identifikohet me kolektivitetin e vet nacional,në këtë rast edhe më gjërë,si me fatin dhe tragjikën e tij historike e sociale.

FERDINAND LAHOLLI

Ferdinand Laholli u lind më 16 qershor 1960 në Gradishtën moçalore, ku familja me prejardhje nga Vidohova e Korçës qe dërguar të përjetonte ferrin e regjimit enverhoxhian, si pasojë e emigrimit të atit të tij në Amerikë. Më pas familja Laholli dërgohet në kampin e internimit Savër, ku për tridhjetë vite vuajti mohimin total të sistemit monist. Si i internuar iu mohua ndër të tjera edhe studimi i lartë. Në moshën 15-të vjeçare dërgon për botim dorëshkrimin e librit të tij të parë, porse botimin e librit të parë në Shqipëri e përjetoi vetëm pas rënies së diktaturës. Më 1990 emigron në Gjermani e sot është autor i një sërë librash. Poezitë e tij janë përkthyer e botuar në gjuhën gjermane, italiane, angleze, suedeze, turke, hollandeze, kerntisht, rumanisht dhe frëngjisht. Është bashkautor i më shumë se 20-të antologjive në gjuhë të ndryshme, autor i 11-të librave për fëmijë e të rritur. Nga viti 2011 drejtues i “Shtëpisë Botuese Laholli”. Pas diplomimit në Institutin Gëte merret kryesisht me përkthime letrare nga letërsia gjermanofone. Gjer më sot ka shqipëruar mbi 20-të libra.

Ferdinand Laholli ist am 16. Juni 1960 in Gradishta, einem Sumpfgebiet Mittelalbaniens, geboren worden. Seine Familie wurde wegen der Flucht seines Vaters in die USA von Korça dorthin zwangsumgesiedelt. Später wurde die ganze Familie in das Savra Internierungslager gebracht, wo er dreißig Jahre seines Lebens verbringen musste. Als Internierter untersagte man ihm unter anderem auch das Studium an der Universität.

Mit 15 Jahren suchte er einen Verlag für sein erstes Buchmanuskript, doch die erste Buchpublikation in Albanien erlebte er erst nach dem Absturz der Diktatur.

1990 emigrierte er nach Deutschland. Laholli wohnt in Bückeburg, schreibt Lyrik und Prosa und veröffentlichte bisher mehrere Bücher. Gedichte von ihm sind ins Deutsche, Italienische, Englische, Schwedische, Türkische, Holländische, Kärntische, Rumänische und Französische übersetzt worden. Veröffentlichungen in 20 Anthologien. Nach dem am Goethe Institut erworbenen Sprachdiplom bemüht er sich, deutschsprachige Literatur in Albanien zu verbreiten. Er hat bis heute über 20 Bücher übersetzt.

Libra të Autorit / Bücher des Autors:

“Mjaft ky paradoks i hidhur” (genug mit diesem bitteren Widersinn) – Tiranë, 1992.

“Në ishullin e vetmisë/Auf der Insel der Einsamkeit” – Tiranë, 1993. Ins Deutsche übersetzt von Robert Schwartz.

“Te kjo vajzë e përgjakur / An diesem blutüberströmten Mädchen” – Tiranë, 1994. Ins Deutsche übersetzt von Robert Schwartz.

“Libri i dëshirave” (Buch der Wünsche) – Tiranë, 1994

“Suicidio delle foglie” (Selbstmord der Blätter) – Frosinone / Italien, 1995. Ins Italienische übersetzt von Shpend Sollaku – Noe.

“Shtrigani i ëndrrës” (ein Hexenmeister in meinem Schlaf) – Tiranë, 1996.

“Urrejtja nuk është dashuria ime” (der Hass ist nicht meine Liebe) – Prishtinë, 1997.

“Paolo” – Tiranë/Albanien, 1999.

“Në Bykeburg bie shi / Es regnet in Bückeburg” – Tiranë, 2000.

“Linda” – Prishtinë / Holzminden, 2005.

“Kur ikën ti” (immer wenn du gehst) – Prishtinë/Hannover, 2006.

Shqipërime nga gjermanishtja të Lahollit:

Lahollis Buchübersetzungen ins Albanische:

Kristiane Allert-Wybranietz: “Frei sein / Të jesh i lirë” – Tiranë, 1996.

Fred Kurer, Ivo Ledergerber, Isuf Sherifi, Mustafë Xhemaili: Kuartet poetik / Ein dichterisches Quartett” – Prishtinë, 2004.

Vështrim nga dritarja e hapur / Blick durchs geöffnete Fenster” – Prishtinë 2005, mit Texten von Autoren:

Burkart, Erika

Beqiri, Shaip

Kurer, Fred

Xhemaili, Mustafë

Brechbühl, Beat

Xhelili, Vaxhid

Ledergerber, Ivo

Gecaj, Sabit

Schmid, Wanda

Rudi, Xhemal

Storz, Claudia

Sherifi, Isuf

Messmer, Erwin

Berisha, Valdet

Fuchs, Brigitte

Umbricht, Clemens

Salihu, Bujar

Oberholzer, Rene

Aus dem Albanischen ins Deutsche von: Hans-Joachim Lanksch.

Aus dem Deutschen ins Albanische von: Ferdinand Laholli.

Die Macht der Dichter/Pushteti i poetëve” – Band 1 – zweisprachig, Prishtinë/Hannover 2007, mit Texten von:

Ach, Manfred

Ausländer, Rose

Fichtl, Betti

Fried, Erich

Heine, Heinrich

Kurer, Fred

Ruiss, Gerhard

Schulak, Rosemarie

Windhausen, Wolfgang

Wiplinger, Peter Paul

Peter Paul Wiplinger: “Lebenszeichen/Shenja Jete” – Prishtinë/Hannover, 2008.

Werner Bucher: „Du bist dein Retter & dein Feind / Ti je shpëtimtari & hasmi yt“ – Tetovë, 2009.

Christine Fischer: „Versteck für himmlische Fische / Strehë për peshq qiellorë“ – Mazedonien, 2009.

Clemens Umbricht: „Zwischen zwei Gedanken / Mes dy mendimesh“- Tetovë, 2009.

Fred Kurer: „Was eigentlich mach ich hier? / Ç’kërkoj këtu në të vërtetë?“ – Tetovë, 2009.

Ivo Ledergerber: “Menschenleben / Jetë njeriu” – Tetovë/Mazedonien, 2009.

Joseph Kopf: „nur eine bewegung von licht / veç një lëvizje drite“ – Tetovë/Mazedonien, 2009.

Beat Brechbühl: „Gedichte für Frauen und Balsaminen/Poezi për gratë dhe lulet mosmëprek“ – Tetovë/Mazedonien, 2009.

Christoph Janacs: „die Unsicherheit der Barke/pasiguria e barkës“ – “Shtëpia Botuese Laholli”, Albanien, 2011.

Wilhelm Pellert: “Ada dhe gjyshja në Togo” – “Shtëpia Botuese Laholli”, Albanien, 2011.

POEZI NE SHQI NGA FERDINAND LAHOLLI

DHE PRETENDOJMË

Unë kam frikë të dëgjoj
e të shoh.

Ti ke frikë të dëgjosh
e të shohësh.

Ata kanë frikë të dëgjojnë
e të shohin.

Dhe pretendojmë pastaj
se botën mirë e njohim.

JEMI HIJE

Jemi hije,
që zvarren
pa ditur
ku venë.

Mund të ishim
njerëz,
që hije
përzenë.

E SOTME

Këmisha e ëndrrave
m’u shqye
nga dielli
i pritjes.
Lëkura
ndjen
përvëlimin
e hiçit.

PPSH

Ecën
vrastare
mbi ëndrrat
tona.
Pastaj
na harron fare.
S’merret
me kufoma.

SAVRA

Këtu është frikë të flasësh,
frikë të heshtësh.
Këtu është frikë të buzagazesh,
frikë të zymtosh.
Këtu është frikë të mos kesh frikë.

KËTU

Këtu ligji
është syri i vdekjes
ndërë
mbi Shqipëri.
Këtu njerëzit
struken më thellë vetes,
të mos dallohen
prej tij.

FRIKA

Frika
na tregon
honet
e gabimit.
Duhet vrarë
vetja,
të shpëtojmë
prej frikës.

PENDESA

E përplasa
kokën
për heshtje
e tash
po më dhemb
prej durimit.

VETËVRASJA E GJETHEVE
Lakmuan
të jenë të arta
e tani po bien njëra pas tjetrës
me ulërimë.(Ne Foto: Ferdinan Laholli)

30 Tregime nga shkrimtari Vullnet Mato

May 22, 2013 by dgreca

Shkrimtari Vullnet Mato sapo ka botuar librin me tregime”Herbare Njerezore”. Libri përmban 30 tregime të shkruar nga autori kohët e fundit. Urime shkrimtarit!

Sipas njoftimit të ardhur nga Tirana libri është vënë në qarkullim në libraritë kryesore të kryeqytetit si:”Agolli”, Adrion”, “Albania” etj. Ne i kërkuam shkrimtarit Mato që të përzgjidhte një nga të tridhjetë tregimet për lexuesit e Diellit dhe ai na e plotësoi kërkesën. Ndiqeni:

SHPULLA E ËMBËL/

Tregim nga Vullnet MATO*/

Sapo dola në korridor, nga dera e klasës së katërt A, ku kisha mbaruar orën e mësimdhënies, më shkuan sytë befas te vendpushimi para kabinetit të biologjisë. Aty në gjysmerrësirë, Ermali i së katërtës B, tentoi atë çast të puthte me zor, Luljetën dhe ajo e goditi me shpullë rrëmbimthi. Kjo sjellje e pazakonshme e tij, më la pak sekonda të menduar, madje edhe të tronditur. Sepse ai nxënës ishte krijesa ime model, me të cilën kisha punuar veçmas katër vjet radhazi, për ta formuar si njeri dinjitoz, nga i cili mund të merrnin shembull të gjithë të tjerët.

E thirra Ermalin te shkallët, ku u nis të vraponte dhe i thashë, në fund të orëve të vinte patjetër të më takonte te kabineti im i letërsisë. Ai e kuptoi plotësisht që e kisha parë veprimin e tij të mbrapsht me shoqen e klasës dhe u skuq, aq sa nuk e deshi veten që kishte rënë padashur në lakun e syve të mi.

Qysh në ditët e para të ardhjes së tij nga fshati i largët malor, unë e kisha zgjedhur atë djalë të zgjuar, trupvogël, si një brumë njerëzor të pastër, për t’i dhënë formën e një njeriu me intelekt të zhvilluar, me kulturë të bollshme letrare dhe me edukatë të spikatur qytetare. Duke i ushqyer dijet e tij sistematikisht, me libra nga biblioteka ime, duke e mbajtur pranë më këshilla, deri edhe duke i dhuruar këpucët e mia të tepërta për këmbët e veshura keq. Më pas e kisha bërë “koleg” për matematikën, ku ai shkëlqente, t’u shpjegonte problemat e vështira nxënësve të klasës sime në kujdestari, gjatë orëve të studimit. Në fund të fundit, të gjitha këto i bëja, edhe për të matur veten time, se deri ku mund të arrinin aftësitë dhe mundësitë e mia njeri-formuese, si mësues me përvojë njëzetvjeçare. Por gjesti i tij i sotëm më la paksa të zhgënjyer për këtë segment të karakterit të tij të panjohur prej meje. Sepse në drejtime të tjera, ai shquhej për mirë dhe ishte bërë nxënës i dhjetës absolute në të gjitha lëndët.

U ndjeva mjaft i befasuar prej tij, jo se unë isha aq strikt e pedant, sa të mos merrja parasysh, se ai djalë, që tashmë kishte marrë pamje burrërore, me pushin e zi në mjekër dhe me shtatin e hedhur djaloshar, nuk do të lakmonte vajzat, madje edhe t’i puthte ato. Por kurrsesi pa dëshirën e tyre, të bëhej një dhunues, si ai që më kishin zënë sytë pak më parë.

Në fund të orës së gjashtë Ermali më priste kokulur te banka e parë, përballë katedrës dhe u ngrit në këmbë, sapo hyra në klasë. I thashë të ulej dhe mora karrigen time u ula përballë tij. Dukej paksa i turpëruar, por pa ndryshuar ngjyrën në atë fytyrën e njohur mirë prej meje, ku si në një ekran të ndritshëm, lexoja sesi ravijëzoheshin në ngjyra dhe shprehje të mimikës, gjithë ndjenjat e tij. Më erdhi ndërmend ajo fytyra e skuqur shumë nga turpi dhe pendimi, kur e kisha qëlluar me shpullë, si të parin dhe të fundit rast në jetën time prej mësuesi. Për shkak se kishte thyer xhamin e dritares së kabinetit të letërsisë, të kompletuar me paratë e rrogës sime, për mungesë fondesh nga drejtoria e shkollës. Mjedis, ku kisha krijuar të gjitha kushtet për të studiuar pasditeve klasa ime në kujdestari me konviktorë të ardhur nga fshatrat. Ai jo vetëm më kërkoi falje të sinqertë, për atë dëmtim pa dashje, por edhe me pendim të thellë, më qëndroi më afër se kurrë, me një dashuri, sikur të isha prindi i tij i vërtetë.

Në rastin e pazakontë të sotëm, si fillim i hodha vetëm një vështrim serioz të pjerrtë. Por ende pa arritur të hap gojën i pari, për ta akuzuar për sjelljen e tij të padenjë, ai me nuhatjen e mprehtë ku rrihte çekani i bisedës, nxitoi të më thotë:

-Më keni thënë prej kohësh, profesor, se sinqeriteti është e vetmja dhuratë që mund t’i falim njëri-tjetrit dhe unë e kam pasur këtë, si të vetmin postulat në të gjitha komunikimet e mia me ju…

-Këtë e kam konstatuar me kohë, – e ndërpreva kënaqësish që ma kujtoi atë kërkesë, – Prandaj dhe duhet të më flasësh sa më sinqerisht sot, pse ke filluar të bësh akte të tilla rrugaçërie me vajzat e klasës? Aq më keq, me Luljetën, me atë vajzë të urtë e të ndershme që nuk i pranon nga askush këto lloj sjelljesh?

Kur dëgjoi fjalën ”E ndershme” ai formoi në fytyrë një nënqeshje të lehtë paksa ironike.

– Më keni kapur mat, profesor, dhe ju lutem të më falni, por jam i detyruar të flas fare hapur, se nuk kam si të shpjegohem ndryshe. Unë Luljetën e kam dashur dhe kam shkuar me të…

Shqeva sytë mbi fytyrën e tij aq të qetë, sikur të kishte thënë thjeshtë, kam pirë një kafe me atë vajzë.

-Si the, more, si the, ma thuaj edhe një herë?

-Kam pasur marrëdhënie intime me dëshirën e saj…

Deri në ato çaste, dija se Luljeta ishte vetëm shembulli më i qartë, që na jep natyra me përsosjen e bukurisë femërore në moshën e adoleshencës, kur ajo piqet si e tillë. Madje me një pamje aq ekspresive, ajo vajzë fshatare, edhe me një fustan të thjeshtë, tregonte hire vajzërore, me të cilat mund t’i prishte mendjen çdo djali. Dhe padashur m’u kujtua, viti i parë, kur me një mikun tim që i binte organos, organizoja mbrëmje argëtimi me klasën time në kujdestari, për t’i qytetëruar fëmijët fshatarë, Luljeta e turpëruar, i hiqte duart nga supi i djalit, me të cilin kërkoja të mësonte vallëzimin në çift. Si ishte munduar tani, ajo vajzë me këtë djalë që kisha para syve, kishin shkuar deri në ekstremin fundor të formimit qytetar?!…

-Shkova me Luljetën, pas një mbrëmjeje që bëmë deri vonë në konvikt, dhe ajo ma kërkoi vetë. Duke më treguar edhe mendimin e shoqeve të saj, se ajo lloj ndershmërie, për të cilën flitej shumë, ishte vetëm një xham akulli që duhej thyer, për të mos penguar dukjen e anës femërore të një vajze. Dhe unë, që e kisha vuajtur shumë shpirtërisht thyerjen e xhamit të kabinetit, u stepa në fillim. Por duke kuptuar dëshirën dhe vendosmërinë e saj, nuk mund të mos i përgjigjesha me dashurinë time. Pastaj kur mbaruam, ajo më tha papritur, duke u përkulur për të veshur të brendshmet:

– Nuk të vij më. Kjo që bëra me ty sonte do të jetë e para dhe e fundit herë…

– Pse? – e pyeta i çuditur në kulm.

– Nuk më pëlqen ta bëj më këtë gjë.

– Po pse më erdhe, kur s’të pëlqente?

– Meqë e kishin bërë shoqet e ngushta, u bëra kurioze…

Atëherë u mendova pak, si mund ta bindja që të mos hiqte dorë prej meje.

– Do vish se s’bën, se ti më do mua!- i thashë duke qenë i sigurt për këtë.

– Nuk të dua kushedi se çfarë, kisha vetëm simpati për ty dhe kaq.

Më erdhi shumë inat nga ato fjalë, që nuk i prisja kurrsesi prej saj dhe u tregova egoist:

– Do më vish, se po nuk më erdhe, këtë që bëra sonte me ty, do ua tregoj të gjithë shokëve të klasës!…

Ajo ngriu pak sekonda, duke më vështruar me habi, pastaj tha me një zemërim tepër të madh:

-Po më hape namin, do u them edhe unë të tëra shoqeve, që t’u thonë pastaj edhe djemve të tyre, se ti e kishe sa çunat e kopshtit të kalamajve…

U tërbova, o profesor, nga ato fjalë të tmerrshme të dala nga goja e saj dhe menjëherë ia futa me shpullë turinjve. Ajo më vështroi me sy të shqyer dhe pasi u bë spec e kuqe në fytyrë, iku me vrap. Tani jo vetëm nuk më flet fare me gojë, po edhe ikën sa më larg nga unë. Po me thënë të drejtën, profesor, tani sepse kam filluar ta dua më shumë dhe i penduar për shpullën e asaj nate, që ishte një aksident i imi, desha ta afroj me puthjen që pikasët ju. Por mesa duket, ajo sot mori hakën. Dhe qoftë ashtu siç e kuptova unë, një shpullë e ëmbël, vetëm sa për hakmarrje…

E dëgjova Ermalin duke mbajtur frymën pezull nga habia dhe nuk gjeta frymë tjetër për të ndërhyrë me këshilla të panevojshme në intimitetet e moshës së tyre. Duke menduar se me ndryshimet e reja, që po u bënte koncepteve rinore faktori i jashtëm formues, me gjithë mjetet e fuqishme të kohës, unë kisha dalë jashtë lojës. Aq më tepër, atë çast ndjeva tamam, se tashmë, pak para mbarimit të shkollës së mesme dhe marrjes së dëftesës së pjekurisë, ata ishin bërë vetëveprues, sipas botëkuptimit të tyre për jetën dhe unë gjendesha veçse në pozicionin e një spektatori. Megjithatë, edhe disa kohë më pas, më mbeti një pikëçuditje e madhe në mes të trurit, si ai huri i vetëm i një gardhi të rrëzuar, nga i cili, qengjat e dikurshëm kishin fluturuar.

*Tregimi është marrë nga libri “Herbare njerëzore” të shkrimtarit Vullnet Mato, I sapo botuar në Tiranë.

Antoni Athanas – filozofia e një jete të suksesshme

May 22, 2013 by dgreca

Nga Anton Çefa*/

Hapat e parë në jetë i bëri së bashku me Shqipërinë. U lind një vit më parë se ajo dhe dora-dorës eci mbi truallin e saj vetëm për pak vite. Sepse e la. Por eci gjithmonë dora-dorës me të. E mori me vete. E mori me vete si mall, e mori me vete si dhimbje, e mori me vete si amanet dhe si dëshirë të flaktë për ta ndihmuar dhe për ta nderuar, siç ndihmon e nderon biri nënën e vet.

U rrit në varfërinë më të madhe dhe u urtësua para kohe. U urtësua jashtë bankave të shkollave dhe larg fjalës së mësuesve. U urtësua në punë.

I pajisur me dhunti të pasura intelektuale e ndjenjësore, ai që heret e pati sendërtuar një filozofi jete, së cilës i qëndroi besnik tërë jetën. Çdo njeri ka një filozofi të vetën në jetë. Është apo nuk është i vetëdijshëm për të. Shkëlqen ajo tek njerëzit e shquar. Ata e kanë më të thellë dhe më të kthjelltë. Në filozofinë e tyre zotërojnë ideale të fisme si impulse shpirtërore, shkëndijojnë vizione të dritshme si nxitje drejt së mirës dhe përvijohet perspektiva e së ardhmes si formë e saj. Këmbëngulja është ajo veti e çmueshme vullneti, që u siguron atyre përmbushjen e qëllimeve dhe si rrjedhim suksesin.

Në vitet e para të pleqërisë, kur mosha kishte bërë punën e vet, dhe pasi e pati arritur plotësisht suksesin, pra edhe kur nuk ia kishte më nevojën punës, Athanasi vazhdonte të punonte. Kështu shkurt e qartë, i qe përgjigjur një gazetari: “Çlodhem në atë që bëj. Shkurt çlodhem duke punuar. Po e lë punën, të lë jeta – kjo është filozofia ime.” 1) Nuk di ndonjë filozof të njohur, as edhe ndonjë moralist të shquar, qoftë edhe ndonjë plak të urtë, që i takon aq shpesh në malet tona, që ta ketë shpjeguar e përcaktuar kaq saktë e qartë kuptimin e jetës si qëllim dhe si mjet për të arritur diçka; me një fjalë: vlerën e punës.

Kjo filozofi e jetës së tij – padyshim – përfshin kahjen tokësore dhe atë qielloren; si stil i qartë jete që vendos marrëdhënie të drejtpeshuara mes dy botëve: asaj lëndore dhe asaj shpirtërore, asaj njerëzore dhe asaj hyjnore. Siç na e ka treguar i Përndershmi Atë Liolini : “Ka një parim thelbësor të besimit, të cilin Antoni Athanas e njihte dhe e besonte…Atë që Zoti na njeh në thellësi të qenies sonë, duke peshuar se sa e si kemi vepruar si nikoqirë të ditëve dhe viteve që na janë dhënë secilit.” 2). Vështirë të gjendet ndonjë mes nesh që t’i përshtatet më shumë se Athanasi këtij postulati biblik.

Me këtë filozofi, ai u ngjit në shkallët më të larta të suksesit dhe jetësoi atë që në këtë vend mrekullibërës quhet “American dream” (“ëndërrimi amerikan”).

Më vjen nëpër mend – marr leje të bëj këtu një parantezë – filozofia e jetës e gjeneralit amerikan James Doottle, aq e përafërt me filozofinë e jetës së Antonit Athanas. Qe udhëheqës ushtarak i dalluar, Hero i Luftës II Botërore, këshilltar presidentësh, shkëncëtar, kampion boksi, pilot i njohur në garat e fluturimeve ajrore, sidomos për akrobacitë me aeroplanë, etj. Ai ka shkruar: “Çdo njeri në këtë botë ka ardhur për të ndihmuar tjetrin. Nuk ka rëndësi se si. Ai mund të ndërtojë një urë, mund të bëjë një pikturë, të shpikë një vegël pune ose të shesë në një stacion gazi. Çështja është që ai duhet të përpiqet ta lërë botën një vend më të mirë se e gjeti. Nëse e bën këtë, jeta e tij do të jetë më e vlefshme, nëse nuk e bën atë çka është i aftë të bëjë, ai është i destinuar të mos jetë i lumtur.” Athanasi bëri të gjitha ato që qe i aftë të bëjë dhe na e la më të mirë e më të bukur botën.

Sidoqoftë, enigma e suksesit nuk mund të shpjegohet vetëm me një filozofi, sado e epërme të jetë ajo. Është energjia ajo që e sendëzon filozofinë. Energjia si aftësi fizike, por më së tepërmi si atribut shpirtëror. Dhe është pikërisht kjo e fundit që e drejton të parën. Është pikërsisht kjo energji, që ai e pati si dhunti shpirtërore, e kultivoi që në fëmijëri dhe e seliti me filozofinë e tij të jetës. Tek Athanasi, ajo u ndriçua nga një vizion i kthjelltë. Një vizion plot nxitje që buronin nga një damar i fuqishëm i një zemre të gjerë plot pajë të fisme ndjenjash humane.

Në zyrën e tij, në restaurantin më të mirë të tij, “Anthony’s Pier 4”, – dritaret e së cilës shikonin nga oqeani, si për t’i kujtuar se pas atyre ujërave të pafund, rrallë të qetë e pothuajse gjithnjë të trazuar, ishte atdheu i tij i lindjes, i ëndërrave dhe i dhimbjes, – kishte dy skulptura: atë të Skendërbeut dhe të Naimit. Shqipëria, më e afërt se kudo, më e çmueshme se kudo, më e mirë se kudo, ishte trupëzuar tek ato dy personalitete, ku rrezatonte vepra e bujshme luftarake që e formësoi dhe flakëza e ndezur apostullore, që e ndriçoi. Dashuria për Atdheun qe me siguri një nga dimensionet më të fuqishme të energjisë shpirtërore athanasiane.

Një botë e pasur shpirtërore si kjo i gjen sheshet e jetës e të punës. Ideali i pastër për atdheun dhe dashuria e pakufishme për të e lidhën me “Vatrën”. E kuptoi atë që heret, e vlerësoi, e mbajti në kraharuar dhe e drejtoi për vite e vite. Dhe “Vatra” me shenjtërinë e idealeve e bëmave të saj iu bë shkollë, iu bë zyrë, iu bë qëllim. Po me atë përkushtim besimtari e atdhetari, ai u lidh me Kishën. Me atë Kishë Autoqefale Shqiptare, që krijoi Noli. Në atë tempull feje dhe kombëtarësie, u lut dhe gjeti prehjen shpirtërore. Punoi për të, e ruajti, e pasuroi.

Në një botim të “Vatrës” për Skendërbeun, me rastin e 500-vjetorin të vdekjes, Athanasi ka shkruar: “Im atë e kishte bërë zakon të më merrte me vete në mbledhjet e degës 21 të Vatrës, në Bedford, Mass., sidomos kur ishte ndonjë mbledhje ku flisnin njerëz me rëndësi sikurse Faik Konitza dhe Peshkop S. Noli. Kështu ngjau që unë u rrita me idealet e Vatrës qysh në vjetët e para të moshës s’eme.” 3). Lidhja me “Vatrën”, sigurisht u ndikua po aq edhe nga një instinkt i fshehur në shtresat e nënvetëdijes së tij etnike: instinkti i vendlindjes dhe i çdo gjëje lëndore e shpirtërore që lidhet me të. Një manifestim i epërm i shpirtit etnik, që është i shquar, pikërisht se është i tillë.Tek të gjithë popujt dëshmohet ky instinkt; por kemi të drejtë të themi që tek populli ynë, ai është veçanërisht i theksuar. Historia e vërteton këtë. Hobhaus-i, shoku e shoqëruesi i Byron-it në udhëtimet nëpër trevat evropiane të Perandorisë Turke, në dekadat e para të shek. XIX, ka shkruar: “Asnjë vend i ri, asnjë pamje e re s’mund t’ua fshijë shqiptarëve kujtimet dhe dashurinë për malet, për miqtë dhe për fshatrat e tyre”. Dhe më poshtë: shqiptarët e konsiderojnë ndjenjën e përkatësisë etnike si tiparin “më të theksuar në karakterin e tyre.” 4).

Në gjirin e “Vatrës”, u rrëmbye nga dëshira e sakrifica vatrane për ta ndihmuar atdheun, jo vetëm në lehtësimin e varfërisë së tij fizike, por edhe për ta pasuruar atë shpirtërisht – duke filluar që nga kultivimi i vetëdijes kombëtare e deri tek mësimi i parimeve të demokracisë amerikane. E bëri të vetën kanunësinë e saj: “Të rritë në mes të shqiptarëve të Amerikës dhe me anë të tyre në mes shqiptarëve të Shqipërisë, shpiritën e ndihmës në mes të tyre edhe të dashurisë për kombësinë e tyre”, dhe “Të rritë në mes tyre nderimin dhe dashurinë për kanunet dhe institutet e Shteteve të Bashkuara dhe të forcojë marrëveshjet e miqësisë në mes të qytetarëve amerikanë dhe të shqiptarëve.” 5). Dhe këto dy qëllime të shenjta vatrane, Athanasi i shenjtëroi edhe më gjatë jetës së tij.

Vërtet nuk bëri shkollë, por arriti të bëhet mësues, bile një edukator i fuqishëm, që u mësoi bashkatdhetarëve këtu jo vetëm filozofinë e suksesit përmes punës, po edhe filozofinë e dashurisë për atdheun, përsëri përmes punës. Ai na mësoi të mos presim nga jeta, apo nga kushdoqoftë, të na japin shansin për punët e mira. Duhet ta kërkojmë atë nga vetja. Ai, milioneri i madh, na mësoi se pasuria më e madhe e njeriut nuk janë milionat; pasuria më e madhe e tij janë thesaret shpirtërore. Qenë pikërisht këto që e bënë atë të vlefshëm për shoqërinë, të lumtur për vete dhe të pashlyeshme gjurmën e tij.

Si për të na vërtetuar me personalitetin e tij madhor që “errare humanum est”, ai gjithsesi, me jetën e tij na ka dhënë një mësim të madh: të kujdesemi për një edukim kombëtar të fëmijëve. Dhe edukimi kombëtar fillon te gjuha e vijon me historinë, kulturën, duke u shtrirë në hapësirat shpirtërore të idealit, ndjenjës, vullnetit. Edhe pse, sidomos në këtë shtet të madh dhe në të gjithë botën, globalizimi po merr gjithnjë e më shumë përmasa të paparamenduara në të gjitha fushat e jetës; shpirti etnik, trashëgimia kombëtare mbetën vlera të pazëvendësueshme. Vlera jete, vlera identiteti, vlera krenarie, vlera çmimi e respekti. Po i referohem përsëri një interviste të tij. Kur një gazetar e pyeti nëse djemtë e tij e dinin shqipen, ai u përgjigj: “Sigurisht që ata nuk kanë patur një baba aq të mirë sa ç’e kisha unë…” 6). Në botimin e “Vatrës” që përmendëm më lart, Athanasi ka shkruar edhe këtë: “Unë isha tre vjeç kur ardha në këtë vënt. Im atë e kishte bërë zakon, në raste të veçanta, t’u lëçitte miqve të tij vargjet e kësaj historie epike (është fjala per “Historinë e Skendërbeut” të Naimit) dhe unë isha një nga ndëgjuesat e tij më të vegjël. Disa nga ato vargje më kanë mbetur të paharrueshëm në shpirt dhe më kanë inspiruar respekt të veçantë për Skendërbejnë si njeri dhe si hero.” 7). Çfarë mësimi i vlertë përmes pësimit!

Edhe politika – ky koc i fortë që më së shumti na mbetet në fyt ne shqiptarëve – gjet shprehjen e vet në jetën e tij. Ashtu siç e kuptonte ai. Priti e përcolli në “Anthony’s Pier 4” dhe, më thotë mendja, edhe në zemrën e tij, autoritete shqiptare të ngjyrave politike më të kundërta. Prej së bardhës te e zeza. Ndoshta edhe djallin po të qe shqiptar do ta përqafonte si engjull. Mall i gjatë e i thekshëm mërgimtari! Është kjo hise shpirti, siç duket, që bëri që në ndërgjegjen e tij politike të mos kishte barriera.

Gëzohemi që qe shqiptar. Jo aq për sa ndihmoi materialisht “Vatrën”, Kishën a edhe bashkësinë këtu dhe atdheun atje, por më së tepërmi për trashëgiminë shpirtërore që na la – një kapital mbi çdo pasuri për breznitë e sotme e të ardhme; por edhe për emrin e mirë që na la. Njerëzit e shquar janë ata që e paraqesin një komb para botës, bile që e identifikojnë atë. Një nga këto qe dhe do të jetë edhe Antoni Athanas. “Unë jam Antoni Athanas – shqiptar nga Shqipëria!” – u paraqitej ai personaliteteve më të larta amerikane. Kështu ka për të mbetur i skalitur gjithnjë emri i këtij personaliteti gjurmëlënës.

Po të ishte gjallë Lasgushi, do të vjershëronte: “Fluturoi dhe shtërgu i fundit”. Sepse ndoshta është i fundit nga bashkatdhetarët tonë që patën njohur për së afërmi dhe patën punuar me demiurgët e kombëtarësisë këtu: Konicën, Nolin, Çekrezin, Panaritin, etj. Le të shpresojmë dhe të punojmë që të mos jetë “i fundit” që eci në gjurmët e tyre, dhe të mos ketë kurrë “të fundit”, sepse Shqipëria ka e do të ketë nevojë gjithnjë për bijtë e saj shtegtarë!(Dielli-Arkiv)

Referenca

Vehbi Bajrami, “Shqiptarët e Amerikës”, N. Y., 2003, f. 332
Dalip Greca, “Lamtumirë Anthony Athanas…”, “Illyria”, 27-30 maj 2005, f. 18.
Federata Panshqiptare Vatra, “Skendërbeu 1468-1968”, përgatitur nga Edward Licho, Boston, Massachussets, 1968, f. 13
Hobhause, J. C. “A Jorney through Albania and other Provinces of Turkey in Europe and Asia, to Constantinople during the years 1809 and 1810”, London 1813, p. 70-71 and 72.
“Kanunore dhe Rregullore e Federatës Pan-Shqiptare VATRA”. Shtypur në shtypshkronjë të VATRËS në Vjeshtë të Dytë 1926; rishtypur në Dhjetor 1954, Shtator 1995, f. 1
Dalip Greca, “Shuhet Anthony Athanas, i fundmi i vatranëve të kohës së Nolit”, “Illyria”, 24-26 maj 2005, f. 19.
“Kanunore dhe rregullore e Federatës Pan-Shqiptare VATRA”, botim i cituar, f. 1.

* Poeti dhe studiuesi i Anton Cefa ishte Editor i Diellit nga viti 1994 deri ne vitin 2009. Me 29 prill 2013 ai u nderua me “Cmimin e Merites” nga Federata Vatra.

Memories of Fan Noli

May 22, 2013 by dgreca

By Anthony Athanas/

In celebrating the centenary of Fan Noli’s birth we honor a man whom many Albanians regard and revere as their greatest national hero since the legendary Scanderbeg. For those of us fortunate enough to have known him personally it is a time for reflection and remembrance of his historic achievements and contributions he made to my generation as our mentor.

But Noli was more than a great man. He was a warm, vibrant personality who moved in the company of the great world figures yet never lost the common touch. He was truly a man of all seasons – churchman, statesman, politician, author, poet, musician, scholar, orator and father figure to generations who share our heritage.

History, of course, will record his great services in the founding of an independent Albanian Church in America, his efforts to achieve an independent state of Albania, his eloquent performance at the League of Nations Conference and as Prime Minister of homeland. These achievements, however, are but part of the history of the extraordinary man. Noli’s eloquence in pleading Albania’s cause won him many enthusiastic supporters among the great statesmen of the postwar era, notably President Woodrow Wilson. Largely due to Noli’s impassioned pleas, Wilson fought vigorously for the right of Albania and other small nations to determine their own futures. The London Daily Mail, noting Noli’s great skills in diplomacy, hailed as the ablest of Balkan statesmen and suggested that his colleagues in neighboring countries could learn much from him.

By a striking coincidence, Fan Noli was born in the same month as another figure of destiny whose centenary is also being currently observed, Franklin Delano Roosevelt. They were born under vastly different circumstances, one in a modest home in European Turkey, the other in wealth and patrician surroundings of Hyde Park, New York country estate. Yet from these disparate backgrounds each became a champion of freedom.

My first knowledge of Noli came through the pages of Dielli, the Albanian language newspaper, which he had founded in Boston with his fellow patriots. I learned the Albanian language from the pages of Dielli was a small boy at my father’s knee. Father who had left our native village of Trebicka to live in Sofia, Bulgaria, had been caught up quickly in the growing movement for Albanian independence.

A few years later, in this country, he and his four brothers came under Noli’s sway. Each issue of Dielli was an eagerly awaited event in our home as the brothers avidly read the Albanian language articles, a cherished link with the motherland.

Apart from his patriotic writings, Noli was an inspiring figure in the growing Albanian community as founder of the Albanian Orthodox Church of America. From the day he celebrated the Divine Liturgy in the Albanian language at a humble Boston hall in 1908 until the end of his long life, Fan Noli remained the beloved shepherd of his flock.

Noli had two long periods of residence in Boston – from 1906 to 1920 and finally from 1932 to his death in 1965. He loved Boston for many things: the great universities, the museums, the orchestras and theatres, the libraries and the personality of the city and his people. Widely recognized as one of the foremost scholars of his day, his friendships in literary, musical, political and religious spheres encompassed the world.

My personal association with Bishop Noli flowered during the late 1930’s in affairs of our church and the Albanian community at large, especially Vatra, the organization he had founded with others. It was a friendship has left a rich legacy of memories dating from the time I first met him as a shy boy of eight at a service in his humble church located in a third floor loft on Tremont Street, Boston.

I was fascinated by the charisma of this man of immense personal charm, eloquent, persuasive, satirical at times and very witty. His rich oratorical skills thrilled congregation and countless public functions of his times. His presence as a speaker at a banquet, for instance, was certain to increase attendance dramatically. If Churchill ranks as the greatest orator of our times in English then surely Noli was his equal in the Albanian language.

Noli’s life at his austere apartment at 26 Blagden Street was Spartan. The floors were bare of rugs and the furnishing meager. A desk in his living room was his “office” and here he received a constant stream of visitors. He generally padded about in open-toed sandals as he carried on his heavy work, load of religious and scholastic endeavors.

His home was adjacent to Boston’s great Public Library at Copley Square and he shuttled happily across the street days to spend fruitless hours researching material for his voluminous literary output. I recall him telling me once that living in Boston with its rich resources for scholarship was like living in a gold mime. “You don’t take nuggests out every time but there is gold dust everywhere for the taking,” he explained.

His writings brought him praise from the literary greats of the world including novelist Thomas Mann, Sibelius the composer and George Bernard Shaw, the playwright and critic. He sent Shaw a copy of his book Beethoven and French Revolution and took great pleasure in showing me Shaw’s reply. The letter hailed the superb literary quality of Noli’s but noted agnostic went on to lament that the Bishop has devoted his life to religion rather than literature!

As a religious leader he enjoyed the respect of leaders of all the great religions of the world. Long before ecumenism enjoyed its current status, Fan Noli practiced it zealously. Our Orthodox Church was the first national church for Albanians in America but this fact did not deter him from welcoming and aiding Albanians of the Moslem and Roman Catholic faiths when they were setting up their own religious bodies in the country.

He gave warm fraternal greetings and assistance to the Moslem leader, Imam Vehbi, when he came here and similar support to the Albanians prelates of the Catholic Church. Noli was enthusiastic about their efforts and I recall him urging us to aid both groups with material aid and friendship. Noli undertook these interfaith actions because he knew the religious bodies offered a great opportunity to perpetuate the traditions of the Albanian heritage among all segments of our people. It was but one of many such farsighted steps in Noli’s career that set him apart as a man far in advance of his times.

In music, his skills in composing and the range of his knowledge were masterful. He was awarded a degree in music by the prestigious New England Conservatory of Music and was a regular patron of the Symphony and Fiedler concerts in season. On one of the Bishop’s last visits to Pier 4 it was my pleasure to introduce him to my friend Arthur Fiedler, who was at a nearby table. They immediately launched into an animated and lengthy conservation about music. Later, Fiedler confided to me that he had been amazed at the extent of Noli’s musical knowledge.

He took e deep personal interest in the lives of his people. In my case it was often marked by a sincere concern for my business success. At times, when I was planning new projects, he would voice his fears that I might be attempting too ambitious an effort. When I first showed him the site I had acquired for Pier 4 he was worried that the rather dilapidated area of that day could not be transformed successfully. In the following years when it had blossomed into a thriving center of Boston life, he was joyous that my faith in Pier 4 had been justified.

Another memory I cherish is that of his first visit to my present home in Swampscott some 25 years ago. He was struck by its spaciousness and what he termed the elegance of its furnishings. Then, with a smile, he remarked that in the Albanian homeland the churches were most beautiful buildings and the homes were often hovels. Here, he added mischeviously, the homes look like cathedrals and the churches like hovels. I decided then and there that I had better increase my financial support for the Cathedral!

In his later years, Noli retreated from his love of fine food and became a strict vegetarian, a diet he would relax for lobster and other fish if he were dinning in my restaurant in Lynn or Pier 4. At the dinner table, he was a fabulous conversationist, full of delightful anecdotes and reminiscences.

Was he a happy man? I think he found happiness in the ongoing growth of his church and the increasing prosperity of the Albanians who came to the new world. Most of all, his happiness probably came from the filial respect which his people showed him. Of course there were unhappy periods when there was controversy in church or community affairs or reverse in the long struggle for Albanian independence. Yet he held firm to his ideals and principles in good times and bad. One could not ask more.

At times a controversial figure, he sometimes created his own difficulties. Often, however, those who disagreed with him found later that history had vindicated his earlier judgements. His contributions to our people were enormous. They remain forever a proud memorial to Fan Noli.

This man, short in physical stature, was a giant in intellect and integrity. One hundred years after his birth, Noli’s brilliant flame burns brightly. For those of Albanian heritage who believe in the sacred cause of freedom to which he devoted his life, it will never flicker or die.(Dielli arciv and “Flamurtari i Kombit – 1882 – 1982”, f. 126-129)

Captions: From leftto right:ThanasChristo, Vehbi IsmailiImam, Fan Noli, Baba Rajab, Anthony Athanas, Boston 1959