Prof. Xhelal Zejneli/

“Çmimi “Nobel” nuk i merr në konsideratë në të njëjtën mënyrë shkrimtarët e të gjitha ideologjive dhe kombeve, por i parapëlqen modelet perëndimore” – Jean-Paul Sartre

Në çdo tetor, bota pret të dëgjojë se kush do të bëhet shkrimtar me popullaritet botëror. Ndonjëherë, parashikimet dalin të sakta, por ka raste kur emri i laureatit shkakton befasi të madhe. Për shembull, laureati i çmimit “Nobel” për vitin 2012, shkrimtari kinez Mo Jan (Mo Jen, emri i vërtetë Guan Moye, 1955- ), ishte një prej atyre që nuk pritej të jetë fitues i një mirënjohjeje kaq të madhe. Ndërkaq fituesja e “Nobelit”, e vitit 2013, prozatorja kanadeze Aelis Manrou (Alice Ann Munro, 1931-), mori lëvdata dhe urime të shumta nga publiku për arsye se zgjedhja e saj si laureate, i plotësoi parashikimet e një pjese të madhe të opinionit.  

 Si zgjidhet laureati – Çmimi “Nobel” për letërsi i ndahet shkrimtarit i cili në lëmin e letërsisë ka krijuar “vepër të mrekullueshme me tendenca idealiste”. Çmimi për letërsi është një prej pesë shpërblimeve, i themeluar në vitin 1895 me porosinë e Alfred Nobelit*.

Shënim: Suedezi Alfred Nobel (Stokholm, 1833 – San-Remo, Itali, 1896) ka qenë kimist, inxhinier, shpikës i dinamitit dhe prodhues armësh.

*   *   *

Për emrin e fituesit debaton dhe vendos Akademia Suedeze, ndërsa emri i laureatit shpallet në fillim të muajit tetor.      

 Kah mesi i muajit shtator, emri i shkrimtarit të shpërblyer është i njohur për jurinë, i cili tanimë e ka zgjedhur njërin prej pesë kandidatëve të rrethit më të ngushtë. Megjithëkëtë, deri në shpalljen publike, emri i laureatit ruhet në fshehtësi të madhe, d.m.th. mbahet sekret. 

 Gjysmë ore para publikimit zyrtar të emrit të laureatit, sekretari i Akademisë Suedeze, e thërret fituesin me telefon, për t’ia treguar lajmin.      

Numri i laureatëve të deritashëm – Që prej vitit 1901, kur çmimi “Nobel” është ndarë për herë të parë, e deri në vitin 2022, janë ndarë 115 çmime. Duke qenë se në vitet 1917, 1966 dhe 1974, çmimi u është ndarë nga dy laureatëve, atëherë del se në periudhën e viteve 1901-2022, me “Nobelin” për letërsi janë shpërblyer gjithsej 118 shkrimtarë. Prej tyre, 17 janë femra. Femra e parë që e ka marrë këtë shpërblim është prozatorja suedeze Selma Lagerlof (Selma Lagerlöf, 1858-1940), në vitin 1909, ndërsa e fundit është prozatorja franceze Ani Erno (Annie Ernaux, 1940- ) – në vitin 2022. Çmimi nuk është ndarë 7 herë: në vitet 1914, 1918, 1935 dhe 1940-1943.        

Dy laureatë në të njëjtin vit – Në vitin 1917, fitues të “Nobelit” ishin poeti dhe tregimtari danez Karl Adolf Gelerup (Karl Adolph Gjellerup, 1857-1919) dhe shkrimtari danez Henrik Pontopidan (Henrik Pontoppidan, 1857-1943).

Në vitin 1966 laureatë ishin shkrimtari izraelit Shmuel Josef Agnon (1888-1970) i cili   shkruante në gjuhën hebraike dhe në jydish (jüdisch), ndërsa fituese tjetër ishte poetja e shprehjes gjuhësore gjermane Neli Zaks (Nelly Sachs; Berlin, 1891 – Stokholm, 1970), Gjermani-Suedi. Kjo ka shkruar në gjuhën gjermane. 

Në vitin 1974 laureatë ishin prozatori suedez Eivind Junson (Eyvind Johnson, 1900-1976) dhe poeti e prozatori suedez Hari Edmund Martinson (Harry Edmund Martinson, 1904-1978).

*   *   *

Edhe pse çmimi “Nobel” jepet për veprën jetësore të shkrimtarit apo të shkrimtares, disa shkrimtarë e kanë fituar në saje vetëm të një vepre në të cilën komiteti i ndarjes së çmimit ka gjetur vlera. 

Për shembull, novelisti dhe romancieri rus me prejardhje kozake, autodidakt, Mihail Aleksandroviç Shollohov (1905-1984) është vlerësuar për romanin “Doni i qetë”, 1-4, 1928-1940*. Tematika e veprës është “lufta dhe paqja” në mjedisin kozak në vitet 1914-1917. Prozatori gjerman Tomas Man (Thomas Mann, 1875-1955) është vlerësuar me “Nobelin” për veprën “Budenbrokët” (Buddenbrook, 1901) – kronikë romaneske e një familjeje patricësh e cila në kontakt me artin dhe me kulturën shpirtërore, vjen në përfundim për rënien e vet. Prozatori amerikan Ernest Heminguej (Ernest Hemingwey, 1899-1961) u vlerësua për romanin “Plaku dhe deti” (The Old Man and the Sea”, 1952) etj.       

Shënim: Romanin “Doni i qetë” të Shollohovit, avangarda e ka flakur dhe e ka quajtur “roman katundarësh”. Më vonë vepra zgjoi dilema për autorësinë e Shollohovit autodidakt, për të cilin u tha se kinse e ka përpunuar dorëshkrimin e tjetërkujt.       

*   *   *

  Asnjë shkrimtar nuk është shpërblyer me çmimin “Nobel” për letërsi më tepër se një herë. 

Në vitin 1931 çmimi “Nobel” është ndarë postum, d.m.th. pas vdekjes së autorit. Kjo ka ndodhur vetëm një herë. Në vitin 1974, me Statutin e Fondacionit të “Nobelit” u përcaktua se ky çmim nuk mund të ndahet pas vdekjes së autorit. 

Prej 115 laureatëve, shpërblimin nuk e kanë marrë dy autorë. Poeti dhe prozatori rus Boris Leonidoviç Pasternak (1890-1960) e mirëpriti çmimin, por pastaj, nën trysninë e shtetit (Bashkimit Sovjetik), u detyrua ta refuzonte.

 Në anën tjetër, romancieri, filozofi, dramaturgu dhe kritiku francez Zhan-Pol Sartrë (Jean-Paul Sartre, 1905-1980) çmimin “Nobel” e refuzoi vullnetarisht, duke qenë kësisoj konsekuent në refuzimin e të gjitha nderimeve zyrtare.  

*   *   *

Refuzimi i çmimit “Nobel” – Më 22 tetor, Instituti i “Nobelit” bëri të ditur se fitues i çmimit “Nobel” për letërsi për vitin 1964 është filozofi dhe shkrimtari francez Zhan-Pol Sartrë (Jean-Paul Sartre). Sartri çmimin e refuzoi. Kjo shkaktoi habi në publik, për arsye se  ishte rasti i parë që dikush e refuzonte “Nobelin” vullnetarisht. Përpos famës, “Nobeli” i sjell laureatit edhe një shumë të konsiderueshme parash. Refuzimin e çmimit Sartri e ka sqaruar në gazetën franceze “Le Figaro”. 

Midis tjerash, ai thotë: 

“Më vjen keq që akti im shkaktoi skandal në opinion. Çmimin e refuzova për arsye se shkrimtari duhet të mbetet i pavarur nga institucionet që i ndajnë ato. Nuk dua që çmimi “Nobel” të më transformojë dhe të zgjojë asociacionin për institucionin e Akademisë Suedeze. Çmimi ‘Nobel’ nuk i merr në konsideratë në të njëjtën mënyrë shkrimtarët e të gjitha ideologjive dhe kombeve, por i parapëlqen modelet perëndimore”.

Sartri u qëndroi konsekuent parimeve të veta. Para se t’i jepej çmimi “Nobel”, e kishte refuzuar urdhrin Legjioni i Nderit (Légion d’honneur)*. Ka thënë: “Sikur sovjetikët të ma kishin ofruar çmimin “Lenin”, do ta kisha refuzuar edhe atë.

Shënim: “Urdhri Kombëtar i Legjionit të Nderit” (“Ordre National de la Légion d’honneur”) është themeluar më 19 maj 1802 nga Napoleon Bonaparti (1769-1821).

Vendimi për çmimin “Nobel” është i pakthyeshëm, kështu që Këshilli i “Nobelit”, përkundër refuzimit kategorik të tij, sot e kësaj dite, zyrtarisht e konsideron Sartrin laureat të viti 1964.   

    Pjesë nga letra e Sartrit dërguar drejtorit të Akademisë Suedeze, me rastin e refuzimit të çmimit “Nobel”:

“Nuk është njësoj po qe se tekstet e mia i nënshkruaj si Jean-Paul Sartre apo si Jean-Paul Sartre, fitues i çmimit ‘Nobel’. (…) Me fjalë të tjera, shkrimtari nuk duhet të lejojë që ta shndërrojnë në institucion, madje edhe kur një e tillë bëhet në mënyrën më të ndershme, si në këtë rast.”

Teksti burimor:

 “J’ai toujours décliné les distinctions officielles. Lorsque, après la guerre on m’a proposé la Légion d’honneur, j’ai refusé (…). De même, je n’ai jamais désiré entrer au Collége de France comme me l’ont suggéré quelques-uns de mes amis (…). L’écrivain doit refuser de se laisser transformer en institution même si cela a lieu sous les formës les plus honorables comme c’est le cas.”    

Shënim: Në vitin 1973, çmimin “Nobel” për paqe, e refuzoi vullnetarisht edhe revolucionari komunist, gjenerali, diplomati dhe politikani vietnamez Le Duc Tho (1911-1990. Ky e ndante çmimin me sekretarin amerikan të Shtetit, diplomatin dhe politikanin Henri Kisinxher (Henry Alfred Kissinger, i lindur në vitin 1923, me emrin Hajnc / Heinz Alfred Kissinger; në Fyrt / Fürth, Republika e Vajmarit/Weimar; është me prejardhje hebreaike. Për t’i shpëtuar përndjekjes dhe dëbimit të hebrenjve nga Gjermania naziste, në vitin 1938 familja e tij ikën që andej dhe vendoset në Nju-Jork. Në vitin 1943 merr shtetësinë amerikane. Ka studiuar në Universitetin e Harvardit).              

*   *   *

Sipas të dhënave të vitit 2013, mosha mesatare e laureatëve të deritashëm është 64 vjeç. Laureati më i ri ka qenë prozatori dhe poeti anglez Radjard Kipling (Rudyard Kipling, Bombei, Indi, 1865 – Londër, 1936). Prej moshës gjashtëvjeçare u shkollua në Angli. N[ vitin 1882 u kthye në Indi dhe punoi si gazetar. Më pas jetoi në ShBA, në Afrikën e Jugut, në Francë dhe në Angli. Është autor i veprës “Libër për xhunglën” (The Jungle Book, 1894; The Second Jungle Book, 1985) që e shkruan në ShBA. Ky e mori çmimin në vitin 1907, kur ishte 42 vjeç. 

Laureati më i moshuar është prozatorja angleze Doris Lesing (Dorisd Lessing, pseudonimi Jane Somers; lindi në Kermanshah/Iran, 1919 – Londër, 2013). Kjo u shpërblye me “Nobelin” në vitin 2007, në moshën 88-vjeçare. Tetë fitues të çmimit kanë lindur më 28 shkurt, ndërsa shtatë fitues – më 21 maj. Në rrethin e shqyrtimit nga Komiteti i “Nobelit”, nuk hyn çdo shkrimtar i propozuar. 

*   *   *

Duhet theksuar se çmimin “Nobel” për letërsi nuk e kanë fituar shkrimtarë të njohur. Midis tyre romancieri francez, me prejardhje italiane Emil Zola (Ḗmile Zola, 1840-1902), dramaturgu norvegjez Henrik Ipsen (Henrik Ibsen, pseudonimi Brynjolf Bjarme, 1828-1906), prozatori, dramaturgu dhe publicisti rus Leon Nikolaeviç Tolstoj (Lev Nikolaevič Tolstoj, 1828-1910), romancieri francez Marsel Prust (Marcel Proust, 1871-1922), tregimtari austriak me prejardhje hebraike, i lindur në Pragë, Franc Kafka* (1883-1924), prozatori dhe poeti irlandez Xheimz Xhojs (James Joyce, 1882-1941), prozatori dhe poeti rus dhe amerikan Vladimir Vladimiroviç Nabokov* (Shën-Peterburg, 1899 – Montreux/Zvicër, 1977), tregimtari, poeti dhe eseisti argjentinas Horhe Luis Borhes (Jorge Luis Borges, Buenos-Aires, 1899 – Gjenevë, 1986), prozatori anglez Xhorxh Oruell (George Orwell, emri i vërtetë Eric Blair; Motihari/Bengal, 1903 – Londër, 1950), teoricieni, kritiku dhe romancieri italian Umberto Eko (Umberto Eco, 1932-2016). Sot e kësaj dite kanë mbetur pa u lauruar Ismail Kadareja (1936- ), prozatori brazilian Paulo Kuelo (Paulo Coelho, 1947- ), etj. 

Shënim: Duhet shtuar se në të gjallë, Franc Kafka nuk ka qenë aq i njohur. I njohur në përmasa botërore bëhet vetëm pas Luftës së Dytë Botërore, së pari në ShBA e më pas në Francë dhe gjetkë në Evropë. Me t’u bërë i njohur, shndërrohet edhe në mit.

Shënim: Nabokov është autor i romanit “Lolita” (1955), në fillim i ndaluar për shkak të përmbajtjes “pornografike”. Në këtë vepër flitet për dashurinë e një burri të pjekur ndaj “nimfetës” Lolita;  

*   *   *

Sipas Akademisë Suedeze, laureat bëhet shkrimtari që krijon vepër të mrekullueshme me tendenca idealiste.

Kriteret vlerësuese të Komitetit të “Nobelit” – Anëtarët e jurisë të Komitetit të “Nobelit”, krijimet e kandidatëve i vlerësojnë me kritere estetike. Por ka zëra që thonë se gjatë vlerësimit të veprave të kandidatëve potencialë, jo gjithmonë zbatohet kriteri i sipërthënë. Një prej kritereve të tjera të jurisë së komitetit të lartpërmendur, është edhe ai gjeografik. Laureatët e deritashëm janë nga të gjitha anët e botës: nga Evropa, nga ShBA-ja, nga Amerika Latine, nga Azia, nga India, nga Afrika, nga bota arabe, nga Australia. Laureatët u përkasin feve të ndryshme: katolike, protestante, ortodokse, judeiste, budiste, myslimane. Ka edhe laureatë ateistë. Ka laureatë që në një fazë të jetës së tyre kanë qenë komunistë, marksistë. Ka laureat siç është dramaturgu italian Dario Fo (1926-2016), i cili në vitet 1943-1945 ka qenë vullnetar në Republikën e Musolinit – Salo, te liqeni Garda. Ka laureat, si prozatori, dramaturgu dhe poeti austriak me prejardhje edhe sllovene, Peter Handke (1942- ), i cili e ka mbështetur politikën e Sllobodan Millosheviqit, të gjykuar në Hagë për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. Ka laureat si shkrimtari serb Ivo Andriq (181892-1975) i cili ka hartuar elaborate për shpërnguljen e shqiptarëve nga trojet e veta për në Turqi.      

Shkrimtarët e talentuar, të cilët u kanë bërë ballë regjimeve totalitare, tiranike dhe diktatoriale tërheqin vëmendjen e Akademisë Mbretërore të Suedisë. Këta shkrimtarë cilësohen dhe konsiderohen disidentë. Shkrimtari i talentuar i cili për shkak të krijimtarisë letrare të vet ka qenë viktimë e sistemit autoritar, autokratik apo stalinist, i cili ka vuajtur edhe vite burgu, sakaq vlerësohet nga juria e Komitetit të “Nobelit”. Disidentë të tillë konsiderohen prozatori rus Aleksandër Solzhenjicin (1918-2008) si dhe poeti e prozatori rus Boris Leonidoviç Pasternak (1890-1960).  

Ka zëra që thonë se Akademia Mbretërore e Suedisë, me rastin e ndarjes së çmimit “Nobel” bën edhe politikë. 

Çmimi “Nobel” u është dhënë edhe filozofëve të cilët s’kanë vepra letrare. Në vitin 1908, çmimi “Nobel” për letërsi i është dhënë filozofit gjerman Rudolf Euken (Rudolf Eucken, 1846-1926), edhe pse s’ka botuar shkrime letrare, por vetëm traktate filozofike. “Nobeli” i është dhënë edhe filozofit dhe shkrimtarit francez Anri Lui Begson (Henri Louis Begson, 1859-1941) i cili s’ka të botuar pothuajse asnjë vepër letrare. 

Në vitin 1953, me çmimin “Nobel” për letërsi u shpërblye burrështetasi dhe shkrimtari anglez Uinston Çërçill (Winston Churchill, 1874-1965). Është autor i veprave që kanë të bëjnë me luftërat dhe me historinë. Ka shkruar vetëm një roman me titullin “Savrola” (1900) dhe autobiografinë “Jeta ime e hershme” (My Early Life, 1930). Për romanin e sipërthënë askush s’ka dëgjuar. Ka shumë që mendojnë se Uinston Çërçilli çmimin “Nobel” e ka marrë për paqe dhe jo për letërsi. Për çmimin “Nobel” për letërsi, Çërçilli është nominuar 20 herë, ndërsa për “Nobelin” për paqe, është nominuar vetëm 2 herë. 

*   *   *

Shtetet e Ballkanit, si Sllovenia, Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina, Mali i Zi, Maqedonia e Veriut, Kosova, Shqipëria, Bullgaria dhe Rumania, nuk kanë asnjë laureatë të çmimit “Nobel”.   

Çmimi “Nobel” për letërsi nuk është dëshmi e vlerave artistike të një vepre apo të opusit letrar të laureatit të caktuar.

Bie në sy se shkrimtarët e botës perëndimore përbëjnë numrin më të madh të laureatëve. Nuk është vështirë të konstatohet se qëkur ndahet “Nobeli” e deri më sot, Akademia Suedeze ua ka dhënë çmimin gjashtë shkrimtarëve suedezë. Po aq laureatë ka edhe Italia, ndërsa Spanja ka pesë fitues. Pa u shpërblyer nuk kanë mbetur as vendet e tjera të Skandinavisë, si Norvegjia dhe Danimarka, të cilat kanë nga tre laureatë. 

Për një numër të madh laureatësh të “Nobelit” për letërsi, sot shumë pak njerëz kanë dëgjuar. Për veprat e tyre, ende më pak. Për ta s’kanë dëgjuar, jo vetëm sot, por as në të gjallë të tyre. Në anën tjetër, veprat e do shkrimtarëve që nuk janë nobelistë, janë lexuar nga miliona lexues anembanë botës. Midis tjerëve, këtu bëjnë pjesë Xhorxh Oruelli (Georg Orwell), Paulo Kuelo (Paulo Coelho) etj.      

*   *   *

Për laureatët e çmimit “Nobel” thuren edhe anekdota. Thuhet se poeti,prozatori dhe dramaturgu indian i shprehjes gjuhësore bengale, Rabindranat Tagor (Rabindranth Tagore / Thakur; Kalkutë, 1861 – Kalkutë, 1941), në hotelin e Stokholmit e ka sjellë edhe dhinë e vet, për arsye se e ka pirë vetëm qumështin e saj. Shkrimtari norvegjez Knut Hamsun, mbiemri i vërtetë Pedersen, 1859-1952) marrjen e çekut të “Nobelit” e festuar në kafene. I dehur, ka tentuar t’ia dhurojë kamerierit, por ai nuk ia ka marrë. Në t’u kthyer në hotel, çeku i ka rënë në ashensor. Të nesërmen e ka gjetur mirëmbajtësi i ashensorit dhe ia ka dorëzuar laureatit. Çekun e ka humbur edhe romancieri amerikan Xhon Shtajnbek (John Steinbeck, 1902-1968), por pas tri ditëve mikesha e tij e ka gjetur në çantën e saj.

*   *   *

Laureatët e çmimit “Nobel” për letërsi sipas shteteve, përkatësish gjuhëve 1901-2022

– Francë: 10 laureatë;

– Francë: 1 laureat i cili e refuzoi çmimin;

– 1 laureat i cili ka shkruar në gjuhën frënge; është nga nëna flamane, nga babai çifut italo-egjiptian;  

– 1 laureat; shkrimtari provansal; ka shkruar në gjuhën oksitane (me theks të mprehtë);

– ShBA: 9 laureatë;

– Gjermani: 8 laureatë;

– Gjermani-Suedi: 1 laureat; ka shkruar së në gjermanisht ashtu edhe në suedisht;

– 1 laureat; çifut sefard: ka shkruar në gjuhën gjermane;

– Mbretërie e Bashkuar: 6 laureatë;

– 1 laureat; prozator anglez me prejardhje japoneze: ka shkruar në gjuhën angleze; 

– 1 laureat; dramaturg anglez, nga babai çifut: Mbretëri e Bashkuar; ka shkruar në gjuhën angleze;

– 1 laureat; Tanzani-Mbretëri e Bashkuar; ka shkruar në gjuhën angleze;  

– 1 laureat; Shën-Lucia, Karaibe; Mbretërie Bashkuar; ka shkruar në gjuhën angleze;

– 1 laureat; Trinidad-e-Tobago-Mbretëri e Bashkuar; prozator anglez me prejardhje indiane; ka shkruar në gjuhën angleze; 

– 1 laureat; nigerian; ka shkruar në gjuhën angleze;

– 1 laureat; ShBA-Mbretëri e Bashkuar 

– 1 laureat; ShBA-Kanada; ka shkruar në gjuhën angleze;

– Itali: 6 laureatë;

– Suedi: 6 laureatë;

– Spanjë: 5 laureatë;

– Norvegji: 3 laureatë;

– Danimarkë: 3 laureatë;

– Rusi: 3 laureatë;

– 1 laureat; Francë; ka shkruar në gjuhën ruse;  

– 1 laureat;  BRSS-ShBA: ka shkruar në gjuhën ruse dhe në gjuhën angleze; 

– Poloni: 3 laureatë;

– 1 laureat; Poloni-ShBA; ka shkruar në gjuhën polake;

– Irlandë: 2 laureatë;

– 1 laureat; irlandez; ka shkruar në gjuhën frënge dhe angleze;

– 1 laureat; irlandez; ka shkruar në gjuhën angleze;

– Austri: 2 laureatë; 

– Zvicër: 2 laureatë; kanë shkruar në gjuhën gjermane;

– Greqi: 2 laureatë;

– Japoni: 2 laureatë;

– Belgjikë: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën frënge; 

– Portugali: 1 laureat;

– Finlandë: 1 laureat;

– Hungari: 1 laureat;

– RSF e Jugosllavisë (shkrimtar serb): 1 laureat;

– 1 laureat; jug-afrikane; me prejardhje hebraike, nëna angleze; ka shkruar në gjuhën angleze;

– Republika e Afrikës së Jugut: 1 laureat; jug-afrikan, me prejardhje nga emigrantë holandezë; ka shkruar në gjuhën angleze; 

 – Australi: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën angleze;

– Kanada: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën angleze;

– Guatemalë: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën spanjolle; 

– Peruan: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën spanjolle; 

– Egjipt: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën arabe;

– Turqi: 1 laureat;

– Bjellorusi: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën ruse;

– Izrael: 1 laureat;

– Kolumbi: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën spanjolle;

–  Kili: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën spanjolle; 

 – Islandë: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën islandeze;

– Çekosllovaki/Çeki: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën çeke;

–  Kinë: 1 laureat; 

– Tajvanez; francez i natyralizuar; Francë; 1 laureat; ka shkruar në gjuhën kineze; 

– Indi: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën bengale;  

*   *   *

Numri i laureatëve sipas gjuhëve (1901-2022). Ndonjëri syresh ka shkruar në dy gjuhë:

Në gjuhën angleze – 30 laureatë; frëngjisht – 15; gjermanisht – 14: spanjisht – 9; italisht – 6; suedisht – 6; rusisht – 6; polonisht – 4; norvegjisht – 4; danisht – 3; në gjuhën irlandeze – 2; greqisht – 2; hebraisht –  jydish (jewish ) – 2; japonisht – 2; kinezisht – 2; finlandisht – 1; në gjuhën islandeze – 1; çekisht – 1; portugalisht – 1; hungarisht – 1; serbisht – 1; turqisht – 1; arabisht – 1; në gjuhën bengale – 1.

*   *   *

Laureatë me prejardhje hebraike – Me prejardhje hebraike janë 9 laureatë. Ndonjëri prej tyre e ka çifut vetëm njërin prej prindërve. Kanë shkruar në gjuhën hebraike, në jydish (jewish), në anglisht, në frëngjisht, në gjermanisht: 

– Poeti dhe prozatori rus me prejardhje hebraike Boris Leonidoviç Pasternak, (1890-1960); BRSS/Federata Ruse; kurrë s’është marrë me tema çifutësh. Ka shkruar në rusisht; laureat i vitit 1958; 

– Shkrimtari izraelit Shmuel Josef Agnon (1888-1970), Izrael. Ka shkruar në hebraisht–jydish; laureat i vitit 1966;  

– Prozatori amerikan, bir i emigrantit çifut të ardhur nga Rusia në Kanada, Sol Bellou (Saul Bellow, 1915-2005); Kanada-ShBA. Ka shkruar në anglisht; laureat i vitit 1976; 

– Prozatori çifut Isak Jiçok Bashevis Zinger (Isaac Jichok Bashevis Singer; Radzymin/Poloni, 1904 – Miami/ShBA, 1991), Poloni-ShBA. Ka shkruar në jydish–hebraisht; laureat i vitit 1978; 

– Tregimtari, dramaturgu dhe eseisti me prejardhje nga Bullgaria, Elias Kaneti (Elias Canetti, 1905-1994). Çifut sefard me shtetësi britanike; Bullgari-Austri. Ka shkruar në gjermanisht; laureat i vitit 1981;  

– Poeti, dramaturgu dhe eseisti rus me prejardhje hebraike autodidakt, Josif Brodski (Josif/Joseph Aleksandrovič Brodsky; Leningrad, 1940 – Nju-Jork, 1996), BRSS/Federata Ruse-ShBA. Ka shkruar në rusisht dhe në anglisht; laureat i vitit 1987;

– Prozatorja jug-afrikane me prejardhje hebraike, nga nëna angleze, Neidin Gordimër (Nadine Gordimer, 1923-2014), Republika e Afrikës së Jugut. Ka shkruar në anglisht; laureat i vitit 1991; 

– Dramaturgu anglez, nga babai çifut, Harold Pinter, pseudonimi David Baron (1930-2008), Mbretëri e Bashkuar. Ka shkruar në anglisht; laureat i vitit 2005;  

– Romancieri francez, bir i aktores flamane dhe i çifutit italo-egjiptian, Patrik Modiano (Patrick Modiano, 1945-), Francë. Ka shkruar në frëngjisht; laureat i vitit 2014. 

            Xhelal Zejneli

Nga XHAVIT ÇITAKU/

Dafina Buçinca para lexuesve doli me librin e saj të parë autobiografik, të shkruar në formë romani, i titulluar “ Fëmijë në luftë”. Brenda librit lexuesi do të hasë në gjurmët e një historie jo fort të largët, të një historie të trisht, të tmerrshme, që ende është e gjallë me të gjitha të këqijat e saj. Nuk janë rrëfime të përseritura sikurse në veprat tjera me këtë karakter, përkundrazi  ajo na jep më shumë të dhëna për personalitetin e fëmijëve në rrugëtimin dhe përjetimin e tyre në golgotën e fashizmit serb. Me një fjalë, Dafina  hynë suksesshëm në botën dhe imagjinatën e fëmijëve. Lexuesi që në fillim e vëren se autorja nuk e kishte lehtë të shtjellon këtë temë, ngaqë duke përjetuar vetë luftën, ajo bëhet personazhi kryesor i librit me rrëfimet e saj tronditëse. E lindur gjatë proceseve më delikate dhe rrezikimit të ekzistencës të popullit shqiptar të Kosovës, Dafina sikur ka mbajtur mend në imtësira çdo gjë që ia vlen të shkruash  dhe që, pa dyshim, se zgjon interesim edhe tek lexuesi.

Autorja në fillim të librit përshkruan rritën e saj në familjen Buçinca nga fshati Zabel i Poshtëm i Drenasit, babai i së cilës ishte një veprimtar i madh i çështjes kombëtare dhe duke qenë i tillë kujdesi për t’u marrë edhe me fëmijët sikur ishte lënë anash, sepse ishte kohë kur ndërgjegja kombëtare thërriste të gjithë patriotet e popullin mbarë për t’iu bashkuar kauzës për çlirim nga okupatori serb. Një trohë hapësirë në këtë libër zë edhe braktisja e atdheut nga mijëra shqiptar etnik të Kosovës, që ishte bërë brengë e preokuptim i të gjithëve, por edhe i kësaj familjeje kur fëmiu i parë kishte vendosur të marrë rrugën e kurbetit. Babai këtë hap të të birit e kishte kundërshtuar me tërë forcën, bile e kishte quajtur edhe “ tradhëtar” të përpjekjeve të tij gjithandej për të ndalur këtë fenomen të rrezikshëm pavarësisht kushteve jashtëzakonisht të vështira ekonomike, shkaku i të cilave as Beli, vellau i Dafinës, nuk mund t’i vazhdonte studimet. Megjithatë, Beli edhe pse kishte qendruar disa muaj në Shqipëri, nuk kishte arritur të mërgonte dhe ishte kthyer sërish në shtëpi, duke shuar edhe dëshirën e Dafinës që pas një kohe edhe ajo do të mund të shijoj një jetë më të mirë në botën e premtuar perendimore.

Duke shfletuar e lexuar me kujdes këtë libër, lexuesi mëson shumë nga shembulli i familjes Buçinca se sa e vështirë ishte jeta në Kosovë sidomos në fillim të viteve të nëntëdhjeta, kur regjimi fashist serb kishte shkatërruar në themel ekonominë e vendit dhe ekzistencën shqiptare në truallin shekullor e kishte vënë në pikëpyetje.

Vaji i qyqës kompozim i momentit që ndanë njeriun nga kjo botë

Në pjesën e dytë të librit Dafina Buçinca shpalos me kujdes e aq bukur përjetimet e tmershme gjatë vitit 1998, atë vit kur nisi lufta e përgjakshme në Kosovë e provokuar nga barbaria serbe. Frika ishte bërë pjesë e pandashme e Dafinës dhe anëtarëve tjerë të familjes. Sa herë që dëgjonte granatimet, mendonte për vdekjen. Bile edhe kur për çdo natë  këndonte qyqja në shtëpinë e braktisur të lagjës, vajtimi aq i zymtë i saj, Dafinës i ngjante sikur ishte kompzuar enkas për momentin që ndan njeriun nga kjo botë. Me një fjalë, ajo këngë e qyqës e trishtonte shumë, ndërkaq terri i ngjante në vdekjen. I dukej sikur ajri po i hargjohej, djersitej dhe sikur fryma i ndahej. Ajo në vazhdimësi shikonte motrën Abetaren se si flinte e qetë. E thërriste që ta shoqëronte zgjuar, ndërkaq ajo e përgjumur ia kthente: “ Flej se baba asht jashtë e na run”, Sorollatej nën jorgan, por prapë gjumi nuk i vinte.

Rrëfimi i mëtëjmë i Dafinës është shumë prekës, i dhimbshëm, tmerrues. A ka më vështirë për një fëmijë kur për shkak të gjumit të pakët e kequshqyerjes humb shumë në peshë, kur sytë dukën më të mëdhenjë, faqet tkurrën, buzët rrinë të thata, që marrin ngjyrën e bardhë, kurse qafa zgjatët. Ajo vazhdon tregimin e takimit të saj të parë me tankët e soldateskës vrastare serbe. Kur kolona e madhe e tankeve ishte ndalur në fshatin e saj Zabel të Drenasit, ajo ishte shastisur, shtangur, mpirë. Ndërkaq, ndjenjat e ushtarëve barbar serbë ishin kthyer në zbavitje, në kënaqësi dhe lojë dreqërish me fëmijët. Këta të pashpirt sikur krenoheshin që tankun e kishin drejtuar kah Dafina, ndërsa tyta e gjatë e tij iu kishte afrua gojës së saj.Dafina përjetoj çaste të rënda në atë rast. Dridhjet e saj ishin të pandalshme, ndërsa një perde e errësuar i kishte ra para syve. Prisre që barbari ta ndrydhte sustën dhe trupi i saj të hidhet në ajër dhe copat e trupit të fluturonin në qiellin e hapët të asaj dite të ngrohtë prilli. Kjo nuk ndodhi, por fashistët fillojnë të tregojnë barbarinë dhe paedukatën e tyre  me sharje të nënës shqiptare. Tmerri ende mbretëronte në trupin e këtij fëmiu dhjetë vjeçar, që i lutej shumë Zotit  që të shpetoj nga kthetrat vrastare të kriminelve serbë.Gjithë kjo situatë frikësuese kishte ndodhur para shitorës së fshatit, në të cilën kishte ardhur Dafina me motrën e saj, që gjendej brenda gjatë asaj skene trishtuese, për të blerë ca artikuj ushqimor. 

Oshtima e tankeve dhe rafalet e mitrolozëve serbë ishin të vetmet tingëllima të pranverës

Në prill të vitit 1998 Drenica ishte rrethuar nga të gjitha anët. Luftimet ishin të përditëshme dhe kësisoj oshtima e tankeve dhe rafalet e mitrolozëve serbë ishin të vetmet tingëllima të pranverës së atij viti. Kur krismat e pandërprera të armve të ndryshme i dëgjonin frikësoheshin shumë, sidomos, fëmijët, por kur mbretëronte qetësi atëherë frika shtohej më shumë sepse prisnin kur porta e oborrit do të shkelmohej e hapej nga gjakëpirësit serbë, që më pastaj pa mëshirë do t’i vrisnin të gjithë. Lufta ishte kryefjala e çdo bisede, bile edhe para syve të fëmijëve, duke lënë gjurmë të hidhura shpirtërore.

Në këtë vorbull të një ankthi të përgjithshëm që ishte i pranishëm në çdo shtëpi të Kosovës, edhe në familjen Buçinca kjo luftë kishte lënë gjurmë të thella shpirtërore e  e besa edhe shëndetësore. Si shembull, autorja e këtij libri, që është edhe personazhi kryesor i tij, e merr babain e saj, i cili kishte rënë në peshë, mjekrra iu kishte thinjur më shumë dhe ashtu i dëshpruar e i pikëlluar kishte kohë që nuk i kishte prerë flokët. Ndërkaq, vëllau Elmiu, kishte humbur nga vetja dhe Dafina koshte harruar kur e kishte parë duke qeshur. Thënë konkretisht. Të gjithë ishin të pikëlluar dhe tepër të lodhur nga pritja që nuk kishte të sosur. Asnjëri nuk ishte i sigurt për jetën. Nëse sot ishin të gjallë e nesërmja për ta ishte e errët.

Shpresa se do të mbijetojnë sikur u shua me tetë prill të vitit 1998 kur granatimet e fuqishme filluan në Drenicë nga ushtria barbare serbe, nga të cilat toka dridhej aq shumë sa që fitohej bindja se ajo po çahej. Frika iu kishte hyrë në palcë. Ishin ulur afër njëri- tjetrit në qoshe të dhomës të frikësuar e të trembur tej mase. Dridheshin e qanin, ndërsa nëna herë qante e herë lutej. Nga dridhjet e fuqishme të tokës luanin nga vendi dyert e dritarët e shtëpisë, ndërsa disa xhama të dhomave ishin thyer sikur të kishte rënë termeti. Dafina kishte mbyll sytë dhe me dy duartë mbante veshët, i ndrydhte fort që të mos i dëgjonte krismat. Ishin të sigurt se atë ditë të gjithë do t’i vrisnin. Pavarësisht se Dafina dhe anëtarët tjerë të familjes ishin mjaft të uritur, frika që përjetuan gjatë gjithë ditës kishte ndikuar që atë natë të mos ngrëjnë , por as të mos pijnë e fjetur tërë natën.

Të nesërmen duhej ta braktisnin shtëpinë. Qanin e rënkonin Pyesnin se ku po shkojnë e kur do të kthehen sërish në shtëpi. Dafina ndalon në qoshe të oborrit për t’ia hedh sytë edhe njëherë shtëpisë, ku ishte lind e rritë, duke i thënë lamtumirë në heshtje fëmijërisë së saj. Largohej nga ai truall pa e patur më të voglën shpresë se do të kthehej edhe njëherë aty. Ishin tubuar fshatar të moshave të ndryshme, të gjithë qanin me zë, por burrave që ecnin në heshtje iu kishte rënë një hije nuri, mërzi e madhe e pasiguri jo vetëm për familjet e tyre, por për tërë popullin shqiptar të Kosovës. Babai i Dafinës nuk iu bashkua familjes, edhe pse anëtarët e saj e lutën aq shumë që ai të shkonte së bashku me ta. Traktori u vu në lëvizje, ndërsa sytë e Dafinës ishin ngulitur në drejtim të Babait. Secili rrotullim i rrotave të traktorit atë e largnte edhe më shumë nga prindi. Qante fort dhe mes lotëve e përshëndeti me dorë. Ai mbeti i ngrirë dhe figura e tij humbi pas rrugës dredharake të lagjës. Pas disa orësh udhëtim, Dafina me familje arritën në lagjën Kolovicë të Prishtinës. Atje qendruan 4- 5 muaj dhe pas arritjes së një armëpushimi u kthyen me gëzim të madh në shtëpinë e tyre. Mirëpo, ai gëzim përmenjëherë u kthye në mërzi, në pikëllim, në dhimbje të madhe. Aty i gjetën rrobat e kryefamiljarit që dikush i kishte kthyer pas varrimit të tij. Kriminelet serb e kishin vrarë babain e Dafinës sikurse edhe shumë dreniarë të tjerë. Kësaj vajze eshe sa ishte në Prishtinë babai i kishte munguar shumë, ndërsa me vrasjen e tij ajo prindin e kishte humbur përgjithmon dhe do t’i mbetët pikë e zezë në shpirtin e saj për jetë e mot. 

Ëndrra se si dukët jeta pa bomba, pa granatime të njëpasnjëshme, pa gjuajtje me armë!

Në pjesën e tretë të këtij libri autobiografik autorja Dafina Buçinca përfshin periudhën e vitit 1999, fillimi i së cilës e gjeti me frikën dhe ankthin e vjetër. Në të vërtetë, sa do që vinin informacione se luftës po i vinte fundi, kjo nuk përkonte me të vërtetën e zhvillimit të ngjarjeve në terren, sepse luftimet vazhdonin me tërë ashpërsinë, fshatrat granatoheshin, vriteshin njerëz të pafajshëm. Bile edhe në male vriteshin  shumë të strehuar, që ishin të pafajshëm. Çdo ditë e re konsiderohej si fitore për shkak se ende ishin të gjallë, ndërsa frika e ankthi ishin gjithnjë të pranishëm, sepse nuk e dinin se çfarë i pret në të ardhmen e afërt.

Bora që kishte rënë në janar të atij viti  nuk ishte më gëzimi i madh për fëmijët siç ishte më parë. Asnjëri syrësh nuk kishte guxim të dilte as në oborr nga frika se ndonjë plumb mund ta godiste në trupin e tyre të njom. Jeta ishte bërë e pakuptimtë, e padurueshme. Me 17 janar ndodhi masakra e Reçakut. Këtë lajm të hidhur Dafina e lexoi në gazetën “ Koha ditore”, të cilën e kishte sjellur vëllau i saj Beli.Pamjet në faqet e kësaj gazete ishin trishtuese. Shiheshin  kufoma me koka të prera, pa këmbë e pa duar, krime këto të rënda që i kishte kryer makineria fashiste serbe. Pikëllimi ishte i madh në gjithë Kosovën, ndërsa këto pamje e rrëqethen, e tmerruan, e shtangën edhe Dafinën. Ishte hera e parë që kishte parë një masakër, njerëz të prerë në fytë, pa gjymtyrë, pa koka. Dafna kishte fituar bindjen se policët, ushtarët dhe paramilitarët serb do t’i vrisnin, mirëpo në këtë form makabër as që e kishte imagjinuar. Ato pamje trishtuese sikur ia nxorën zemrën nga vendi. Kjo masakër ishte shkaku kryesor që avionët e NATO-s me 24 mars të fillonin bombardimet e caqeve serbe. U bombardua edhe Goleshi që ishte vetëm shtatë kilometra larg fshatit Zabël i Ulët. Popullata shqiptare këtë sulm të NATO-s e kishte pritur me gëzim të papërshkruar. Këtë ndjenjë e kishte edhe Dafina,pr edhe pse e re në moshë, ajo kishte disa rezerva. Megjithatë Dafina nisi të ëndrrojë se si mund të dukët jeta pa bomba, granatime të njëpasnjëshme, pa gjuajtje me armë/ Këto ëndrra i fashiti përmenjëherë një kundërofenzivë e forcave ushtarake serbe në disa qytete e fshatra të Kosovës, ku pati të vrarë e të plagosur.  

Me 27 prill 1999 shkijet kishin hyrë në fshatin e Dafinës dhe po kallnin shtepitë . Koha ishte e ftohtë, por shtëpinë duhet braktisur shumë shpejt para se të arrijnë kriminelet serb. Vraponin arave të gjithë banorët për të shpetuarnga kthetrat e gjakatarëve barbar. Të frikësuar tej mase kthenin kokën pas mos po i shihnin ushtarët serb të ishin drejtuar kah tura e njerëzve që tashmë ishin fshehur pas lisave e shkurrave. Nëna e Dafinës qante. Të njëjtën gjë e bënin ede gratë tjera. Të gjithë sytë i kishin drejtuar kah fshati dhe shikonin me dhimbje se si shtëpitë digjeshin nga zjarri që iu kishin vënë bishat e ardhura nga Karpatet. Flaka e tymi shkonin drejt qiellit duke krijuar re të mëdha e të zeza.

Qendruan aty derisa errësira ra në horizont, pastaj të lodhur e të mbushur frymë, mes baltës, urisë e frikës sërish u kthyen në shtepitë e tyre. Shtëpia e familjes së Dafinës nuk ishte djegur, por aty gjetën xhama të thyer e gjurmë gjaku, që bënte të kuptohet se ndonjë qytetar i pafajshëm është rrahur rëndë. Të nesërmen  dëgjonin vetëmlajme të këqija. Granatime në shumë pjesë të Kosovës, vrasje dëbime masive të familjeve nga shtëpitë e tyre. Duke parë se situata po përkeqësohet udhëheqja ushtarake e NATO-s ishte e vendosur që të vazhdojnë sulmet mbi caqet serbe.

Mëngjezi i vranët e pa jetë

Dafina Buçinca në rrëfimet e saj të mëtejme shpërfaq talentin e saj letrar e artistik, qoftë në shtjellimin pörmbajtësor të ngjarjeve, apo thënë më mirë, joshjes se lexuesve për të mësuar në çdo rrjeshtë përjetimin dramatik të luftës së fundit në Kosovë, duke shkruar:

“ Mëngjezi i një prillit 1999 ishte një nga mëgjezet e vranta. Ishte një atmosferë që nuk i ngjante jetës. Nuk vërehej asnjë shenjë se pranvera kishte ardhur. Këtë atmosferë e vërtetonte edhe mosardhja e zogjëve shtegtar. Të vetmet qenie të gjalla ishim ne që kishi mbetur në fshat pasi nuk kishim kah t’ia mbanim, sepse ishim të rrethuar nga të gjitha anët/ Ushtarët serb sërish kishin hyrë në fshat dhe unë shpejt mbatha këpucët, zgjova mptrën Abetarën që ishte afër meje. Mora torbën me ushqim, që ma kishte lënë nëna në përgjegjësi. Beli mori ëllaun e vogël, Rexhepin, në krahror, që po flinte dhe nuk vërente se çka po ndodh. Nëna e motrat nuk morën asgjë sepse Beli urdhëroi, duke thënë se nuk ka kohë.”

Kjo familje dhe shumë të tjera u takuan në sokak që shpiente në arat dhe fushat e fshatit. Disa ishin të zbathur, disa me pizhame e me flokë të shprishura, ashtu siç kishin fjetur natën, disa qanin, disa ishin të hutuar. Vraponin pa e ditur cakun, të trembur e me plot frikë. Flora kishte lënë nënën të palëvizshme në shtëpi. Ajo vetë iu kishte thënë “ ikni se nashta pshtoni, Nuk i dihet e keni jetën përpara”. Pas pak kjo turmë njerëzish u përballen me pritën që ua kishin bërë ushtarët serb. Me këtë rast u bashkuan ulurima e tankeve dhe e këtyre njerëzve të frikësuar. Edhe pse ishin të rrethuar secili syresh bënte përpjekjet e fundit për të shpetuar nga vdekja. Dafina, e frikësuar deri në palcë, kishte mbyll sytë me duartë e saj, duke mos dashur që të shihte njerëzit që do të përplaseshin për tokë kur të goditën nga rafalët e soldateskës vrastare serbe. Një grua e kishte ngrehur krahrori këtë vajzë të përhumbur dhe e kishte rrëzuar përdhe, pastaj e kishte tërhequr pranë vetes.Pas pak erdhi tanku tjetër me zhurmën lemritëse. Gjithë kjo skenë e llahtarshme, Dafinës i dukej si në ëndërr. Ushtarët serb vetëm shumoheshin para syve të saj, të cilët jepnin urdhëra kërcenues për t’u kthyer mbrapshtë. Askush nuk i dëgjonte thirrjet për ndihmë të këtyre njer[zve me halle të mëdha. Ishin të harruar nga të gjithë. Aty ishin vetëm këta njerëz, ushtarët serbë dhe vdekja mes tyre. Ata filluan t’i binden urdhërave për kthim, ndërkaq ushtarët shanin dhe i godisnin ata që i kishin afër. Nga goditja e fuqishme Alberti ishte rrëzuar përtokë, tjetrit i rridhte gjak nga hundët e kështu me radh.. Në atë skenë të paparë Dafina iu bashkua familjes. Ia kapi dorën nënës dhe i tha, se nëse i vrajnë dëshiron me qenë me të, se kur është afër saj nuk po frikohet. që mos t’ia lëshonte dorën kurrë më, se dëshironte që nëse i vrajnë me qenë bashkë. Kur arritën tek fshati, ushtarët serb i urdhëruan që të ndalen. Më pas i ndanë meshkujt nga gratë fëmijët dhe pleqtë. I urdhëruan në tokë përkundër faktit se ishte e lagur, ndërkaq burrat, kishte edhe fëmijë 12- 13 vjeç, i kishin renditur të gatshëm për t’i pushkatuar. Dafinën kjo skenë e kishte goditur thellë në zemër aq më shumë kur në mesin e atyre burrave ishte edhe vëllau i saj Beli. Situata bëhej gjithnjë e më e tensionuar. Një ushtar serb hyri në mesin e grave për t’i plaçkitur, për tua grabitur arin. Një grua nuk mund ta heqte unazën nga gishti, ndërsa ushtari nxori thikën për t’ia prerë gishtin. Në momentin e fundit ajo nxori unazën dhe e shpetoj edhe gishtin. Unazën e mori plaçkitësi serb, i cili me thikë në dorë kontrollonte edhe gratë tjera për t’ua marrë arin. Një gruaje ia shqeu veshin për t’ia marrë vathin, e cila lëshoi një britmë plot dhimbje dhe të gjithë kthyen kokën nga ajo. Gjaku i rridhte duarëve, me të cilat mbante veshin e shqyer. Qante e uluritej nga dhimbja e madhe që përjetonte. Edhe ushtarët tjerë plaçkitnin gratë e vajzat. Gratë që nuk kishin gjëra të vlefshme hanin shpulla e dajak. Shumë prej tyre ishin gjakosure alivanosur. Kjo dhunë ndaj gjinisë femërore ishte shkas që për një moment të harroheshin burrat që ndodheshin para syve të grave që nga çasti në çast mund të pushkatoheshin. Ushtarët që me automatik qendronin para tyre, shanin vazhdimisht këta burra duarthatë e të pafajshëm. Jetën këtyre njerëzve, që rrinin para tytave të automatikëve ua shpëtoi një i ri shqiptar, i cili iia dha një shumë të madhe parash komandantit.

Epshet shtazarake serbe që donin t’i shrynin me fëmijë

Pasi i morën parat e majme ushtarët serbë i liruan burrat dhe ata së bashku me gratë, vajzat e pleqt ia mësynë shtëpive të fshatit. Nuk ishin kjo turmë e madhe njerëzish banorë të Zabelit të Ulët. Kishjte aty edhe shumë të tjerë nga fshatrat perreth. Të nesërmen Dafinja përjetoi një frikë të tmerrshme, një përjetim që nuk do ta harroj tërë jetën, Kishte dalë në oborr që me një kovë të nxirrte ujë nga bunari.  Duke tërhequr kovën e mbushur plot me ujë, papritmas kishte hetuar se dikush po i qendron pas shpine. E trembur kishte kthyer kokën dhe para saj u dukë një njeri me sy të skuqur, sikur nuk kishte fjetur me ditë të tëra, flokët e thinjura i kishte hedhur në një anë, një trup mesatar e bark paksa të lëshuar, i cili iu drejtua Dafinës me këto fjalë në gjuhën serbe: Je aq e vogël sa nuk mund ta bësh këtë punë! Ajo nga frika u step. Kur e pa që po dridhej e tëra ai i foli shqip: “ Mos ki frikë, nuk të lëndoj”. Ia kapi litarin dhe e nxori kovën. E trullosur nga frika një copë herë nuk arriti të bëj asnjë veprim. Kur e kuptoi se Dafina nuk po mund të lëvizte, ai buzëqeshi dhe lëshoi kovën në rrethin e bunarit dhe i tha : “Me dukësh si vajza ime”! Kësaj vajze të trembur tej mase nuk mund të gjykonte se mos vallë ky njeri është shqiptar, ngaqë flet rrjedhshëm shqip. Por, thoshte vetmevete, jo nuk mund të jetë shqiptar sepse i ka veshur teshat e shkijëve.  Pas pak erdhën dy ushtarë, që dilnin nga shtëpia e familjes Buçinca. Ata u afruan dhe njëri që ishte një trashaman ishte shumë i vrazhdë dhe shante vazhdimisht nënën shqiptare, ndërkaq ai që ishte më i ri iu drejtua ushtarakut tjetër që bisedonte me mua me fjalët: Çfarë po bënë me këtë fëmijë, edhe fëmijët shqiptar kë filli t’i …”, duke iu afruar Dafinës dhe duke i thënë se “ është e mirë kuçka”. Me një zë të nervozuar  ia largoi flokët nga fytyra, kurse me dorën tjetër ia ledhatoi faqën, duke e ndalur në gushë dhe duke e tërhequr nga vetja. “ Eëëëë kukçkë e vogël, apo të pëqen kjo…”, i tha vajzës 11 vjeçare. Këtij njeriu shtazarak i vinte era raki e duhan që t’i shponte hundët. Dafina e largoi fytzrën e tmerruar. Ai vazhdoi të fliste, por ushtari që iu kishte dukur Dafina si vajza e tij, e ndaloi. E shtyu, duke i thnënë” ikë tash”. Ushtari i ri e kundërshtoi duke ia kthyer të shtyrat, duke tentuar që prapë ta prekte këtë vajzë. Nërhyri edhe trashamani dhe në mes të të sharave ndërmjet veti u larguan, ndërsa i riu kzheu kokën duke i dërguar puthje me dorë. Dafina e humbur, e hallakatur nga ky tentim dhunimi, u fut brenda në shtëpi. Askush nga familjarët nuk e kishte parë këtë skenë. 

Gjatë tërë asaj dite vinin lajme se ushtria e policia serbe p dhunonin gratë e vajzat shqiptare dhe shi për këtë kjo gjë i shkaktonte goditje të rëndë shpirtërore kësaj vajze të re, sepse frikësohej se edhe ajo mund të jetë njëra ndër. Sa mëshumë që thellohej rreth mundësisë se mund të jetë e dhunuar nga ndytësirat barbare, aq më shumë ajo ishte e vendosur se do të bënte vetëvrasje e n uk do të pranonte të jetë viktimë e dhunës seksuale. Po të ndodhë kjo, thoshte me vete ajo: “ krejt kanë me kesh me të, askujt nuk do mund t’i del përpara, më mirë e vdekur se më me fëlliq shkau në nderin tim”. Kjo gjë këtë vogëlushe e dërgonte në çmenduri. Megjithatë ajo për një moment filloi të meditoj se se ata nuk mund të dhunojnë një fëmijë 11 vjeç. Por, frika i kishte hyrë në palcë se e mund të shpetojnë mortat, që ishin më të mëdha, nëna.

Në këtë gjendje tensionuese shpirtërore erdhi nata dhe anëtarët e kësaj familjeje ranë për të fjetur, kuptohet, me rroba veshur. Ishte terr, qetësi, të gjithë ishin në gjumë. Papritmas dera kryesore e shtëpisë u përplas me sa fuqi që kishte. Të gjithë u zgjuan, përveç Rexhepit të vogël. Nëna përpiqej të gjente baterinë e vogël që e kishte gjithnjë afër. Nga frika Dafinës iu dukë se zemra o i delë nga krahrori. Ndiente në shpirt se ishte ai ushtari që kishte ardhur për ta dhunuar. Nga frika ajo futet nën krevat. Nga aty shihte dritën e zbehur që ndriqonte tavanin. Nëna e shkretë iu kishte urdhëruar që ta fusin kryet nën jorgan. Ende pa e përfunduar fjalën, dera e dhomës fluturoi nga vendi me një goditje këmbe. Dafina në atë dritë të zbehtë dallonte nga qizmet se ishin dy ushtarë që u futën në dhomë, duke menduar se athua janë ata të njëjtit. “ Ku i ki çikat?” e pyeti nënën njeri nga ta, gjuhë këtë që ajo nuk e kuptoi, por qëllimin e tyre gjithësesi. “ Dilni prej k’tuh, m’i tranut fminë bre Zoti pa ju vra mos e lashtë!” i mallkonte kjo gruashumë e frikësuar për fatin e fëmijëve të saj. Njëri prej këtyre ushtarve e godit këtë gruas, duke sharë Kosovën e NATO-n. Ai vazhdonte të pyeste se ku janë çikat, ndërsa njëri ia hoqi jorganin njerës motër të Dafinës. U dëgjua një britmë rrëqethëse e përcjellë me të qara. Beli e Abazi nuk u dëgjuan fare. Sepse kishin ikur nga dritarja. Ushtari vazhdonte t’i hiqte jorganët, sikur kërkonte dikë që ishte fshehur nën ta. Bërtitje, flakaresha, lutje në shqip, ishin krejt çka mund të dëgjonte Dafina e fshehur nën krevat, që dridhej nga frika dhe që priste momentin kur do ta gjenin edhe atë. Me pas edhe disa këmbë ushtarësh u futën në dhomë dhe shpresat për jetë për Dafinën u shuan, e cila mallkoi veten pse ishte fshehur që në atë situatë të shihte anëtarët e familjes të dhunoheshin e të vriteshin. Atë çast kur shpresa e saj po shuhej, një zë burri iu dukë i njohur, i cili thirri me të madhe: “ Ndalu i poshtër, i droguar, se të vrava!”. Filloi një përleshje me fjalë, të shtyra e grushte. Situata filloi të dilte jashtë kontrollit dhe disa plumba që u shkrepen rikthyen qetësinë në dhomë. Ky moment Dafinës iu dukë sikur krevati i ra mbi kokë. “ I vranë”, tha ajo me vete. “ O zot ma varanë familjen, o Zot ma vranë nanën, o Zot ma vranë Rexhën e vogël, thoshte e trembur ky fëmijë që nuk mund të ngopej me frymë, që kishte mbyll sytë dhe priste plumbin e radhës.

“ Hajde ikni, ti nuk duhej të lish ardhur ktu…” Ky zë i dikej i njohur Dafinës së vogël! “Po, është ai shkau i mirë, thoshte me vete ajo!” “ Hajde, ikni!” Pas ajo pa çizmet e zeza të largoheshin, ndërsa motra Abetarja kishte futur kokën nën krevat dhe e ftoi Dafinën të dilte. Kryefamiljarja dhe vajzat e saj iishin përqafuar dhe nuk nxirrnin zë. 

Zullumi ndaj kësaj familjeje dhe banorëve të Zabelit të Ulët sa vinte e bëhej më brutale. Nata e 30 prillit 1999 ishte më e rënda, ngjarje kjo që do të mbahet mend gjatë tërë jetës. Në shtepinë e Dafinës kishin ardhur edhe familje tjera dhe gjithsej ishin bërë 18 veta. Në mbrëmje ishi ulur rreth sofrës për të ngrënë bukë kur pa u bërë pesë minuta të plot dersa e jashtme u përplas nga një goditje këmbe ushtari. Shumë shpejt dy ushtarë serb u futën në kuthinë ku ishin duke darkuar. Njeri që kishte të lidhur kokën me një shami nuk ia ndante duke sharë dhe duke i mallkuar këta njerëz të frikësuar. “ Ne NATO po na vret e ju po hani bukë, hë nënën shqiptare…”, bertisteky njeri i hallakatur nga bombardimet e kësaj force ushtarake. Me pas e futi këmbën nën sofër dhe e rrotulloi. Sofra e goditi motrën e Dafinës, Buqën, nga dora e së cilës rridhte gjak. Ky ushtar iu afrua nanës së shtepisë dhe tytën e automatikut ia mbështeti për kurrizi. Djalin e vogël Rexhën e kishte në dorë dhe lute këtë barbar që mos ta prekte se ishte fëmi që nuk i kishte mbushur ende katër vjet, ndaj edhe do të duhej të kishin “rahmet”. Gjakatari serb qeshte me përpjekjet dhe lutjet e kësaj nëne. Për t’u argëtuar më shumë, ky ushtar e kapi për xhemperi Rexhën e vogël, i cili qante e bërtiste, duke u përpjekur të kapte dorën e nëns, nga të cilat u shkëput dhunshëm. Nëna me sy të lemeritur, u ngrit në këmbë, tentonte ta kapte djalin që po çmendej nga frika. Të gjithë qanin e bërtisnin më të madhe. Kjo e frikësoi edhe më shumë këtë vogëlush. Përpjekja e nënës u pengua shpejt pasi ajo u godit me automatik në dorë. Ushtari qeshi ndërsa ajo u rrëxua për tokë. Nga fytyra e saj e zverdhur lehtë mund të kuptoje se sa dhimbje të madhe kishte  në dorë. Më në fund Rexhepi u shkëput nga duartë e ndyra të këtij shkau gjakëpirës. Vrapoi dhe iu hodh nënës përmbi duke ulëritë me sa zë që kishte. Dafina nuk u durua, u ngritë dhe vrapoi drejtë nënës për ta ndihmuar, mirëpo këtë gjë nuk arriti sepse i njëjti ushtar e kapi për flokësh dhe më nuk mund të luante nga vendi. Këmbët e holla nga frika i dridheshin dhe filloi të qante. Ushtari vazhdon me vrazhdësin e tij, duke ia vënë automatikun në gushë

Luan Rama/

Kamera « Super 8 », një kamera e vogël, thjesht për të regjistruar kujtime familjare, datëlindje, udhëtime. Ballë saj, ajo grua e zakonshme me fustane të gjata, përgjithësisht blu, me hijen e një Jean Moreau të ekraneve franceze, me nje vështrim kureshtar, meditativ, duke parë me kureshtje botën. E habitshme që pas gjysmë shekulli, ato filmime të harruara u shfaqën përsëri, madje për të realizuar një film, bashkë me djalin e saj, David. Eshtë nostalgjia si gjithnjë, kërkojmë nëpër ditaret e dikurshme, fotografitë, filmat kush ka mundur. Në moshën 82 vjeçare ajo vështron pas. I pëlqen kjo aromë nostalgjie. Ndoshta kërkon të përjetojë përsëri rininë e saj, dashuritë e fshehura, shkrimin klandestin. Shqipëria ishte pjesë e këtij udhëtimi që filloi në vitin 1972 dhe mbaroi në vitin 1980, ku ndër të tjera, bashkë me burrin e saj dhe dy fëmijët, do të udhëtojë drejt Kilit të presidentit Alende, fytyrës së re të socializmit jug-amerikan, pastaj në Spanjë, Portugali, në Shqipëri etj., e gjer në udhëtimin e fundit në vendin e Tolstoit e Dostojevskit, siç thotë ajo, në Sheshin e Kuq, ku përballë Kremlinit shohim kortezhin e gjatë të turistëve që shkojnë në rradhë për të parë mominë e Leninin në mazoleumin e tij. Annie Ernaux në këtë kohë sapo ka filluar të shkruajë, jo poezi por romane. Simone de Beauvoir, Virgjinia Wolf, Marguerite Yourcenar e Marguerite Duras, zonja të mëdha të letërsisë e kanë ngacmuar fantazinë e saj, dhe padyshim idhujt e saj Flobert, Proust, Gide, etj. Ajo kërkon shkrimin. Eshtë një kohë që për Ismail Kadarenë nuk ka dëgjuar gjë pasi dhe ai është në fillimin e romaneve të tij që më pas do të lenë gjurmë në letërsinë botërore. Viti 1968 i « revolucionit seksual e feminist » ka kaluar. Femra franceze dhe europiano-perëndimore është çliruar plotësisht. Kuptohet që ajo është e majtë, nga vetë origjina e saj popullore, por dhe burri i saj Philippe Ernaux që duket se ka një kureshtje për të majtën dhe ja pse udhëtimi i tyre shkon së pari drejt Kilit të Alendes. Nga xhirimet duket që burri i saj e ka në qendër të vëmendjes. Shprehje dashurie që vazhdon. Dhe ajo është një grua për tu dashuruar dhe që sapo është çliruar pas këtij revolucioni. Kameran “Super 8” nuk mund ta kishte kushdo. Por ai i kishte mundësitë. Ai filmon portretin e saj të heshtur. Rrallë mund ta shohësh duke qeshur veç kur është me familjen e saj. Eshtë një meditacion i gjatë, për veten dhe botën. Nga gjithë udhëtimet e tyre më i veçanti është ai i vitit 1975, drejt Shqipërisë, drejt atij vendi të mbyllur ku më parë shpesh turistët i kthenin në kufi, turistëve që vinin vetëm përmes shoqatave “mike”, marksist-leniniste. Një vend padyshim misterioz për Perëndimin dhe që vështirë ta vizitoje. Një grup turistësh francezë prej tetë personash zbresin në Rinas. Kësaj rradhe ajo është pa fëmijët. Por që në kontaktin e parë habia e tyre është e madhe. Kuadri i parë i filmuar është bulevardi i madh Dëshmorët e Kombit, nën një diell të zbehtë, ku duken tutje veç dy njerëz dhe një autobus i shplarë, me siguri i vendeve të Lindjes edhe pse Shqipëria i kishte kthyer shpinën “Kampit Socialist” duke rënë me dashuri me Kinën e Maos; ishte një autobus që dremiste në trotuarin buzë Hotel Dajtit. Pastaj ai filmon Annie-n, të vetme, me monumentin e ri të Skënderbeut në sfond. Monumenti i Stalinit nuk është më aty.

« U nisëm për një udhëtim jo të zakonshëm. Kush e njihte Shqipërinë me 500 vitet nën perandorinë osmane dhe që ishte zhytur në komunizëm ? Kush e njihte udhëheqësin e saj Enver Hoxha ? Nga gjithë vendet e Lindjes ishte ky vend që na shtynte drejt një « tropizmi » dhe na ofronte më shumë habi, mister e kureshtje për ta parë dhe nga ana tjetër një ndjesi neverie për regjimin. Burrat e grupit i detyruan të rregullojnë pantallonat e gjera, ti bëjnë si ato bluxhinset e punonjësve kinezë, të prisnin flokët e gjata. Ne femrave na u desh të vinim pantallonat nëpër valizhet dhe të vishnim fustanet. Na u desh të hiqnim shenjat e qytetërimit dekadent e borgjez. E kuptuam se s’mund të filmonim asgjë, veç me autorizimin e organizatorëve. Ne s’mund të lëviznim lirisht dhe të hynim në kontakt me shqiptarët. Një vajzë shqiptare që kishte qenë në Paris ishte tronditur kur kishte parë burra me flokë të gjata… »

Imazhet e filmit “Les années de Super 8” (Vitet e Super janë pa zë, ashtu siç janë filmuar gjysmë shekulli më parë, madje pa montazh, thjesht rradhitur, shoqëruar me zërin e saj monoton, që tregon qetësisht dhe pa as kurrfarë entusiazmi. Kontakti i tyre me kufirin shqiptar më kujtoi historinë e dy miqve të mi kineastë, francezët Jean Louis Berdot dhe Michel Faure që pikërisht në këtë kohë ishin shfaqur në Shqipëri, ashtu me flokë të gjata dhe që ishin detyruar të qetheshin atje me gërshërë të rastit që të mund të vazhdonin më tej. Filmi vazhdon : sheshe dhe rrugë pothuaj bosh ku rrjedh një jetë monotone ku jeta ishte e kushtëzuar nga ideologjia, kudo parrulla dhe pankarta të mëdha me shkrimet për Marksizëm-Leninizmin dhe Enver Hoxhën. Shkodër, Durrës, Gjirokastër, një fermë bujqësore që me sa duket është ajo e « Gjergj Dimitrov », një stallë lopësh, vreshta, fshatarë gjithnjë larg tyre dhe indiferentë. Ishin perëndimorë apo « dekadentë », një fjalë e re që ishte futur në fjalorin shqiptar !

« Në plazhin e mrekullueshem të Durrësit, – vazhdon zëri i Annie, duke treguar imazhet e filmuara, – grupit tonë prej tetë turistësh i kërkuan që të mos dilnin nga perimetri i caktuar i Hotel Adriatikut, i rezervuar vetëm për turistët. SIGURIMI, ekuivalent i KGB apo STASI përgjonte ngado. Të konsideruar si vektorë të kalbëzimit perëndimor, ishim të detyruar të qëndronim si në një kafaz. Në këtë vend real që kishim para nesh, ne nuk kishim asnjë akses. Shpesh imazhet më tregojnë disi të veçuar nga grupi, të heshtur. Unë nuk merrja pjesë në të gjitha eskursionet që organizoheshin, duke parapëlqyer të rrija në hotel, të shkruaja apo të lexoja të vetmin roman shqiptar të përkthyer në frëngjisht “Juga e bardhë” e shkrimtarit Jakov Xoxe. Ajo që do të ishte më prekëse dhe paradoksale njëkohësisht gjatë këtij udhëtimi ishte ajo çka na mbante larg Njeriut të Ri, siç thuhej. Imazhet përreth më çonin në vendet e mia të fëmijërisë sonë pa vetura. Njerëzit punonin në një peizazh që betoni ende nuk kishte mundur ta shpërfytyronte. Njerëzit ecnin në këmbë apo me biçikletat kineze. Këtu mes punonjësve s’mund të bëjmë asnjë pyetje. Kjo ishte e pamundur. Dëgjonim gjithnjë të njëjtat fjalime ku kritikohej revizionizmi i Titos, regjimi i Moskës dhe dekadenca perëndimore. Këtu lëvdohen të mirat e Revolucionit Kulturor të kopjuar nga ai i Maos. Gjithë këtë ata e quanin Revolucionarizim.”

Po, vetëm plazhi i Durrësit ka gjallëri. Vende për ne të njohura. « Hekurudha » me pistën përpara, futur në det dhe mijra njerëz shtrirë mbi rërë. Vajza të bukura dhe një diell i zbehtë. Hotel Adriatiku… Plazhistët shëtisin buzë detit, në perëndim. Kur ne guxonim të flisnim me një të huaj, pasi largoheshim, menjëherë të shfaqej një civil dhe një seri pyetjesh të binin si breshër : « Kush ishte ? Çfarë të tha ? Përse të pyeste ? Çfarë kërkonte ? A të foli për jetën ne Perëndim ?… » Për ne ishte thjesht një lloj përshëndetje, një takim i shkurtër njerëzor që zgjaste veçse disa minuta. Shpesh, nga larg, ata na buzëqeshnin. Kishin dëshirë të na dëgjonin, tu tregonim për jetën tonë. Por tashmë barriera ishte e madhe dhe e rrezikshme. Ishte bota tjetër, e huaj, e degjeneruar edhe pse ndjesheshim aq të afërt!…

“Midis dëshmive të qytetërimit të vjetër, – vazhdon Annie, ku kamera ka filmuar ikona mesjetare, me sa duket ato të Onufrit si dhe gërmimet arkeologjike, – dhe një propagande vulgare kishte një kontrast dhe papajtueshmëri vlerash që ishte shqetësuese, çka përbënte në thelb dhe një lloj identiteti të Shqipërisë. Nuk mund ta imagjinonim që 20 vjet më pas nga gjithë monumentet e ngritura për lavdinë e regjimit stalinisto-maoist nuk mbeti më asgjë. Vetëm dëshmitë arkeologjike do të mbeteshin para syve tanë si dëshmi të një qytetërimi të para 2000 vjetëve, i cili nuk mund të dilte jashtë kohe.”

Kalaja e Krujës, male, gjurmë historie. Dhe kontrasti padyshim është befasues me ideologjinë zyrtare. Revolucioni kulturor i kishte flakur tej kishat e xhamitë dhe Shqipëria i ishte shfaqur botës si vendi i vetëm ateist në botë.

“Ne nuk pamë asgjë në Shqiërinë e vitit 1975, as ata që ikën nga këto plazhe të Adriatikut. Sot ky vend është bërë një nga vendet e para turistike të Ballkanit, ndërkohë që duke filluar nga vitet 1989, njerëzit nuk pushojnë së ikuri. Janë emigrantë të hedhur nga një cep në cepin tjetër të Europës, tërhequr ndoshta nga imazhi i lumturisë që ne, aq të distancuar siç ishim në atë kohë nga ta, ndoshta u dhamë dëshirën që të largoheshin…”

Konstatimi i saj është i dhimbshëm edhe pse 30 vjet kanë kaluar nga ndryshimet politike në Shqipëri. Do ishte interesant që kjo nobeliste të ftohej të rishihte Shqipërinë e vitit 2023. Çdo të na thoshte atëherë ajo?…

Dr. Lulzim Nika/

Libri “Trashëgimia kulturore e Sharrit“ (Dragashit) e intelektualit dhe studiuesit dr. sc. Muharrem Qafleshit dhe bashkautorit Valent Qafleshi, konceptohet si një punim kompleks etnografik me vlera të larta shkencore, me përmasa dhe hapësira shumëdimensionale, të përfshira në pesë kapituj, me 221 faqe; me materiale mjaft të zgjedhura dhe me interes, të studiuara dhe të përpunuara me kujdes të veçantë dhe të shkruara me vërtetësi reale, historike e kulturore; në të cilën përmblidhet një gamë e gjerë dhe mjaft e larmishme e së kaluarës dhe së përditshmes të dokeve dhe zakoneve të trevës së Opojës dhe Gorës, që kërkohen dhe janë të nevojshme të mos zveniten dhe që e kaluara e të parëve tanë, të mos vihet në harresë, andaj rinia dhe brezi ynë i ri, duhet të njihet, të mësojnë e përvetësojnë mënyrën e jetesës së baballarëve tanë, për t’u bërë pjesë e aktiviteteve të tyre në punë dhe në veprimtari.

Ndërsa, vlera e vetë autorëve Muharrem Qafleshi e Valent Qafleshi duhet çmuar dhe admiruar me korrektësi dhe me modesti, përpara këtij punimi, me tematikë të shumëllojshme, të trashëgimisë shpirtërore, natyrore, materiale si dhe ushqimet dhe gatesat tradicionale opojane e gorane.

Po ashtu edhe resurset zhvillimore të turizmit të këtyre anëve me bukuri të rralla natyrore nga autori janë shtjelluar me mjeshtëri të rrallë e profesionale.