Nga Mihallaq Qirjo/

   Libri “Albanesen und die Grossmächten” (“Shqiptarët dhe Fuqitë e Mëdha”), botuar në vitin 1913 nga ish-kryeministri serb Dr. Vladan Georgevitch, është një ndër shembujt më të rëndë të propagandës antishqiptare që historia e Ballkanit njeh. I shkruar në kohën e Konferencës së Londrës, në prag të formimit të shtetit shqiptar, ai paraqet një përpjekje sistematike të autorit për të delegjitimuar ekzistencën e kombit shqiptar dhe për të justifikuar aneksimin e territoreve shqiptare nga Serbia.
Duke lexuar këtë libër, kuptova më thellë edhe mesazhin simbolik të novelës “Krushqit janë të ngrirë” të Ismail Kadaresë. Akulli në marrëdhëniet shqiptaro-serbe ka qenë gjithmonë i trashë dhe i pathyeshëm. Georgevitch është përfaqësues tipik i politikës serbe të kohës, një qasje që, fatkeqësisht, nuk ka ndryshuar ndjeshëm as sot. Mosnjohja e pavarësisë së Kosovës, propagandat agresive, nostalgjia për dominim, madje dhe mohimi i së kaluarës, janë vazhdimësi e të njëjtit qëndrim.
  Në veprën e tij, autori,  ish-kryeministër i Serbisë gjatë viteve përkatëse, ndërton një narrativë historike që synon të legjitimojë pretendimet territoriale të shtetit serb mbi trojet shqiptare. Duke u nisur nga dyndjet e fiseve sllave në Ballkan rreth vitit 650, ai përpiqet të vendosë serbët jo vetëm në territoret që ata banojnë sot, por edhe në një hapësirë më të gjerë, që përfshin Kosovën dhe pjesë të Shqipërisë së veriut dhe të mesme, deri në lumin Shkumbin. Autori argumenton se gjatë një periudhe shtatëqindvjeçare, shqiptarët që banonin në këto territore u sllavizuan,  përkatësisht, u serbizuan, duke lënë të nënkuptohet një asimilim të gjerë kulturor dhe etnik. Ai pranon, megjithatë, se në disa zona të thella malore, të izoluara dhe të pazhvilluara sipas tij, arritën të mbijetojnë bashkësi shqiptare të paasimiluara. Në vijim, autori trajton periudhën pesëshekullore të sundimit osman, me theks të veçantë në veriun e Shqipërisë. 

   Që në hyrje të veprës së tij, autori përpiqet të fitojë besueshmërinë e lexuesit duke theksuar se informacionet mbi shqiptarët i mbështet kryesisht në burime të huaja, të konsideruara të paanshme. Ai i referohet veçanërisht disa studiuesve dhe udhëtarëve të huaj austro-hungarezë, si G. von Hahn, Baron Nopcsa, Dr. Karl Steinmetz dhe Dr. Siebertz, por përmend gjithashtu edhe burime italiane e franceze. Në këtë mënyrë, synon të distancohet nga çdo ndikim apo frymëzim që mund të perceptohet si i motivuar nga interesat serbe. 

   Pjesa më e madhe e veprës, mbi dy të tretat e saj, i kushtohet argumentimit pse shqiptarët, sipas autorit, nuk duhet të kenë një shtet të tyre. Ai përpiqet të argumentojë gjerësisht mungesën e elementëve përbërës të një kombi të mirëfilltë dhe, rrjedhimisht, mohon të drejtën e shqiptarëve për të krijuar një shtet kombëtar. Autori thekson se shqiptarët nuk përbëjnë një popull të bashkuar, por një grup fisesh të izoluara, pa jetë komunitare të mirëfilltë. Sipas tij, organizimi i jetës në mënyrë të shpërndarë dhe klanore tregon për mungesën e vetëdijes kombëtare dhe për pamundësinë e ndërtimit të një shteti funksional. Një nga shtyllat e argumentit të tij është mungesa e një gjuhe të unifikuar. Ai pohon se veriu dhe jugu i Shqipërisë flasin në mënyrë aq të ndryshme saqë komunikimi mes tyre kërkon përkthim. Sipas autorit, gjuha shqipe ka qenë historikisht e pashkruar dhe vetëm pas Kongresit të Manastirit (1908) u krijua një alfabet i përbashkët. Ai shkon më tej, duke pretenduar se fjalori i shqipes është i përbërë në pjesën dërrmuese nga fjalë të huaja: rreth 4000 fjalë sllave, 2000 greke, 1000 turke, dhe vetëm 400 fjalë të mirëfillta shqipe. Autori mohon ekzistencën e një historie të shkruar, një kulture të formësuar apo një folklori të pasur shqiptar. Ai pohon se shqiptarët nuk kanë këngë apo legjenda, përveç ndonjë proverbi që, sipas tij, reflekton dhunë dhe barbarizëm. Duke iu referuar jetesës së shqiptarëve, ai përmend Kanunin e Lekë Dukagjinit si sistemin rregullator të jetës shoqërore, të cilin e përshkruan si të egër dhe të prapambetur. Thekson se gjakmarrja dhe diskriminimi i gruas janë elementë thelbësorë të këtij sistemi, duke penguar zhvillimin e ndjenjës së bashkësisë dhe funksionimin normal të familjes, si njësi bazë e çdo kombi të zhvilluar.

   Në vështrimin e autorit, krijimi i një shteti shqiptar është një gabim i rëndë i Fuqive të Mëdha, veçanërisht në kuadër të Konferencës së Londrës. Ai shpreh shqetësimin se në zemër të Europës do të formohet një shtet mysliman, çka sipas tij përbën një kërcënim për identitetin e krishterë të kontinentit. Gjithashtu, ai mohon pretendimet se Serbia është një fuqi pushtuese në raport me trojet shqiptare. Sipas tij, këto territore kanë qenë historikisht serbe, të uzurpuara më vonë nga shqiptarët, veçanërisht pas lëvizjeve demografike të shekullit XVII. Ai pohon se Shkodra ka qenë pjesë e trashëgimisë historike serbe, ndërsa shqiptarët kanë jetuar të izoluar në malësitë e Mirditës, Matit, Dibrës, Dukagjinit dhe Kelmendit. Sipas autorit, gjatë periudhës së sundimit osman dhe në veçanti gjatë shekullit të fundit të tij, shqiptarët u rreshtuan në anën e Perandorisë Osmane dhe luftuan kundër përpjekjeve për pavarësi të popujve të tjerë të Ballkanit. Ai e interpreton këtë si mungesë të vetëdijes kombëtare dhe si një faktor tjetër që justifikon mohimin e të drejtës për një shtet të tyre. Ky përshkrim përfaqëson një qëndrim ekstremisht negativ, që synon të mohojë identitetin kombëtar shqiptar përmes një sërë argumentesh që shpesh janë të njëanshme, të deformuara ose të ndikuara nga ideologji politike e gjeopolitike të kohës.

   Kapitulli i fundit i librit përpiqet të shpjegojë qëndrimin e Fuqive të Mëdha ndaj çështjes shqiptare në Konferencën e Londrës. Duke ndjekur një linjë të qartë të historisë politike të kohës, autori mundohet të justifikojë dhe të shtyjë përpara planin e aneksimit të territoreve shqiptare nga Serbia dhe Greqia – një projekt që, sipas tij, do të ndihmonte edhe interesat e Austro-Hungarisë dhe Italisë për dominim në Ballkan veçanërisht në bregdetin lindor të Adriatikut. Sipas këtij këndvështrimi, një ndarje e tillë e territoreve shqiptare do të siguronte stabilitet dhe zhvillim të qëndrueshëm për Gadishullin Ballkanik. Megjithatë, kjo zgjidhje nuk përfaqësonte interesat e mirëfillta të vetë serbëve, pasi autori konkludon se Austro-Hungaria kishte për qëllim eliminimin e shtetit serb, ndërsa Italia synonte të shtrinte pushtetin e saj përgjatë gjithë bregdetit të Adriatikut.

   Ajo që lë një shije të hidhur pas leximit të këtij libri është urrejtja e përhapur dhe e paarsyeshme ndaj shqiptarëve, një urrejtje që nuk është thjesht e pamotivuar, por e mbështetur mbi keqpërdorim të burimeve të huaja, shtrembërim të fakteve dhe interpretime të qëllimshme jashtë kontekstit. Nëse sot shohim një refuzim kokëfortë të pavarësisë së Kosovës, dëbime, mohime identiteti e deri te përpjekje për asgjësim, ky qëndrim ka rrënjë të thella dhe historike.

Nëse autori e ka përkushtuar gjithë energjinë dhe mendjen e tij për të denigruar shqiptarët, për t’i mohuar si popull, si etni dhe si banorë autoktonë të trojeve të tyre mijëravjeçare, atëherë ne kemi detyrimin të rrëzojmë ‘argumentet’ e tij, paragjykimet e tij të egra, kontradiktat dhe urrejtjen e verbër që përçon në çdo faqe. Autori bie në kundërshtim me vetveten: shqiptarët, në një rast, cilësohen si “malësorë me bisht” (faqe 4), dhe vetëm pak faqe më tej (faqe 27), përshkruhen si antropologjikisht të ngjashëm me serbët e malazezët. Kjo nuk është thjesht mungesë koherence, por një paradoks që vjen nga dëshira për t’i poshtëruar shqiptarët, pavarësisht të vërtetave.

Mohimi i ekzistencës së gjuhës shqipe është një tjetër absurditet që rrëzohet lehtësisht. Gjuha shqipe është një degë e parë e familjes indoevropiane, e dokumentuar dhe e njohur shkencërisht, ndërsa serbishtja bën pjesë në degën sllave, që është në nivel më të ulët të klasifikimit historik-gjuhësor. Pretendimi se nuk mund të krijohet një shtet shqiptar për shkak të mungesës së “traditës shtetërore” është një tjetër përpjekje për të zhvlerësuar të kaluarën. Historia shqiptare rrënjoset thellë në lashtësi, te ilirët, paraardhësit tanë, që përbënin mbretëri të strukturuara dhe të fuqishme, të krahasueshme me poliset greke dhe perandorinë romake. Në mesjetë, principatat shqiptare ishin pjesë e strukturave feudale të kohës. Në vitin 1444, Skënderbeu bashkoi princat shqiptarë në Lidhjen e Lezhës, bërthama e shtetit shqiptar të mëvonshëm. Përpjekja për të mohuar kulturën shqiptare është tjetër absurditet. Legjendat e Kostandinit dhe Doruntinës, të Mujit e Halilit, e kalasë së Rozafës, këngët polifonike të Labërisë, janë dëshmi e një kulture të gjallë, të trashëguar brez pas brezi, me vlera universale dhe unikalitet të spikatur. Edhe ngjashmëritë mes legjendave të popujve fqinj nuk janë prova për mungesë kulture, por pasqyrim i shkëmbimeve kulturore në rajon. Autori përpiqet të identifikojë shqiptarët vetëm përmes fesë myslimane, duke paraqitur shtetin shqiptar si një “shtet muhamedan në mes të Europës”. Por e vërteta është se shqiptarët përbëhen nga dy besime kryesore – islami dhe krishtërimi, të cilat kanë bashkëjetuar në paqe për shekuj me radhë, duke ndërtuar një identitet unik e gjithëpërfshirës.

   Për të denigruar shqiptarët, autori thekson pjesëmarrjen e tyre në strukturat e Perandorisë Osmane. Por harron se kjo ka ndodhur me të gjithë popujt e pushtuar – serbë, grekë, bullgarë. Si shqiptarët, ashtu edhe serbët dhe grekët kanë pasur përfaqësues në nivelet më të larta të administratës osmane. Ironikisht, ndërsa Skënderbeu për 25 vjet u bë mbrojtësi legjendar i Perëndimit të krishterë nga osmanët, mbretërit serbë lidhnin aleanca me sulltanin. 

   Pretendimi serb se shqiptarët e Kosovës janë “pushtues” të trojeve serbe është një mohim flagrant i historisë. Dardanët,  paraardhësit e shqiptarëve të Kosovës,  jetonin në ato troje shumë përpara ngulimeve sllave në shekullin e 7-të. Mohimi i këtij fakti nuk është vetëm naivitet, por një përpjekje për të rishkruar historinë në mënyrë të qëllimshme.

   Vendimet e Konferencës së Londrës në vitin 1913 ishin të rënda për shqiptarët. Kosovës, Çamërisë, viseve shqiptare në Maqedoni dhe Mal të Zi iu mohua e drejta për të qenë pjesë e shtetit shqiptar. Edhe sot, dëgjohen zëra që ankohen se Serbia nuk ka marrë “çfarë i takon historikisht”, duke harruar se pretendimi i tyre ishte të mos ekzistonte fare Shqipëria. 

   Qëndrimi ekstrem antishqiptar i shprehur në këtë libër është pjesë e një vazhdimësie të dhimbshme që shtrihet nga viti 1913 e deri në ditët tona. Serbia e ka sunduar Kosovën për dekada, por nuk arriti kurrë të asimilojë shqiptarët. Përkundrazi, çdo përpjekje për bashkëjetesë është shoqëruar me shtypje, mohime dhe përçmim. Edhe sot, me gjithë ndryshimet në arenën ndërkombëtare, fryma politike në Serbi nuk ka ndryshuar. Ajo mbetet e mbushur me po të njëjtat ndjenja armiqësore ndaj shqiptarëve. Udhëheqësit e sotëm të Serbisë karakterizohen nga i  njëjti zell antishqiptar si autori i librit. Me gjithë dëshirën tonë për një të ardhme më të mirë, realiteti shpesh mbetet i ngrirë në të njëjtat ndjenja të vjetra të urrejtjes.

Pol Milo/

Në festivalet poetike është gjithmonë fat të takosh dhe të bisedosh me një studiues, përkthyes dhe njohës të thelluar të fushës letrare dhe gjuhësisë. Ky është pikërisht rasti kur njeh nga afër Kosta Naken, kritik letrar, përkthyes dhe njëkohësisht një poet me një zë të veçantë në poezinë shqipe. Por ajo që e bën takimin akoma më të veçantë është njohja me veprën e tij poetike, e cila përfaqëson një shtresë të thellë reflektimi dhe imagjinate. Lirika e Kostës shpaloset si një pllajë e gjerë në majë mali, nga ku syri sheh përtej: fusha, lugina, kodra, horizonte, e deri te yjet kozmikë që ndriçojnë sfondet e padukshme të universit. Këto sfonde të fshehura hapen në poezinë e tij si porta të një misteri poetik, që tërheqin lexuesin me një magjepsje të butë, por edhe të fortë, që nuk shuhet lehtë.

Kosta Naken mund ta takosh si njeri, por takimi i vërtetë me të ndodh nëpërmjet shkrimeve, përkthimeve dhe poezisë së tij. Libri “Aortë zemre” është dëshmi e këtij takimi shpirtëror: një përplasje tingujsh, yjesh, melodish dhe peizazhesh që nuk i përkasin vetëm tokës, por gjithësisë. Struktura e librit ndahet në tre pjesë: “Magjepsur nga gjithësia”, “Robëruar nga dashuria” dhe “Tronditur nga njerëzia”, duke krijuar një gjeometri poetike të mirëmenduar. Edhe vetë titulli “Aortë zemre” është një metaforë e fuqishme: qendra e ndjenjës, kanali që lidh brendësinë më intime me gjithë trupin, ashtu si poezia lidh botën e brendshme të poetit me universin e lexuesit. Aorta është rruga e jetës, por edhe rruga e poezisë.

Kjo strukturë në formë spirale nis nga përjetimi metafizik (gjithësia), kalon në intimitetin emocional (dashuria), dhe zbret në realitetin tokësor (njerëzia). Kjo është një udhë poetike dhe filozofike që përngjan me ciklin klasik të mendimit: gjithësia si horizont lartësor (mendim, ide), dashuria si qendër e ndjenjës (zemra, emocionet), dhe njerëzia si terren i përbashkët, ku kuptimi përplaset me jetën konkrete.

Poezia “Deti” nga pjesa “Magjepsur nga gjithësia” është një metaforë e thirrjes së pavetëdijshme dhe dëshirës ekzistenciale, ku elementët natyrorë, si deti, hëna, drita, bashkohen me ndjeshmërinë njerëzore. “Dritën e fut si peshqit në varg” është një imazh i fortë dhe surreal, konkret dhe njëkohësisht që përfton dimensionin poetik të perceptimit. “Mbytem në detin e dëshirave të tua” është një metaforë e njohur, por e vendosur me saktësi për të rikonfiguruar përjetimin dashuror si fundosje ekzistenciale. Në pjesën e dytë “Robëruar nga dashuria” poezia noton në detin e dashurisë, i krijuar tashmë që në pjesën e parë. Në poezinë “Magjepsja e pare”, thuhet:

“S’kërkova sytë prej femre tjetër

Që asaj dite kur të pashë ty…”

një deklaratë absolute besnikërie ndjesore dhe emocionale, që nga çasti i parë i magjepsjes, askush tjetër s’e ka zëvendësuar atë përjetim, duke vijuar:

“Renda me duart mbështetur pas murit,

Futurova lart përmbi retë e bardha,

Qiellin ta zbrisja me forcën e burrit…” një kthesë e imagjinatës erotike, ku nuk guxon të afrohesh fizikisht, por projektohet lart, mbi rè.

Në pjesën e tretë “Tronditur nga njerëzia”, pas ngritjes mbi rè, dhe mbi detin e krijuar në dy pjesët e para, vjen një ngjitje tejet kozmike. Poezia “Mendimi” sjell një filozofi ku poeti vendos veten jo më si njeri i ndjesisë, por si i përhumbur mes ideve. Ai e sheh veten si kërkues të mendimit të vërtetë, por gjithçka mbetet e pakapshme drejt madhështisë intelektuale. Me tone skeptike por të vetëdijshëm për kufijtë e arsyes dhe të përjetimit filozofik, thotë:

“Kushdo mbledh mendimet e tij në zbrazëti

Si në një shkollë ku mësohet dituria e heshtjes

Përpiqem të kuptoj filozofët e mëdhenj

Por sa keq që kap vetëm skrapin

Mbetur mes mendimeve të çmuara.”

Kjo frazë që tingëllon si përmbledhje e tërë përvojës së mendimit njerëzor.

Në poezinë “Kthim nga universi”, thuhet:

“Fluturova me krahë më shpejt se era,

nën retë e pluhurit kozmik dhe yjet e rinisë.”

Kjo është një lëvizje shpirtërore, një udhëtim që tejkalon dimensionet fizike dhe hyn në sferën e shpirtërores së pafundme. Kjo lëvizje ngjan me përshkrimet e Paskalit mbi zbrazëtinë e pafundme të universit dhe vetminë e njeriut përballë tij, ku thotë se: “Heshtja e përjetshme e këtyre hapësirave të pafundme më tmerron.” Por kjo heshtje vjen duke u përballuar me një përpjekje për t’i dhënë kuptim, për ta mbushur zbrazëtinë me prani poetike:

“Universi më kishte përpirë, por zëri im mbeti.”

Ku zëri, fjala, mendimi, janë mënyra për të ndriçuar zbrazëtinë dhe për ta kthyer atë në një kozmos të ndjeshëm poetik. Dy poezitë, “Jeta në vështrimin A” dhe “Jeta në vështrimin B”, formojnë një diptik poetik me tension dualist, ku poeti shqyrton dy mënyra të kundërta, aspak përjashtuese, të perceptimit të jetës. Këto dy poezi ofrojnë një pasqyrë filozofike e metafizike mbi përjetimin e ekzistencës njerëzore në raport me përmasat e padukshme që e rrethojnë.

Jeta në vështrimin A:

“Jeta ime me ëndrra dhe hije,

Si një lundër e vetmuar në det:

Asnjë far s’ndrit përpara,

Asnjë breg s’duket prapa,

Vela është grisur, direku është thyer,

Rremat pluskojnë tej, timoni është kalbur,

Si lundërtar i lodhur ulem dhe ofshaj,

Dallga e zemëruar rrokulliset ndanë saj.

Jeta nuk kthehet pas,

As nuk vonohet me të djeshmen,

Kur jeta ish e ëmbël dhe unë s’e dija pse,

E pambarim ësht’ jeta,

Më ngre si dallgë mua

A i ngjan ndriçimit mëngjesor,

Apo është e madhe për vështrimin njerëzor?” (f.150)

Jeta në vështrimin B:

“Jeta është për mua si kënga për laureshën.

Një gjethe që fluturon në krahët e erës…

Një plazh që e njeh duke notuar më thellë,

Një ndriçim mëngjesor që kërkon kthimin nga lindja,

Një vështrim njerëzor pa të cilin s’ka botë,

Ngjyrat dhe hijet si një e tërë e pandarë,

Nëpërkëmbjet e errësirës dhe vetëdija e pakufi

Janë mendimet, dhembjet, gëzimet e përpjekjes,

Një kacafytje lufte mes jetës dhe vdekjes.” (f.151)

Në të njëjtin univers poetik përfshihet edhe poezia “Lufta që s’e prisja”, ku poeti përplaset me realitetin brutal të luftës moderne. Këtu ndërthuren lajmi, tragjedia, ironia dhe filozofia, me një ton të ftohtë, por reflektiv, që vendos figurën e poetit në raport të drejtpërdrejtë me botën.

Poezia e Kosta Nakes vjen si një kozmologji e përjetimit njerëzor, ku universi është një sfond dhe një pasqyrë për vështrimin poetik. Duke lëvizur mes madhështisë së hapësirës dhe intimitetit të kujtimit, ai krijon një lirikë filozofike dhe ndjesore, që mund të lexohet si një hartë e shpirtit modern. Universi i tij nuk është thjesht jashtë, ai është brenda syve, brenda fjalës, dhe brenda dhembjes. Kjo përqasje e bën poezinë e tij jo vetëm të bukur, por edhe të domosdoshme për të kuptuar dhe për të interpretuar njeriun që kërkon kuptimin në universin tokësor dhe përtej.

(Përsiatje mbi librin me titull “Aortë Zemre” të Kosta Nakes, 2024)

Në botimin e një libri ndjej se ka gjithmonë probleme.

Të gjesh dikë që shkruan një parathënie më duket mision më i vështirë se ai i gjetjes së një oazi në Sahara. Të jesh një burrë i vërtetë nuk është çështje fjalësh por veprash. Është i vetmi personazh që kam shprehur kundërshti në ide në ndonjë rast dhe i vetmi që pranoi të shkruaj. Këtu qëndron lartësia e tij dhe unë jam një person që i nderoj shumë vlerat njerëzore.

Është Robert Martiko që më shkruan parathënien e dytë në vëllimin e ri me poezi “MËNGJESET E BOSTONIT”.

Pasi humbi gjithçka në ruletë, Dostojevski bëri një bast të fundit: ai vuri bast me një botues grabitqar se mund të dorëzonte një roman brenda një afati të shkurtër, ose do të humbiste të drejtat e botimit për të gjitha veprat e kaluara dhe të ardhshme. Kjo është historia se si Dostojevski e shkroi Kumarxhiun në vetëm 26 ditë.

Por Rexhep Shahu, botuesi i “Mëngjeset e Bostonit” është një shëmbull i shkëlqyer i bashkëpunimit në botimin e librit tim, e kundërta e botuesit të Dostojevskit.

Jo vetëm Kadare ka pasur një redaktore të rreptë dhe të shkëlqyer, por edhe unë kam fatin të kem një të tillë si Thomaidha Tanuçi.

Pjesë e kopertinës janë edhe kritikat dashamirëse dhe vlerësuese të Ilir Resnjes dhe Drita Ademit. Falenderim nga zemra gjithashtu.

Kopertina e bukur dhe e veçantë e librit është puna plot vlera e artistes së qytetit tim Farie Bisha.

Suksesin tim e ndaj me këta personazhe që kisha fatin të “vizatoja” librin tim të ri “MËNGJESET E BOSTONIT”.

Më poshtë parathënie nga Robert Martiko, një “Soren Kierkegaard” shqiptar.

PËRBRENDA EPOKËS QË NUK DËGJON: POEZIA SI NDËRGJEGJE QË REFUZON TË HESHTË

Ka poetë që ndërtojnë botë. Dhe ka poetë që kuptojnë çarjet e botës – ata që, si me stetoskopin e shpirtit, dëgjojnë ritmet e padukshme të një epoke që rrëshqet drejt harresës. Kastriot Fetahu është një nga të veçantët e kësaj kategorie të dytë: ai nuk e bën fjalën stoli, por mjet për të zbuluar të vërteta që zakonisht fshihen pas heshtjes kolektive. Në një kohë ku fjala gjithnjë e më shumë humbet peshën, ndërsa shpejtësia e imazheve na rrëmben kujtesën, poezia e tij shfaqet si një akt përballimi— një përpjekje për të gdhendur në ndjeshmëri atë që shoqëria moderne përpiqet të fshehë në harresë: pasigurinë ekzistenciale, shterimin shpirtëror, mungesën e thellësisë dhe dështimin e njeriut për të gjetur vetveten.

Te poezia “Beat Generation”, autori nuk merr pjesë në nostalgji për një brez, por shpalos një protestë të thellë ndaj boshllëkut moral, ideologjive të zbrazëta dhe kujtesës kolektive. Vargjet e tij janë një rrufe ndaj atyre që “e kanë injektuar varfërinë e shpirtit” dhe kanë braktisur filozofinë, letërsinë, dhe vetë jetën mendore, duke u kthyer në “gazela që votojnë për luanët”. Kjo poezi është anti-manifesti i të ndërgjegjshmit, i atij që ka parë nga afër shkatërrimin e idealit dhe nuk mund ta heshtë.

Në kontrast, poezia “Në Mëngjesin e Bostonit” është më e butë, por po aq goditëse. Nuk flitet thjesht për një mëngjes emigranti në një qytet të huaj, por për një përvojë të zbrazëtisë së bukur, ku gjithçka është moderne, e qetë, e sistemuar, por shpirti nuk gjendet. Kjo poezi përçon melankolinë e një njeriu të zhvendosur jo vetëm në hapësirë, por në kuptim. Bostonit i mungon ora e brendshme e poetit, ndërsa ai sheh veten të reflektuar në xhamin e tramvajit — si një siluetë që nuk është më e tij.

Ndërsa poezia “Retro”” është një rikthim në kohë, jo për t’u kthyer, por për të kuptuar se si forma e jetës ndërton thelbin e njeriut, përtej çdo ideologjie. Është poezia e kujtesës individuale, e ndjesive të vogla që dikur ishin gjithçka — monedha në telefonin publik, zëri i nënës, dashuria e parë, një birrë me miqtë në të shtunën e vetmisë. Poeti këtu nuk stilizon nostalgji, por e shndërron atë në dokument njerëzor, në dëshmi të një jete që ka ndodhur në trup, jo vetëm në mendje.

Në poezinë “Karusel”, gjithçka rrotullohet, por qendra është e palëvizshme. Është poezia e dashurisë, por jo si ndjenjë romantike — si formë përqendrimi të ekzistencës, si simbol i përhershëm i asaj që ndalon shpërbërjen në banalitetin e jetës së përditshme. Ai që dashuron është i përfshirë në një cikël të pandalshëm, por e di se pa një “gral” të brendshëm, rrotullimi është i kotë, i padrejtë dhe absurd.

“MEDIA” është ndoshta më e zymta nga vëllimi poetik i Kastriotit. Në vargjet e saj shprehet ideja se fjala e vërtetë është vrarë nga komunikimi masiv. Në këtë tekst, gazetaria, shtypi, dhe transmetimi janë kthyer në kanale pa shpirt, ku gënjeshtra, zbrazëtia dhe dhuna simbolike fshihen pas “ngjyrës së zezë në letër të bardhë”. Është një poemë për krizën e perceptimit kolektiv, për heshtjen si armë politike, për format e reja të mashtrimit që kalojnë përmes sinjaleve, imazheve, valëve — jo përmes fjalës së ndjeshme.

Është karakteristike se Kastrioti, në çka shkruan, nuk ndjek një rrëfim linear, as një ideologji poetike të caktuar. Por bashkon në to një përvojë të thellë shpirtërore, estetike dhe filozofike, që në thelb shtron të njëjtën pyetje: Çfarë ndodh me njeriun kur humb kontaktin me vetveten, me kujtesën dhe me të vërtetën e heshtur që e bën jetën të vlefshme?

Ky autor nuk është poet i fjalës së bukur, por i zhveshjes së saj nga zbukurimi, derisa të dalë ajo grimcë drite që na mban gjallë në mendime, edhe kur rrotullohemi në karusel, edhe kur pinim birrë në një qytet socialist, edhe kur ecim në Boston me mendjen e mbetur te gjethet e borzilokut.

Ky autor nuk është filozof në kuptimin teknik të fjalës, por poezia e tij zë vend aty ku filozofia e vërtetë fillon — në pyetjen themelore për përjetimin. Ai nuk argumenton, por përfton ndjesinë e së vërtetës si një përvojë e drejtpërdrejtë, jo si rezultat i mendimit logjik. Në këtë kuptim, ai ndjek natyrshëm, ndonëse në mënyrë intuitive, linjën fenomenologjike të Edmund Husserl-it dhe intuitën e kohës së Henri Bergson-it.

Kastriot Fetahu është i rrallë jo për temat që zgjedh, por për shikimin që i hedh realitetit: ai nuk ofron zgjidhje, nuk është didaktik, por vë përballë lexuesit mungesën e zgjidhjes, si një thirrje për ndërgjegje. Fjalët e tij nuk duan të bëhen dogmë, por shenjë se ende ka njerëz që e ndjejnë dhimbjen e kohës, që nuk e pranojnë rrjedhën pa i kërkuar kuptim.

Në një epokë ku “epoletat e heshtjes janë më të zhurmshme se fjalët”, ky poet dëshmon se poezia është ende forma më e lartë e reflektimit njerëzor, dhe se epoka – sado e shurdhër të duket – dëgjon. Dhe një ditë, ndoshta, do të kujtojë ata që folën ndryshe. Në një epokë që nuk do të dëgjojë, ai pëshpërit. Dhe poezia e tij bëhet provë se ende mund të ketë të vërteta që nisin nga brenda — dhe për këtë arsye, mbijetojnë.

Në përfundim, autori mund të konsiderohet një poet fenomenolog sepse ndjek të njëjtin itinerar të ndjeshmërisë: një shikim që nuk nxiton, një përqendrim mbi thelbin e dukurive, një intuitë përkohësie që nuk është mekanike por përjetimore. Dhe, mbi të gjitha, një besim i heshtur se edhe nëse epoka nuk dëgjon, poezia i flet asaj nga përbrenda.

Poezia e këtij autori është një akt qëndrese i brendshëm: nuk kërkon zhurmë, as duartrokitje, por mbetet si një ndriçim i fshehtë në një epokë që ka zgjedhur të mos dëgjojë. Jo ngaqë nuk mundet, por sepse e ka mësuar veten të jetojë në sipërfaqe, duke i shpërfillur rrënjët. E pikërisht aty futet poeti, si një lloj ndërgjegjeje që nuk ka për qëllim të predikojë, por të dëshmojë.

Në këtë frymë, autori nuk pretendon të ndryshojë botën, por të mos lejojë që bota të kalojë pa u ndjerë. Poezia e Kastriotit është rezistencë, jo revoltë; është gjurmë, jo shenjë tregu; është kujtesë në një epokë që nuk kujton — një përpjekje e heshtur për të mbetur njeri, edhe kur gjithçka të fton të jesh veç reflektim.

Në këtë mënyrë, ky poet pranë figurës së dëshmitarit, nuk shpik universin, por ndriçon brendësinë, siç ndodh kur një dritë e vogël në një dhomë të errët tregon format që gjithmonë kanë qenë aty, por s’i ka parë askush. Dhe kjo është fuqia e tij: nuk jep përgjigje — por ngul fjalën si një gjilpërë në ndërgjegje.

Sepse poezia, kur refuzon të heshtë, është forma më e thellë e dëgjimit.

Të lexosh poezitë e Kastriot Fetahut, nuk është thjesht një ndjesi që të krijon çasti i leximit, por pa e kuptuar as vetë, ndodhesh në një botë të thellë mendimi artistik, ndërtuar me metafora në mënyrën më të spikatur. Nuk kam hasur në botën shqiptare kurrë një krijues/ poet, me një botë kaq të madhe. Kam përshtypjen se Kastrioti ka lindur jo vetëm poet, por edhe njohës i madh i letërsisë botërore, dhe jo vetëm. Them me bindje të plotë se poezia e Kastriotit zë vend në majat e letërsisë.

Drita Ademi

Zvicër

“Mëngjeset e Bostonit” është një libër ku spikat vargu metaforik, informacioni kulturor, mendimi filozofik. Edhe pse ndihet fryma e poezisë anglosaksone e kryesisht e Bukovskit, sidomos në poezinë intime, autori ka konsoliduar stilin dhe individualitetin e tij, të dallueshëm prej disa autorëve të tjerë te ne dhe diasporë.

Ilir RESNJA

Prof. Dr. Fejzulla BERISHA
(Ekspert i së drejtës publike)/

Dija si akt rezistence dhe ndërgjegjësimi kombëtar

Në një kontekst kulturor të fragmentuar, ku po vërehet një rënie shqetësuese e përkujdesjes institucionale ndaj kujtesës historike dhe një tendencë për trivializimin e vlerave thelbësore të arsimit kombëtar, botimi i monografisë “Ndritësit e Kombit” nga Prof. Dr. Nijazi Halili paraqet një akt vetëdijeje shkencore dhe qytetarie të përbashkët. Kjo vepër nuk përbën vetëm një monografi në kuptimin klasik, por një arkitekturë konceptuale e kujtesës kolektive, që vendos dijen në shërbim të qëndrueshmërisë identitare dhe emancipimit kombëtar.

Ky botim përbën një ndërhyrje epistemologjike të strukturuar, që sfidon harresën dhe riartikolon rolin transformues të mësuesit shqiptar — jo vetëm si bartës dijeje, por si agjent i formimit të vetëdijes politike, sociale dhe kulturore të kombit.

Vepër me vlera të shumëfishta shkencore, historike dhe didaktike
Monografia mbështetet në një bazë të fortë hulumtimi arkivor, analizë kritike dhe qasje ndërdisiplinare, që e bën veprën një kontribut të veçantë në studimet mbi historinë e arsimit shqiptar. Tri shtyllat kryesore mbi të cilat mbështetet kjo vepër janë:

-Koherenca epistemologjike që lidh historinë, arsimin dhe kulturën në një mozaik të artikuluar të përvojës kombëtare;

-Hulumtimi burimor i thelluar, që zbërthen figurat më pak të njohura të sistemit arsimor si faktorë të qëndrueshmërisë kulturore;

-Arkitektura konceptuale që krijon një platformë reflektuese për lidhjen e së kaluarës me sfidat e së tashmes dhe vizionin e së ardhmes.

Përmes një gjuhe të qartë dhe ngjeshur konceptualisht, autori na fton të rishqyrtojmë marrëdhënien midis mësuesit dhe shtetformimit, duke pozicionuar mësuesin jo si funksionar teknik të dijes, por si shtyllë të subjektivitetit kombëtar në periudha kritike historike.

Dimensioni kolektiv i autorësisë akademike

Vepra është rezultat i një mobilizimi intelektual dhe institucional të jashtëzakonshëm. Në të përfshihen personalitete të shquara nga të gjitha trojet shqiptare, që përfaqësojnë një pluralitet mendimesh akademike duke konverguar në një projekt të përbashkët kujtese kolektive.

-Redaktim shkencor: Prof. Dr. Arsim Bajrami — garantues i cilësisë shkencore dhe integritetit konceptual.

-Recensentë: Prof. Dr. Ismet Salihu, Prof. Dr. Fejzulla Berisha, Prof. Dr. Jusuf Zejneli, Prof. Dr. Zimri Elezi — emra të njohur në akademinë shqiptare.

-Konceptualizim diplomatik dhe ideor: Prof. Dr. Lisen Bashkurti — me eksperiencë të gjatë në diplomacinë kulturore dhe akademike.

-Këshilli redaktues: Akademike Aurela Anastasi, Akademik Frashër Demaj, Prof. Dr. Hajredin Kuçi, Prof. Dr. Sadik Haxhiu, Prof. Dr. Bekim Baliqi, Prof. Dr. Agim Zogaj, Prof. Dr. Zenun Halili, Prof. Dr. Salihe Salihu, Prof. Dr. Besfort Rrecaj.

-Realizimi teknik dhe estetik: Prof. Shefkije Qeriqi-Halili (lektoratë gjuhësore), Mr. Dibran Fylli (dizajn grafik), BA Veli Kajtazi (formatim profesional).

Një testament për brezat e dijes

Monografia nuk kufizohet në retrospektivë, por shtrihet teleologjikisht drejt së ardhmes, duke artikuluar një thirrje urgjente për brezat e rinj shqiptarë që të ndjekin modelin e dijes si akt emancipues dhe të shmangin krizën e identitetit postmodern.

Në thelb, kjo është një manifest për rikthimin e respektit ndaj figurës së mësuesit si bartës i mendimit kritik dhe i vetëdijes kombëtare, si dhe një apel për një model të ri formimi qytetar, i mbështetur në trashëgiminë arsimore si kapital shoqëror i pazëvendësueshëm.

Monument tekstual i arsimit kombëtar shqiptar

Monografia “Ndritësit e Kombit” duhet trajtuar si një monument dokumentar i mendimit pedagogjik dhe identitetit kombëtar shqiptar. Ajo tejkalon funksionin thjesht deskriptiv dhe shndërrohet në një vepër referencë për bibliotekat akademike, institucionet arsimore dhe politikëbërësit në fushën e edukimit.

1. Kontekstualizimi i autorit dhe veprës

Prof. Dr. Nijazi Halili sjell në këtë monografi një vizion të integruar ndërmjet analizës historike, reflektimit filozofik dhe ndërgjegjësimit kombëtar. Përmes portreteve të ndërtuara me rigorozitet akademik, autori restauroi figurat kyçe të historisë së arsimit shqiptar, duke i kthyer ato në pikë referimi për formimin identitar dhe kulturor.

2. Përmbajtja dhe organizimi tematik

Vepra organizohet në kapituj konceptualë, ku përfshihen tema si:

-“Shteti dhe drejtësia”

-“Qeverisja, komuniteti dhe shteti”

-“Përse realiteti ynë vazhdon të pengojë dhe të persekutojë”

Në çdo kapitull, autori ndërthur teorinë klasike dhe moderne me përvojën historike shqiptare, duke ofruar një sintezë që ndihmon lexuesin të kuptojë dinamikën e formimit institucional dhe kulturor të kombit.

3. Qasja teorike dhe epistemologjia

Halili referon me kompetencë autorë si Kant, Weber dhe Mill, duke i përdorur jo thjesht si autoritete distancuese, por si kornizë për artikulimin e përvojës kombëtare shqiptare. Kjo i jep veprës një dimension transversal teorik, duke tejkaluar kufijtë kronologjikë dhe gjeografikë të studimit.

4. Vlerësim kritik shkencor

Përparësitë kryesore:

-Koherencë midis analizës historike dhe kontekstualizimit teorik;

-Qasje reflektive dhe interpretative, jo vetëm përshkruese;

-Strukturë e qartë dhe ndërtim i vetëdijshëm akademik.

5. Relevanca

Monografia përbën një kontribut të rëndësishëm dhe të qëndrueshëm për studimet arsimore dhe identitare shqiptare, duke qenë një shtyllë e arkitekturës së mendimit pedagogjik shqiptar. Rekomandohet për përfshirje në programet akademike të historisë, arsimit dhe shkencave sociopolitike në të gjitha nivelet.

Arben Iliazi/

Agron Tufa është jo vetëm një shkrimtar origjinal, por edhe i veçantë. Vepra e tij është, gjithashtu, origjinale dhe e veçantë, sepse e tillë ishin jeta, bota, interesat dhe prirja shoqërore e tij.Të veçanta kanë qenë, sidomos marrëdhëniet e tij me rendin shoqëror të komunizmit, por edhe të postkomunizmit. Para shndërrimeve demokratike ishte një nga të deklasuarit, domethënë familja e tij ishte “damkosur” politikisht, fyer moralisht. Dhe vetë Agroni i ndarë dhe i larguar prej të tjerëve qysh në fëmijëri dhe adoleshencë, i përcaktuar për punë fizike, me shumë të drejta njerëzore të mohuara e, mbi të gjitha, i ishte mohuar e drejta e shkollës së lartë dhe e letërsisë. Por edhe shteti post komunist, për shumë vite, në episode të rëndësishme të jetës së tij, u tregua i padrejtë, i verbër, kërcënues dhe rrufelëshues, duke e detyruar shkrimtarin të kërkojë azil politik në Zvicër në dhjetor të vitit 2019. Mirëpo këtu fillon paradoksi midis dhuntive njerëzore dhe shtrëngimit të shtetit. Natyra njerëzore është ajo që, fatmirësisht, administron talentin, dhuntitë dhe virtytet dhe i shpërndan me spontaneitetin e vet, pra me dashamirësinë më të madhe.

Kështu, Agron Tufës ylli i fatit i dha talentin e spikatur, intelektin e mprehtë, ndjenjat mjaft të holla, durimin dhe këmbënguljen e madhe, mirësjelljen qytetare, fisnikërinë, principalitetin dhe konsekuencën krijuese që, në shumë shkrimtarë, nuk përputhen as me talentin as me veprën. Shenjat kronotopike të biografisë së autorit, kanë kuptimin e shenjave në krijimtarinë e tij të begatë. Veprat e tij të botuara në kohë të ndryshme kanë qenë nga befasitë letrare më të shënuara, duke krijuar figura me ngarkesë kuptimore dhe emocionale, që mishërojnë njeriun e lirë, të panënshtrueshëm dhe të patjetërsueshëm. Përmendim vepra si: “Dueli”, “Ngjizja e papërlyeme”, “Aty te portat ske”, “Gurit të varrit rrëfej”, “Tenxherja”, “Mërkuna e zezë”, “Fabula Rasa”, “Zonja asnjeri dhe zoti askurkush”, “Kur këndonin gjelat e tretë”, “Kafsha apo fantazma”, “Thembra e Akcilit”, “Avangardë engjëjsh”, “Kuja e Minemozinës”, “Nga hiri i të vdekurve”, “Paqja e përgjakur e Adamit”, “Njeriu buzë lumit”, “Arratia e fundit e Balatazar Ketës”, e të tjera. Poezitë janë këngë burimore të zërit njerëzor, që shijohen në mënyrë simfonike, ndërsa veprat në prozë spikasin jo vetëm për nga struktura koherente, dramaciteti dhe konflikti madhor provokues, por edhe nga dashuria për gjuhën, ndjeshmëria e nuancave kuptimore dhe tingullore, rindërtimi historik dhe empatia, meditimet, përshkrimet, reminishencat dhe nxehtësia e imagjinatës.

Janë shkruar shumë opinione për ngrehinën e madhe të veprave të këtij autori, ndaj më duhet të shtoj vetëm pak gjëra: Tufa, në veprat e tij, ka dhënë një masë të re për të matur thellësinë e shpirtit shqiptar, misterin e padepërtueshëm të tij. Tragjizmi është indi zanafillor dhe lënda kryesore e krijimtarisë së tij, përfituar prej vetë qënies dhe prirjes së brendshme, prej subjektit të tij krijues, ku në thelb qëndron humanizmi, përkatësisht misioni shoqëror i të gjithëve, të drejtat njerëzore, identiteti i përbashkët i të gjithë shqiptarëve. Është një humanizëm konkret, i mishëruar në karakterin, veprimtaritë dhe bëmat e individëve të njëmendtë.

Krijimtaria e A. Tufës është përherë një luftë dashurie. Po marr në analizë të shkurtër vetëm një krijim. Rastësisht, hasa në një poezi të shkurtër, të shkruar së fundi dhe publikuar në facebook, ku shtangesh nga një gulç spazmatik drithërues dhe një vuajtje e thellë shpirtërore, që rrallë e kam ndeshur në poezinë tonë.

Poezia titullohet “Kënga e skllevërve” dhe shkruar në vitin 2024, pra në një kontekst kohor aktual, por që ndërthur kohë të ndryshme asosiativisht, në pikëpamje të shqiptimit të mendimeve dhe të ndjenjave. Apoteoza e poetit është apoteoza e vetë jetës dhe krijimit, në një epokë trishtimi psiko-intelektual, ku nuk përcaktohet shkaktari shoqëror dhe ku autokoshienca vetësore është e ndërvarur nga koshienca kolektive, e cila gjithmonë ka të drejtën të ruajë domenin e së drejtës në të drejtën adekuate të qytetarisë, që pothuaj shfytyrëzohet arbitrarisht nga presionet e antipodeve që posedojnë të gjitha atributet pushtetolegjitimuese të pjellës së vet – shoqërisë. Dhe kjo përplasje e pashmangshme midis këtyre “dy forcave” me kohë, krijon krisje në koshiencën adekuate të një kombi.

Shoqëria shqiptare gjithmonë ka vuajtur nga nocionet e sajuara nga ideatorët “sediçentë”. Ja disa vargje të poezisë “Kënga e skllevërve”:

“Veç tundim pranga dhe zinxhirë,

por skllevër mbesim, sikur qemë.

Ç’na duhet botë më e mirë,

kur më e keqe s’ka me qenë?”

A ka bazë historike – shoqërore ky konstatim, apo është ky një spekulacion me nocionin e “atdheut”, mbi bazën e një mendësie infantile (jofekonde) të njerëzve në gjumësinë iluzive-ëndërrandjellëse-të një miklimi banal drejt trilleve të metafizikës regresiste, që e lënë këtë popull në klloçitje të vetvetes, jashtë botës së qytetëruar perëndimore? Kjo nuk sqarohet dot me një tekst poetik.

Këtë përmasë kolektive vlerësimi, të “dënuar me ndjesinë e skllavit”, autori e sjell si përvojë estetike, duke ndërtuar një konfigurim shqisor, të veshur me vlera kolektive që abstragohen nga vlerat funksionale.

Këtu ndeshemi me një kontekstualizëm të fortë të problemit estetik të dinamikës së brendshme të njeriu shqiptar që, ndryshe nga arti që kultivon, nuk është domen i lirisë, por jashtëzakonisht i kompleksuar në prozodinë e vet historike.

***

Agron Tufa (1967) është poet, prozator, përkthyes dhe studiues; fitues i disa çmimeve letrare, mes të cilëve “Pena e Argjendtë” për romanin më të mirë (“Fabula Rasa”, 2005), “Çmimi i Madh Letrar Kombëtar” për gjithë veprën letrare (2009), etj Është përkthyes i disa prej autorëve më të rëndësishëm rusë të shekullit XX, si: Ana Ahmatova, Marina Cvetajeva, Osip Mandelshtam, Josif Brodskij, Evgenij Zamjatin, Boris pasternak, Danjill Harms, Olga Sjedakova, Esenini etj. Vepra e tij në prozë e poezi është përkthyer në disa gjuhë të huaja.