Dr. Afrim Shabani

Është një privilegj të flas sot para jush në këtë simpozium përkujtimor për 100-vjetorin e misionit të Fan S. Nolit në Lidhjen e Kombeve. Ndërsa mblidhemi këtu në Selinë e Kombeve të Bashkuara, jo vetëm që festojmë kontributet diplomatike të Nolit, por gjithashtu thellohemi në trashëgiminë e tij intelektuale të gjerë. Sot, do të fokusohem në procesin muzikologjik të Nolit në kërkimin dhe shkrimin e librit të tij të rëndësishëm, Beethoven dhe Revolucioni Francez.

Hyrje:

Bethoveni dhe Revolucioni Francez është një vepër kapitale e kritikës muzikore që Fan Noli me kulturën e gjërë poliedrike ia sjell artit botëror. Me këtë dua të them se ajo është e një rëndësie të madhe e me vlerë të qëndrueshme. Figura e Beethovenit sa është klasiciste dhe pothuajse e papërsëritshme për nga pesha e krijimtarisë, po aq është edhe kontraverse për nga karakteri i thyeshëm e jostabil. Sidoqoftë, kjo gjendje e këtij kompozitori karizmatik është lehtësisht e shpjegueshme për nga shtjellimi dramatik i biografisë së tij. Në këto dy këndvështrime, kompozitor nga njëra anë dhe njeri i çuditshëm nga ana tjerër, Noli është preciz dhe i pagabueshëm në portretizimin mjeshtëror të figurës së Beethovenit.

Ndonjëherë edhe rrethanat dhe zhvillimet e shpejta që diktojnë ndryshime në çdo frymë të jetës në shek. XVIII-XIX, bëjnë që të lëkundet e tronditet edhe ky personalitet, siç ndryshojnë edhe qëndrimet e tij rreth Revolucionit francez: fillimisht i entuziazmuar tejmase dhe më pas edhe i zhgënjyer skajshmërisht. Mu për këtë parë në këndvështrimin psikologjik, ai pothuajse pëson një tërmet shkatërrues që shemb madhështinë e tij.

Prandaj faqet e këtij libri mbi Bethovenin shkëlqejnë e përndriten në përmbajtje e në stil të të shprehurit. Së këndejmi, Fan Noli, sa është kombëtar, po aq është madhështor në përmasa universale botërore.

Procesi muzikologjik i Fan S. Nolit: Beethoven dhe Revolucioni Francez

Libri i Nolit me titull “Beethoveni dhe Revolucioni Francez”, fillimisht teza e tij e diplomimit magjistraturës e mbrojtur prej Nolit më 1939 në kolegjin e muzikës në Universitetin e Bostonit (Spahiu 2005, fq. 180), e pastaj botuar si libër në vitin 1947 (fq. 180), është një dëshmi e kërkimit të tij të detajuar dhe kuptimit të thellë mbi ndërveprimin midis muzikës dhe historisë. Pyetja qendrore që udhëhoqi procesin muzikologjik të Nolit në këtë veper ishte: “Sa thellë pat rënë Beethoveni nën ndikimin e ideve të reja të përhapura nga revolucioni francez dhe deri ku arrin të pasqyrohet fryma e kohes se tij në veprën e tij muzikore?” (Noli 1947, fq. 13). Noli e trajtoi këtë pyetje muzikologjike me një metodë hetimi shumë të kujdesshëm, të bazuar në analizën kritike të burimeve parësore (fq. 16).

Noli ishte shumë i vetëdijshëm për kontradiktat mes biografëve të Beethovenit, veçanërisht Anton Schindler, biografi i parë i Beethovenit (në botimet e viteve 1841, 1845 & 1927) që thotë se “Beethoveni ishte radikal dhe simpatizues i ideve të reja” (Noli 1947, fq. 14), Vincent d’Indy, kompozitori i shquar francez (në botimin e vitit 1911) që përmend se “Beethoveni nuk ka qenë influencuar kurrë nga idetë e reja të Revolucionit Francez” (fq. 14), dhe Romain Rolland, shkrimtar i dëgjuar, dijetar dhe kritik muzike (në botimin e vitit 1927) thotë se Beethoveni ishte një “Pinjoll autentik i Revolucionit Francez”. (fq. 14). Noli thotë se këto kontradikta përbëjnë një sfidë të rëndësishme për historianët dhe muzikologët, duke kërkuar një qasje të kujdesshme dhe të detajuar për të ndarë faktet nga legjendat ose mitet.

Në analizën e tij, Noli thekson se për të kuptuar plotësisht jetën dhe veprat e Beethovenit, është thelbësore të studiohen burimet origjinale (Noli 1947, fq. 25), si letrat dhe ditarët e kompozitorit Beethoven (fq. 25), të cilat sipas Nolit shpesh here janë përkthyer gabimisht ose me mungesë të nuancave të rëndësishme (fq. 25). Për shembull, letrat e Beethovenit, të përmbledhura nga botues të ndryshëm si A. C. Kalischer (botime në pesë vëllime në Berlin e Laipcing, më 1906-08) (fq. 25 & 105), Ludwig Nohl (botuar ne Shtutgard më 1865) (fq. 24 & 106), Walter Nohl 1923 (fq. 106), etj., ofrojnë një dritare të pashembullt mbi mendimet dhe ndjenjat e Beethovenit, duke nxjerrë në pah ndikimin e Revolucionit Francez në ideologjinë dhe krijimtarinë e tij.

Noli gjithashtu vlerëson Alexander Wheelock Thayer (Noli 1947, fq. 24 & 106) për përpjekjet e tij për të humanizuar Beethovenin dhe për të trajtuar aspekte më të errëta të jetës së tij që shpesh janë injoruar nga biografë të tjerë. Thayer grumbulloj nje koleksion monumental dokumentesh analizuar në mënyrë kritike (fq. 22) dhe u përpoq të krijonte një portret më të plotë të Beethovenit, por Noli argumenton se edhe ai la jashtë disa detaje që mund të zbehnin imazhin e tij (fq. 99).

Shënim:

Puna ime e paraqitur sot është pjesë e një kërkimi të vazhdueshëm, të cilin planifikoj ta publikoj si një artikull shkencor. Shpresoj që kjo paraqitje të ofrojë një kuptim të procesit muzikologjik të Nolit dhe të kontribuojë në studimin e mëtejshëm të veprës së tij të rëndësishme, “Beethoven dhe Revolucioni Francez.”

Faleminderit!


Bibliografia

Beethoven, Ludwig van: Konversationshefte, herausgegeben von Walter Nohl, in 2 volumes München, 1923, Recht Verlag.

Beethoven, Ludwig van: Letters, a critical edition with explanatory notes by Dr. A. C. Kalischer, translated with preface by J. S. Shedlock, in 2 volumes, London, Dent, 1919.

Beethoven, Ludwig van: Letters, with explanatory notes by Dr. A. C. Kalischer, translated with preface by J. S. Shedlock, selected and edited by A. Eaglefield-Hull, London, Dent, 1926, 410 pp.

Beethoven, Ludwig van: Letters from the collection of Dr. Ludwig Nohl, translated by Lady Wallace, in 2 volumes, New York, Hurd & Noughton, 1867.

Indy, Vincent d’: Beethoven, biographie critique, Paris, 1911, Laurens, 148 pp.

Noli, Fan Stilian. Beethoven dhe Revolucioni Francez. New York: International Universities
Press, 1947. Përkthyer nga Nebil Dino dhe Alqi Kristo, Prishtinë, 1968, Rilindja.

Rolland, Romain: Beethoven, der Sohn der Revolution,  zum hunderten Todestage des Meisters, in the socialist newspaper Vorwarts of Berlin, No. 144, March 26, 1927.

Schindler, Anton: Biographie von Ludwig van Beethoven, Zweite mit zwei Nachtragen vermeherte Ausgabe, in 2 volums, 1845, Aschendorff.

Schindler, Anton: Ludwig van Beethoven, Funfte Auflage, neu herausgegeben von Fritz Vollbach, Munster, Aschendorff, 1927, in 2 volumes.

Schindler, Anton, and Moscheles, Ingaz: The Life of Beethoven, Including his correspondence with his friends (English Translation of Schindler’s first edition of his Biography), in 2 volumes, London, 1941, Henry Colbourn.

Spahiu, Avni: NOLI Jeta në Amerikë, Prishtinë, PEN Qendra e Kosovës 2005.

Thayer, Alexander Wheelock: The Life of Ludwig van Beethoven, edited, revised and amended from the original English manuscript and the German editions of Hermann Deiters and Hugo Riemann, concluded, and all the documents newly translated by Henry Edward Krehbiel, in 3 volumes, New York, The Beethoven Association, 1921.

Ruždija Adžović/

Doktor Pashko R. Camaj, profesor universiteti në Amerikë, epidemiolog i respektuar, nga bota e mjekësisë lundroi me guxim në ujërat letrare dhe që në fillim na solli debutimin e shkëlqyer letrar, asgjë më pak se një roman. Në Amerikë këto ditë, në gjuhën angleze, do të publikohet ky roman i Pashkut Camaj me titullin “Ëndrrimet nga Bagazhi i një Veture Amerikane”. Edicioni në shqip do të titullohet “Porosia e Kullës”, ndërsa në gjuhën boshnjake me shumë gjasa do të jetë “Amaneti i Shtëpisë së Gurit”.

Është një histori emocionale, por edhe universale emigrantësh, në të cilën do të njihen të gjithë ata nga vende të ndryshme të botës që lanë shtëpitë e tyre dhe shkuan në Amerikë në kërkim të një të ardhmeje më të mirë dhe me dëshirën për të arritur “ëndrrën amerikane”.

Autori i romanit përshkruan rrugën e tij të jetës: nga vetë vendimi për të lënë vatrën e tij, familjen, vendlindjen, ardhjen e tij në Amerikën e mrekullueshme, luftën e tij për të gjetur vendin e tij nën diell në atë vend të paanë dhe, më në fund, në arritjen. statusin akademik dhe titullin që ai çoi në një post profesori në Universitetin prestigjioz Amerikan “Columbia”.

Autori i romanit, imagjinar apo real, kthehet vazhdimisht në kullën e tij të gurtë ku ka jetuar familja e tij dhe brezat e të parëve të tij, duke lundruar me nostalgji mes të kaluarës së vështirë të të parëve të tij dhe të tashmes së bukur në Amerikë. Në rrëmujën e jetës së tij të mbaruar amerikane, Camaj pyet vazhdimisht nëse duhej të largohej nga shtëpia e tij dhe nëse mëkatënoj ndaj brezave të shumtë të të parëve duke u larguar.

Romani i Camajt do të interesojë të gjithë ata qe u larguan nga vendlindja, veçanërisht lexuesit në Malësinë e tij të lindjes. Duke përshkruar jetën e tij, Pashko Camaj në fakt përshkroi jetën e të gjithë (ose shumicës) të atyre që, si ai, vendosën të largoheshin nga Malësia dhe të shkonin përtej oqeanit në kërkim të një jete më të mirë. Prandaj, ky roman duhet të lexohet nga çdo Malësor, dhe jo vetëm, që jeton në Amerikë, i çdo brezi. Sidomos të rinjtë që patën fatin të kurseheshin nga pasiguria dhe rreziqet që përjetuan prindërit e tyre rrugës për në “tokën e ëndrrave”, sepse pasardhësit do të duhej të dinin sakrificën dhe rrënjet e të parëve të tyre.

Ky roman duhet të lexohet nga seicili nga ne, ku do të gjejë në të një pamje të qartë të asaj që kaluan bashkëqytetarët, fqinjët dhe miqtë e tyre në “udhëtimin e tyre amerikan” dhe si jetojnë sot – të lumtur, por me nostalgji dhe nostalgji të pamasë dhe të pamasë këtë roman-një mall i përjetshëm për shtëpinë e tyre në vendlindje. Sepse era e atdheut është e kudondodhur.

Ky roman i Pashko Camajt nuk mund të lërë askënd indiferent. Unë e di me siguri, si redaktor i një libri në gjuhën boshnjake, se kushdo që do ta lexojë do të jetë shumë më i pasur.

Kosta Nake/

Ja se ç’bën koha e pamëshirshme! Ca faqe të veprës që 48 vjet më parë mund t’i këqyrnim sikur befas të kishin ngritur kapakun e një thesari, sot na detyrojmë të vëmë buzën në gaz dhe, padashur na vete mendja te linçimi. Është fjala për faqet 187, 188, 222, ku për herë të parë në një roman përmendet me emër e mbiemër Enver Hoxha. Në një vepër ku flitet për Gjirokastrën e viteve ’40 të shekullit të kaluar dhe ku rrëfyesi i vetës së parë mund të identifikohet me vetë shkrimtarin, përmendja e tij fillimisht është produkt i një të vërtetë historike, pastaj pasazhet për komunizmin, formimin e Javerit dhe Isait si komunistë, i shtojnë pashmangshëm ngarkesat politike dhe konstatimi i Arshi Pipës për konformizëm ka brenda një të vërtetë të hidhur. Sot është e lehtë ta vështrosh objektin nga një pikë e re vështrimi, por kjo do të thotë të krijosh një vepër të re. Ajo që u bë, nuk mund të zhbëhet.

Qyteti, koha, njerëzit, dukuritë vështrohen me naivitetin e një fëmije, prandaj ato marrin përmasa dhe ngjyresa të ndryshme nga mënyra se si i vështron një i rritur. Fëmijëria fillon si një pyetësor eksplorues në formatin e fletorkave të xhepit ku hidhen vjershat e para, për t’u kthyer në një enciklopedi që plotësohet gjatë gjithë jetës me shumë pyetje që nuk marrin asnjëherë përgjigje. Plakat Kako Pino, Xhexhua, Nazua, vjehrra e Bido Sherifit, zonja Majnur, plakat e jetës, plakat katënxhika krijojnë një mjedis shtrigash që e përthyejnë realitetin si të ishte një botë magjish. Shpikësi Dino Çiço, artilieri Avdo Babaramo, mësuesi Qani Kekezi, kronisti Xivo Gavo, Harilla Lluka, Çeço Kaili, Aqif Kashahu, Llukan Burgamadhi, Lame Kareco Spiri, Gjergji Pula, djali që kish puthur vajzën e Aqif Kashahut, hemafroditi Argjir Argjiri përftojnë një ansambël mashkullor që arrin të identifikohet. Kushdo që e merr në dorë këtë vepër, mund të gjejë pika takimi ose ngjashmëri mes fëmijërisë së vet dhe asaj të rrëfyesit. Në romanin e Thanas Jorgjit “E përmalluara Dede” që është një tjetër kryevepër për fëmijërinë, por për një periudhë 20-30 vite më pas, e shkruar pas rënies së diktaturës së proletariatit, rrjedhimisht në kushtet e lirisë së fjalës e mendimit, përmendet I Madhi, por në një konotacion negativ, gjë që as mund të mendohej, në se vepra do të shkruhej deri në fund të viteve ’80.

Ky roman ka diçka të ngjashme me romanet paraprijës: me “Rrethimin” sepse rrëfimi alternohet herë-herë me kronikat, me thëniet e plakës Sose, apo fragmente esesh; me “Përbindëshin” sepse u referohet veprave apo krijuesve të mëdhenj nga letërsia botërore, leximi i tragjedisë “Makbeth” e bën rrëfyesin që ta rimarrë disa herë motivin e vrasjes së mysafirit apo duke vendosur lidhje me Homerin e verbër.

Vepra merr jetë nga atmosfera e luftës dhe autori mjeshtërisht e ka kthyer në metonimi lojën e fëmijëve me pullat postare dhe në personifikim lëvizjen e minjve në tavan si ushtri që sulen për ta ndarë botën. Ja ca pyetje fëminore: Si futet drita në sy? Sytë a mund të bien përdhe? A mund të vizatonte Kako Pinua ylberin në fytyrën e një nuseje? Si lidhet njeriu me magji? Si mund të sëmuret një qytet? A mund t’i lexojë babazoti mizat e dheut? Përse quhet aeroport? Pse kalimtari kishte turp t’ia çonte të dashurës doktorin? Si mund t’i marrë era fjalët? Si mund të të bjerë dashuria në kokë? Pse i paudhi nuk kishte udhë? etj, etj.

Në këtë roman përvijohet për herë të parë ideja e krijimit të një korpusi veprash ku do gjallojnë herë pas here të njëjtët personazhe në kohë të ndryshme. Edhe pse në skalionin e dytë, nga romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” rivijnë Lame Kareco Spiri dhe Ramiz Kurti që lidhen me shtëpinë publike.

Së fundi, në vepër ka një pikturim të mrekullueshëm të natyrës dhe mjediseve duke vendosur paralele domethënëse me ngjarjet.

(Romani “Kronikë në gur” i Ismail Kadaresë, Vepra 4, Onufri 2008)

Nga Hirësia e Tij +THEOFANI

Peshkop i Filomilisë/

Recension për librin studimor me titull: “Shën Pali në Dyrrach – Korrigjim i disa Shënimeve dhe Hartave të Dhjatës së Re”- “Saint Paul in Dyrrachium – Corrections of some Notes and Maps in the New Testament” të autorit Prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika.

Botimi në variantin e gjuhës angleze të librit “Shën Pali në Dyrrach – Korrigjim i disa Shënimeve dhe Hartave të Dhjatës së Re” nga “JOZEF” Publishing House 2024, 340 faqe, i Prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika, i përkthyer në anglisht nga Ilir Marleka, me titullin “Saint Paul in Dyrrach – Corrections of some Notes and Maps in the New Testament”, përbën një ngjarje me rëndësi në fushën e studimeve shkencore me temë nga disiplina e “Historisë së Krishtërimit”.

Ky studim është fryt i një pune gati 25 vjeçare të cilën autori e ka publikuar katër herë duke e plotësuar dhe përmirësuar që nga viti 2007 deri sa arriti në variantin e fundit, botuar në vitin 2023 nën titullin: “Shën Pali në Dyrrach – Korrigjim i disa Shënimeve dhe Hartave të Dhjatës së Re” Botimet Jozef 2023, i cili u botua edhe në anglisht në qershor 2024.

Vlerat kryesore të varianteve të këtij studimi ishin vënë në dukje gjatë viteve prej disa studiuesve amerikanë si Dr. Norman Wentth, Prof. R. Dean Davis, e shumë studiues shqiptarë si Peshkop Joan Pelushi – Mitropolit i Korçës, Prof. Viron Koka, Prof. Akad. Jorgo Bulo, Prof. Klara Kodra, Prof. Akad. Shaban Sinani, Dom Dr. Nikë Ukgjini, Dr. Thoma Qendro, Dr. Eris Rusi, Dr. Neli Naço, etj, të cilët autori i përmend me mirënjohje në hyrje të punimit të tij. Botimin në anglisht e paraprijnë tre vlerësime të bëra prej studiuesve të mirënjohur shqiptarë, si: Peshkop Joan Pelushit – Mitropilit i Korçës, Dom Dr. Nikë Ukgjinit dhe Fotaq Andreas.

Në këtë recension do të theksojmë vetëm arritjet më të spikatura të këtij studimi, të cilat vlejnë të merren në konsideratë prej qendrave studimore më të rëndësishme të “Dhjatës së Re” dhe prej “Shtëpive Botuese Biblike” në mënyrë që së shpejti këto arritje të zenë vend në botimet e ardhshme të “Dhiatës së Re”, komentarë të “Biblës”, në enciklopedi të ndryshme, si dhe faqe interneti.

Gjatë këtyre dyqind viteve të fundit, studiuesit dhe botuesit e “Biblës”, sidomos të pjesës së dytë të saj, të “Dhjatës së Re”, nuk i kanë rreshtur përpjekjet për ta pajisur këtë vepër madhore, me karakter hyjnor për njerëzimin, me një aparat shkencor sa më të përsosur. Ata kanë hartuar shënime shpjeguese teologjike për probleme të ndryshme dhe shënime sqaruese për jetën e autorëve, për kohën dhe vendin e hartimit të secilit shkrim të shenjtë. Për ta bërë më të kapshme punën misionare të Shën Apostull Pavlit, i quajtur ndryshe edhe si “Apostulli i Kombeve”, i cili ishe edhe përhapësi kryesor i “Ungjillit” në fillimet e Krishtërimit, studiuesit dhe specialistët e fushave të ndryshme të “Teologjisë”, si për shembull ata të “Historisë Biblike”, “Historisë Kishtare”, “Historisë së Qytetërimit Njerëzor”, “Arkeologjisë Biblike”, “Arkeologjisë së Qytetërimit Njerëzor”, etj., kanë krijuar dhe harta ku paraqesin përvijimet e udhëtimeve misionare të këtij apostulli të madh dhe të shquar. Mirëpo në shkrimet e shenjta, autorët e tyre, sipas regullit të kohës, nuk e kishin shënuar vendin dhe kohën e hartimit të këtyre shkrimeve. Në mjaft prej tyre ata nuk kishin shënuar as emrin e vet si autor. Këto mungesa nuk u plotësuan gjatë shek. të I-II-të M.K. (Mbas Krishtit) prej nxënësve të këtyre autorëve, të cilët i kishin njohur personalisht, por as edhe gjatë shek. të IV-ët M.K. prej Shën Jeronimit, tekstologut më të mirë të Antikitetit. Hartimi i shënimeve sqaruese se kur dhe ku u shkruan shkrimet e shenjta të “Dhjatës së Re” i mbeti detyrë shekujve pasardhës deri në ditët tona, kur ende hasen në këto shënime sqaruese pasaktësi të shumta.

Po fillojmë me dy nga arritjet e rëndësishme të këtij studimi, që kanë lidhje me përhapjen e Krishtërimit në trojet Ilire, sot shqiptare; përmirësimi i hartës së udhëtimit të tretë misionar të Sh. Pavlit dhe krijimi i një harte të re për udhëtimin e katërt misionar të këtij apostulli. Të dhënat e reja, që nuk i kishin shfrytëzuar studiuesit e mëparshëm, Prof. Thanas Gjika i mblodhi gjatë leximit të tij të thelluar të tekstit biblik në vargjet e letrave drejtuar: Romakëve 15:18-19, 16:1-4, 21-23; Veprat e Apostujve 20:1-4; Titit 1:4-5, 3:12-13; Filipianeve 2:22-23, 4:24; Kolosianëve 4:7-10, 14; 2 Timoteut 4:9-13, 20-21, etj), si dhe në të dhënat e paraqitura prej historianit shqiptar Marin Barletit, historianit italian Daniel Farlatit, historianit grek Anthim Aleksudhit – Peshkop i Beratit (Partha antike), por edhe duke shfrytëzuar gjurmët e punës së Ap. Pavlit në trojet Iliro-Shqiptare që ruhen në toponime dhe legjenda shqiptare të lidhura me emrin e Sh. Pavlit. Të tilla janë emrat si; “Zona e Shën Palit” në Lindje të Tiranës, “Guri i Shën Palit” në Kabash të Pukës, “Kepi i Palit” që sot quhet “Kepi i Pallës”, “Lumi i Palit” në Jug të qytetit antik Buthrot (Butrinti i sotëm), që sot quhet “Lumi Pavlla”, etj.

Në këto dy harta të reja të përpiluara prej studiuesit Gjika në bashkëpunim me Ing. Aurel Kaçulinin, përvijohet puna misionare e Ap. Pavlit gjatë udhëtimit të tij të tretë misionar duke treguar edhe ndalesat në Bende të Tiranës (që sot quhet Shën Pal), në Sardë (Shurdhah), në Lissus (Lezhë), në Kepi i Palit (Pallës), Dyrrachium (Durrës), Apolloni e Fierit, Parthë (Berat), Guri i Qytetit në Përmet, Buthrot, Lumi i Palit (Pavlla), Nikopol të Epirit (Preveza), Korinth, Kenkrea, Neapolis, Filipí, Troas, Milet dhe derisa arrin në Jerusalem.

Ndërsa, për udhëtimin e katërt misionar të Sh. Pavlit, për të cilin nuk ka një hartë zyrtare po vetëm disa hamendje, në këtë studim është krijuar një hartë krejt e re. Aty sqarohet për të parën herë, duke u mbështetur në të dhënat e historianit Eusebius i Caesarea (Qesarisë), në letrat e Ap. Pavlit, sipas një gojëdhëne që ruhej prej popullit të Durrësit (Dyrrachium), deri në shek. e XIX-të M.K. (e cila përmendet prej Daniel Farlatit), etj, se këtë udhëtim ai e nisi nga Roma në fund të marsit të vitit 62 M.K., pasi u lirua nga burgimi i parë në Romë dhe e përfundoi po në Romë, në fund të qershorit të vitit 63 M.K. Aty janë shënuar qytetet kryesore ku u ai ndal përgjatë udhëtimit të tij të katërt misionar: Romë, Puteoli, Brindissium, Dyrrachium, Nikopol të Epirit, Kretë, Caesare (Qesare), Milet, dhe gjatë kthimit shënohen ndalesat në Nikopol të Epirit ku kaloi dimrin e viteve 62-63 M.K., në Korinth ku shkoi për të gjykuar ata që e akuzonin se ai ecte “sipas trupit” e jo “sipas Frymës”, kthim në Nikopol, vajtje në Dyrrachium, Brindissium, Puteoli dhe mbërritja në Romë, ku e arrestuan përsëri dhe e burgosën për të dytën herë. Pra, këtu sqarohet se apostulli nuk shkoi gjatë këtij udhëtimi në Mesdheun Perëndimor dhe në Spanjë, siç kanë sugjeruar disa studiues më pare, pa sjellë asnjë fakt real.

Një sukses tjetër madhor i këtij studimi është analiza kompozicionale e letrave të Ap. Pavlit, përcaktimi se cilat letra të tij janë letra të zakonshme dhe cilat janë letra të përbëra nga bashkimi i dy fragmenteve, që u përkisnin dy letrave të ndryshme të dëmtuara, për të cilat këtu jepet koha dhe vendi i saktë i hartimit të tyre.

Lidhur me ndërtimin e letrave të Sh. Pavlit, para studiuesit Gjika, disa studiues të mirëformuar si Jozef A. Fizmyer S.J., etj, kishin vënë në dukje në Komentarë të “Biblës” se katër letra kanonike të tij (“1 Selanikasve”, “Romakëve”, “2 Korinthianëve”, “Filipianëve”) ishin letra të përbëra nga bashkimi i dy pjesëve të ndryshme. Procesi i bashkimit të fragmenteve të letrave të dëmtuara në letra kanonike u krijua me synimin e mirë që të ruhej e të jepej sa më e plotë trashëgimia e shkruar e Sh. Pavlit dhe të ruhej nga dëmtime të mëtejshme. Studiuesit e “Biblës” kanë pranuar se këtë proces e kreu Peshkopi +Onesimos, ish-skallvi i liruar i Filemonit me të dhënat që kishte marrë në vitet 90-të të shek. të I-rë M.K.

Prof. Gjika përmes analizash të shumta mbi kompozicionin e letrave kanonike të Sh. Pavlit përcaktoi se edhe letrat kanonike drejtuar “1 Korinthianëve” dhe “Hebrenjve” janë po ashtu letra të përbëra. Meritë e rëndësishme e studimit është se ky autor, duke shfrytëzuar të dhëna të brendshme të këtyre letrave dhe të dhëna historike, gjuhësore dhe etnografike ka mundur të përcaktojë vendin dhe kohën e hartimit të secilës letër të dëmtuar, së cilës i përket fragmenti përkatës.

Këtu vlen të theksojmë tre përcaktime të reja të këtij studimi, ku sqarohet se nga letrat kanonike të përbëra drejtuar “Romakëve”, “Hebrenjve” dhe “2 Korinthianëve” njëra pjesë e tyre ishte hartuar prej Ap. Pavlit në qytetet Ilire; dy në Dyrrachium (sot Durrës) dhe një në Nikopol të Epirit (Prevezë).

I – Për letrën kanonike drejtuar “Romakëve” në shënimet sqaruese të “Biblës” shënohet si vend i hartimit Korinthi, ose porti Kenkrea dhe si kohë e hartimit është viti 57 M.K. ose 58 M.K. pa caktim muaji. Kurse studiuesi Gjika pranon mendimin e shprehur para tij se kjo letër kanonike është letër e përbërë nga bashkimi i dy pjesëve (Rom. 1-15 dhe Rom. 16) dhe sqaron konkretisht se kur dhe ku u hartua secila pjesë e saj. Sqarohet se pjesa e parë, Rom. 1-15, është një letër e plotë, të cilën ai e shkroi për të krishterë të panjohur të Romës gjatë qershorit të vitit 56 M.K. në qytetin Dyrrachium, ku ai punoi për të krijuar bashkësinë e parë me të krishterë (Kishën) dhe la aty si peshkopë dy nxënësit e tij, Caesarin (Qesarin) dhe Apollonin. Këta dy peshkopë përmenden tek “Menologjia” greke e Sirletit (“Leximet Mujore” të jetëve të shenjtorëve), e dhënë kjo që e ka përmendur edhe historiani italian Daniel Farlati në librin “Illyricum Sacrum” vëll. VII, e pas tij edhe shumë historianë të tjerë.

Për pjesën e dytë të letrës kanonike drejtuar “Romakëve”, Rom. 16, në këtë studim sqarohet se Ap. Pavli e shkroi në portin Kenkrea të Korinthit në mars të vitit 57 M.K., pasi dështoi komploti që i organizuan judenjtë kur ai do të niste lundrimin e tij drejt Jerusalemit. Këtë komplot e ka përmendur Shën Apostull Luka tek libri i tij “Veprat e Apostujve” (Veprat 20:3). Kjo pjesë e dytë e letrës kanonike drejtuar “Romakëve”, i përkiste një letre rekomandimi që Ap. Pavli e shkroi për 26 të krishterë të njohur të Romës, të cilët ai i përshëndet dhe me emra. Apostulli u’a rekomandon Feben, dhjakonen e kishës së Kenkreas, që ta prisnin e ta ndihmonin për çdo nevojë që të kishte, sepse, siç thoshte; “… ajo kishte mbrojtur shumë njerëz dhe mua vetë” (Rom. 16: 1-2), kështu Gjika sqaron se Feba kishte qenë një nga mbrojtëset e Sh. Pavlit kundër komplotit të judenjve.

Veç argumenteve, arsyetimeve dhe sqarimeve të tjera bindëse duam të përmendim se Ap. Pavli e shkroi në Dyrrachium letrën kryesore drejtuar “Romakëve” (Rom. 1-15), që sipas disa autorëve dhe studiusëve të ndryshëm është etiketuar dhe quajtur edhe si “ungjilli” i tij, sepse aty ai kishte kohë të mendonte dhe të meditonte qetësisht për të formuluar mësimet themelore të Besimit të Krishterë dhe jo në Kenkrea, ku pas dështimit të komplotit të judenjve, ai ngutej të nisej sa më parë për të arritur në Jerusalem në festën e Rrëshajeve (Pentikostisë/Pesëdhjetores).

II – Për letrën kanonike drejtuar “Hebrenjve” shumica e studiuesve të sotëm shprehen se ajo nuk është shkruar prej Ap. Pavlit, kurse Prof. Gjika mbështet mendimin e Etërve të Kishës, të cilët e quajtën atë pa hezitim “Letër të Shën Pavlit” dhe sqaron se kjo letër kanonike është letër e përbërë nga bashkimi i dy pesëve të shkruara prej tij. Pjesa e parë sipas analizave të këtij studiuesi përfshin vargjet në letrën drejtuar Hebrenjve 1:1-11:40, dhe quhet “material predikimi”, të cilin ai e shkroi në prill të vitit 60 M.K. për ta pasur si material bazë gjatë predikimit gojor që u mbajti judenjve jo të krishterë të Romës në takimin e dytë që ai organizoi si i arrestuar në shtëpinë që mori me qira. Stili i kësaj pjese të letrës sqarohet këtu se është stili i një omilie, që u predikohet gojarisht dëgjuesve të një auditori që janë përpara autorit dhe jo stili i një letre që shkruhet për lexues, që ndodhen larg autorit të letrës.

Prof. Gjika e çimenton sqarimin e vet duke sjellë të dhënën që ka ofruar Sh. Ap. Luka, sipas së cilës Ap. Pavli gjatë takimit të dytë me judenjtë e Romës u foli “…nga mëngjesi deri në mbrëmje” (Veprat 28:23).

Pretendimin e studiuesve të sotëm se letra drejtuar “Hebrenjve” nuk është shkruar prej Sh. Pavlit, mbasi gjuha e saj i përket dialektit të greqishtes së Aleksandrisë që nuk ngjan me greqishten e letrave të tjera të tij, Prof. Gjika e hedh poshtë duke sjellë sqarimin e Origjenit, njërit nga Etërit e Kishës, cituar sipas botimit: “The Orthodox Study Bible” – NT and Psalms, 1997. Origjeni ka sqaruar se këtë letër Ap. Pavli e kishte shkruar në aramaisht, pra në gjuhën amëtare të judenjve të Romës, kurse variantin që riprodhohet në “Dhjatën e Re” e kishte përkthyer në greqisht vetë Ap. Luka.

Kurse pjesa e dytë e letrës kanonike drejtuar “Hebrenjve” që përbëhet nga vargjet Heb. 12:1-13:25 sqarohet se është një letër kurajuese drejtuar Kishës së Jerusalemit e shkruar prej Sh. Pavlit gjatë udhëtimit të tij të katërt misionar, në muajin maj të vitit 62 M.K., kur apostulli pasi u nis nga Roma për të shkuar në Jerusalem, u ndal në Dyrrah për të pritur Timoteun (Heb 13:23-24). Por meqënëse ky u vonua, ai mori Apollonin si shoqërues dhe vijoi rrugën drejt Jerusalemit (Titit 3:13).

III – Letra tjetër e shkruar prej Ap. Pavlit në trojet Ilire është letra e katërt e tij shkruar për Kishën e Korinthit, prej së cilës ruhet fragmenti 2 Kor. 10:1-13:14. Studiuesi sqaron se ai e shkroi në mars të vitit 63 M.K. pasi kaloi dimrin e viteve 62-63 M.K., kur kishte marrë lajme se disa korinthianë mendonin se nuk ecte “sipas Frymës, por “sipas trupit” (2 Kor. 10:2) dhe ai pasi nisi këtë letër premton se do të shkonte “…për të tretën herë në Korinth”, për të gjykuar këta njerëz (2 Kor. 13:1-2). Pasi shkoi në Korinth për të tretën herë, ai nuk pati sukses në gjyqin ndaj kundërshtarëve të tij, të cilët, sipas një gojëdhëne e futën në një vozë dhe e rrokullisën nga lartësia e kodrës ku ishin mbledhur. Vajtjen e tretë në Korinth, Prof. Gjika e vërteton edhe me sqarimin që vetë Ap. Pavli i shkroi Timotheut pasi u kthye nga udhëtimi i katërt misionar: “Erasti qëndroi në Korinth” (2 Tim. 4:20).

Në këtë libër ka dhe shumë arritje të tjera, që meritojnë vëmendje lidhur me përcaktimin e kohës dhe vendit të hartimit të letrave/librave të të gjithë autorëve të “Dhjatës së Re”, si edhe me pasurimin dhe saktësimin e mëtejshëm të jetës së autorëve dhe të shoqëruesve të tyre, por ne do të përmendim këtu vetëm martirizimin e dy apostujve kryesorë, të Sh. Ap. Pjetrit dhe të Sh. Ap. Pavlit.

Kisha e Krishterë, që herët e kishte pranuar faktin se këta dy apostuj ishin martirizuar më 29 qershor të vitit 64 M.K., ditën e masakrës së madhe që shkaktoi Perandori Nero, prandaj për shumë shekuj me radhë, Kishat Ortodokse, Romano-Katolike dhe ato Protestane i përkujtonin këta dy martirë më 29 qershor të çdo viti. Mirëpo studiuesit e jetës së Sh. Pavlit, V. Rev. W. J. Conybeare & V. Rev. J.S. Howson në biografinë e tyre “The Life, Times and Travels of St. Paul” të vitit 1869, vepër e plotë dhe me vlera shkencore, duke pasur parasysh planin e Ap. Pavlit për të shkuar në Spanjë (Rom. 15:23-24), sugjeruan se apostulli pas daljes nga burgimi i parë në Romë shkoi në Spanjë e mandej edhe në anët e Mesdheut Lindor, mirëpo zgjatja e këij udhëtimi duke u endur në Mesdheun Perëndimor dhe atë Lindor i detyroi këta dy studiues që ta shkëpusnin martirizimin e Sh. Ap. Pavlit nga martirizimi i Sh. Ap. Pjetrit. Për Sh. Pjetrin ata mbajtën datën tradicionale 29 qershorin e vitit 64 M.K., kurse për martirizimin e tij sugjeruan një datë tjetër gjatë vitit 67 M.K. ose vitit 68 M.K. Ky përcaktim i tyre ndikoi më vonë tek studiuesit dhe autoritetet e Kishës Romano-Katolike, gjë që shkaktoi amulli përsa i përket datës së martirizimit të këtyre dy shenjtorëve.

Studiuesi Gjika me të dhëna që i ka nxjerrë nga letrat e fundit të Ap. Pavlit “2 Timoteut”, “Filemonit” dhe “Kolosianëve” e ka riafirmuar datën 29 qershor 64 M.K. si ditën e martirizimit të Sh. Pjetrit dhe Sh. Pavlit, po ashtu si e pranon dhe Kisha Ortodokse në kalendarët e saj dhe në shërbesat që i kushton kësaj dite.

Në përfundim mund të themi pa hezitim se studimi “Saint Paul in Dyrrach – Corrections of some Notes and Maps in the New Testament” 2024, për nder të shkencave historike dhe letrare shqiptare, përbën një kontribut me vlera të rëndësishme në historinë e fillimeve të Krishtërimit lidhur me shpjegimet bindëse për kohën e fillimit dhe të përfundimit të katër udhëtimeve misionare të Ap. Pavlit, për kohën dhe vendin e hartimit të librave që përbëjnë “Dhjatën e Re”, për autorësinë e të gjitha shkrimeve, pra edhe të letrave të dëmtuara, si dhe për pasurimin e jetës së autorëve të këtij Libri të Shenjtë, të një rëndësie të madhe, të veçantë dhe me vlera të pazëvendësueshme në historinë e qytetërimit njerëzor.

Boston, Massachusetts

25 gusht 2024

Në penën e kritikut Shpendi Topollaj

Kadri Tarelli

Pak dit më parë doli nga botimi, libri i shkrimtarit Shpendi Topollaj: “Venera del nga deti”. Mbi krijimtarinë e shkrimtares Mira Meksi. Isha ndër të parët që vetë autori ma dhuroi librin, me ballinë kompozuar bukur; Titulli “Venera del nga deti”, një hyjnizim i gjetur dhe i gdhendur artistikisht. Një foto e vetë Mira Meksit, që shpreh në heshtje një botë të madhe shpirtëror. E gjitha me gjuhën e ngjyrave, ujit dhe portretit me pamje fisnike. E përgëzova për këtë botim të fundit, i bindur se ka bërë një punë të paqme dhe me shumë vlera arti e shkrimtarie. E njoh prej kohësh gati të gjithë krijimtarinë e Shpendit, që me këtë botim mbushen plot 77 libra, me tematikë të larmishme, si romane, novela, tregime, kritikë dhe vlerësim autorësh, poezi, drama, publicistikë, dhe monografi letrare (Kështu po e quaj librin e tij, “Venera del nga deti”. Mbi krijimtarinë e shkrimtares Mira Meksi. Shpesh, i shtyrë nga kënaqësia letrare dhe kumti që përcjell veprimtaria e Shpendit, jam ndalur dhe kam bërë edhe shkrime vlerësimi, që nga romani “Mashtruesi”, që unë e quaj kryevepra e tij, e deri tek ky i fundit, që po qëndis tani. Disa prej tyre i kam përfshirë në librin tim “Kur lexoj një libër”, disa janë botuar edhe në shtypin ton, atë të huaj dhe portalet elektronike.

Besoj kam të drejtë të shpreh një lloj kërkese dhe nevojë mirënjohje shkrimore, shoqërore dhe intelektuale, se ka ardhur koha që e gjithë vepra e këtij shkrimtari kaq prodhues në letrat shqipe, të studiohet tërësisht, si pjesë e letërsisë kombëtare shqiptare. Le t’i mbetet kohës të gjykojë e të vendosë, – thonë të diturit, – por dikush duhet t’i bjerë kambanës që të dëgjohet dhe i mençuri të zgjohet.

Diku më sipër, librin “Venera del nga deti” e quajta “Monografi letrare”, ku përfshihen, as më shumë e as më pak, dhjetë shkrime analitike, të cilët i quaj pa frikë proza poetike për nga forca dhe bukuria e fjalës artistike:

. Pse e quaj kështu këtë libër?

. Fantazia e pabesueshme e Mira Meksit.

. Mira Meksi, mjeshtre e shndërrimit të historisë në art.

. Ana njerëzore e intelektualit të madh atdhetar Mid’hat Frashëri.

. Parisi vret. Një roman tjetërsoj i Mira Meksit.

. Mira Meksi zbulon harkun e pathyeshmërisë së amazonave.

. Kur Mira Meksi sheh përtej krimit.

. Kënga e trishtuar e dashurisë, na ndjek pas.

. Mira Meksi për çudinë e ndjenjave njerëzore.

. Ja dhe Mira për mua…….!

Gjithsesi i mbetet lexuesit të gjykojë e të vlerësojë penën, forcën e mendimit, artin dhe bukurinë e fjalës së autorit Topollaj. Ndërsa unë tashmë i rrahur në krijimtari letrare, në veçanti në një lloj kritike apo vlerësim librash, ndaj një këndvështrim disi të krahasuar apo të diferencuar, ndryshe nga Shpendi dhe ca më shumë nga Mira Meksi, si në leximin e krijimtarisë, ashtu edhe në gjetjen dhe përdorimit të mjeteve të saj në shkrimtarinë time.

Me pak fjalë po shprehem kështu:

Më pëlqen të lexoj, dëgjoj dhe shijoj mitologjinë, apo krijimtarinë e të mëdhenjve të botës letrare. Gjej dhe veçoj edhe shprehje apo mendime të vyera, shumë prej tyre si gjetje filozofike, veshur me art fjale. I shkruaj dhe i përdor si forcë mendimi, apo si mjet ilustrimi nëpër shkrimet e mia, për të thënë se jeta, veprimtaria dhe mençuria nuk lindën sot. Ato kanë jetuar e vepruar së bashku me njeriun, në mijëra e mijëra vjet, duke ndërruar vetëm kohë, vend dhe autor. Këtu më duhet të shtoj edhe pak fjalë: Nuk e pata të lehtë të përshkruaj të gjithë udhën e nëndheshme të “Gjarprit”, Hyut të Ilirve, në librin “Mallkimi i Priftëreshave të Ilirisë”, të Mira Meksit. Mua më pëlqen jeta e gjallë mbi tokë.

Ndërsa Shpendi ka një meritë tjetër, që dallon nga unë: Njeh mirë mitologjinë, ka kujtesë të fortë. Heronjtë e tij, sa herë bien ngushtë, si në çaste fitoreje apo humbje, lumturie e trishtimi, deliri apo dashurie, ulen e bisedojnë shtruar me Hyjnitë apo të diturit e lashtësisë. Shpendi ka durim e guxim të ndjekë e të futet edhe në fantazinë e çdo autori, të jetojë e të përjetojë frymëzimin e tyre, siç këndoj unë edhe këtu nëpër faqet e këtij libri kushtuar Mira Meksit. Ai nuk përton të përshkojë pa u ngutur udhët e nëndheshme e të mbidheshme, dhe këtë “pasuri” ta përdorë, diku edhe me tepri, duke e vendosur të lidhur e përshtatur, në të gjitha shkrimet e tij. Kështu, çdo krijim merr formë të bukur në pamje, të ngjeshur në mendim, duke e bërë çdo shkrim të pakohshëm apo të gjithëkohshëm. Nuk i them që të mburret, por sipas gjykimit tim, shkrimet e Shpendit kanë një tingëllim disi të veçantë nga të gjithë autorët që kam njohur e lëçitur deri më sot. Aq sa herë pas here, i them: bëhu më i kursyer…! Po ku pyet Shpendi……!

Kurse autore Mira ka dhunti të veçanta, qoftë si letrare me shumë fantazi, veçanërisht në gjetjen e temave, ca më shumë në “gatimin” e brumit të tyre, ashtu edhe në formë e në përmbajtje, – do të thosha unë. Ajo i bën heronjtë e librave të saj, qofshin edhe persona të njohur historik, të jetojnë në tri botë: Në jetën që prekim çdo ditë, në mitologji dhe më së shumti në fantazinë dhe frymëzimin e vetë autores, e cila mjeshtërisht i qëndis, i qep i shqep, i vesh i zhvesh, i lag i than, i nxin i zbardh, i lidh dhe i zgjidh, si të dojë dhe kur të dojë, duke i bërë të pavdekshëm. Aq e vërtetë është kjo sa Shpendi citon: “Ajo, si rrallëkush u ka hedhur ngjarjeve dhe personazheve të saj, tunikën e purpurt të mitologjisë. Faqe. 28.

Besoj se vlen të bëj një krahasim apo përqasje të përshkrimit të jetës dhe veprimtarisë së heronjve të veprave të saj, veçanërisht kur janë pjesë e historisë. Në histori shfletohen dokumente arkivore apo arkeologjike, që nuk të lenë hapësirë të fantazosh, as të flasësh me sikur. Pasi jeta dhe historia nuk bëhen dhe shkruhen me sikur. Kështu heronjtë, qofshin luftëtarë, komandantë, shkrimtarë, artist, poetë, shkencëtarë, politikanë, profesorë apo burra shteti, janë të ngurtë dhe ngjarjet zhvillohen sipas ligjeve, logjikës dhe mjeteve të kohës. Emri dhe portretet e tyre mund t’i shohim nëpër piktura, faqe libri, reviste apo gazete, në rastin më fatlum edhe në buste e përmendore nëpër sheshe të qyteteve, si model nderimi e përjetësie. Por të gjithë, sikur nuk ngjajnë me ne. Ata janë si të maskuar e të veçuar nga jeta e zakonshme, të zhveshur nga andrallat njerëzore, me ndjenja të ndrydhura apo të fshehura, me dëshira të copëtuara e të mbuluara, pa vese apo huqe, të lindura apo të fituara gjatë jetës. Thjesht janë vdekatarë por jo si ne. Mira e përmbys këtë qasje, duke e bërë të plotë me gjysmën tjetër; që është bota njerëzore.

Askush nuk habitet, ndërsa në romane apo vepra letrare ndodh çudia. Figurat historike kanë liri të plotë, janë në dorë të shkrimtarit, t’i degdisë ku të dojë, duke i futur në të fshehtat dhe udhëkryqet e jetës, në fantazinë dhe frymëzimin letrar, gjithmonë pa cenuar historinë. Besoj është forma më e gjetur për t’i bërë heronjtë pjesë e ndërgjegjes shoqërore apo kombëtare, sepse këto libra i lexon kushdo. Ata bëhen të pavdekshëm, por në një formë dhe frymë tjetër, si hero jo vetëm i historisë, por edhe i letërsisë. Është një formë e lakmuar për të gjithë racën njerëzore, pasi jeta, emri dhe vepra e tyre shtyhet, ndrydhet e shtrydhet nëpër romane e novela, duke u bërë vetvetiu pjesë e ndërgjegjes kombëtare, herë-herë edhe pjesë e kulturës botërore.

Kështu ka ndodhur edhe me të madhin dijetar e atdhetar, diplomat e politikan Mit’hat Frashëri, të cilin studiuesi Uran Butka e quan “Gjeniu i kombit”, për veprimtarinë atdhetare në dobi të shqiptarizmës. Një libër goxha i madh në pamje, por i rëndë në dokumente e shkrime, ku përfshihet e gjitha veprimtaria e tij si diplomat e shtetar. Edhe unë me modesti i kam kushtuar një shkrim, lidhur me një broshurë të vockël: “Plagët Tona”. “Çë na mungon? Çë duhet të kemi?”, botuar nga Mit’hat Beu në vitin 1924, ku shpenguar munda të shkruaj këto pak fjalë: “Të botohet, që të jetë në çantën e mësuesit dhe shkollarit, në dosjen e pedagogut dhe studentit, në tavolinën e zyrtarit, në trastën e deputetit, në bllokun e gazetarit dhe në fletoren e shkrimtarit e poetit, më tej akoma, në magjen dhe sofrën e çdo gruaje. E thënë shqip: në bibliotekën e çdo shqiptari”.

Ky shkrim u publikua: “Fjala e lire” Londër. 13. 07. 2020, Gazeta “Bota sot”, Dardani, 13. 07. 2020, Revista “Dituria”, Suedi. 13. 07. 2020, Gazeta “Dielli”, SHBA. 14. 07. 2020. “Zemra shqiptare”, Zvicër. 14. 07. 2020, “VOAL. Zëri shqiptarëve”, Zvicër. 25. 07. 2020.

Ndërkohë, shkrimtarja Mira Meksi shkon më tej, i kushton Mit’hat Frashërit, një roman të tërë, titulluar: “Kutia e Agatha Christie-t”. Një vepër e merituar për këtë figure tepër të lakuar e të lakmuar nga literatura, koha dhe politika zyrtare, që vazhdon të shpojë, të shërojë e të lëndojë edhe në ditët që po kalojmë. Mira Meksi këtu tregon shpirtin e saj të madh. E madhja thërret në kuvend të mëdhenjtë e kombit, duke i ngrohur me një dhuratë shkrimore, si një shportë me copëza jete, që i mungojnë shkrimeve të ftohta të historisë.

Është një punë e madhe studimore, para shkrimore, tepër e ngarkuar dhe e pëlqyer e autores, njëkohësisht e lavdëruar nga të gjithë ne, aq sa edhe Shpendi Topollaj i kushton një shkrim analitik: “Ana njerëzore e intelektualit të madh atdhetar Mit’hat Frashëri”.

Nuk çuditem aspak, që Shpendi shpërthen këtu në një frymëzim të vrullshëm, pak më lart se zakonisht. E tërheq së tepërmi tema kombëtare, si nderimi për shpirtin atdhetar të këtij mendimtari dhe politikani të pashoq në historinë tonë shtet-formuese, që e shtyn të shprehet: “Pa shpërfillur aspak përpjekjet e Mit’hat Frashërit, për t’i paradalë problemeve pafund që i qenë hapur Shqipërisë, sidomos nga orekset dhe dinakëritë e fqinjëve tanë, madje duke i theksuar ato, Mira ka ndërtuar edhe anën njerëzore të këtij politikani, duke i mëshuar ndjenjave të fuqishme që përftoheshin nga dashuria për femrën”. Vetë analiza e Shpendit është një krijimtari letrare dhe poetike e mirëfilltë, që i bën nder dhe ngre lart krijimtarinë e autores Mira.

Përpiqem të qetësoj disi ndjeshmërinë time, po ku të lë shteg Shpendi, kur bëhet fjalë për dashurinë, që si fill i artë i lidh, i mbështjell dhe i zgjidh të gjithë këto ngjarje e shkrime që përmblidhen në këtë libër.

Po e shënoj si diçka të veçantë, por të bukur, në krijimtarinë e këtij autori tashmë me emër në letrat shqipe. Nëse nuk bindeni, lexoni shkrimin: “Mira Meksi zbulon harkun e pathyeshmërisë së amazonave”, kushtuar romanit “Puthja e Amazonës”. Përsëri një temë e marrë nga lashtësia, që frymon dhe frymëzon poetët dhe shkrimtarët e të gjithë kohërave. Është një përzierje kohësh, të dashurisë së pakohë të dy vajzave që dashurojnë me po aq pasion, pavarësisht se njërën e takojmë nëpër udhët e mjediset tona dhe tjetra na vjen së largu nga Mitologjia. “Sepse gruaja nuk ka lindur sot. Ajo ka lindur botën”, shprehet Shpendi si filozof i lashtësisë. Faqe 70.

Nuk i ve faj Shpendit…..! E si të mos frymëzohesh kur ndeshesh me këto fjalë magjike: “Dashnorët jetojnë një vegim përjetësie, duke qenë të vdekshëm, nuk ka ligështim trupi dhe shpirti që i mposht. Ata ndihen baras me Zotat e Olimpit”. Faqe 76. Më tej: “dashuria është zjarr që shkrumbon gjithçka, është përbindësh që kërkon të ushqehet çdo ditë me gjakun dhe mishin e dashnorëve që magjeps…. Ajo nuk nginjet kurrë. Kërkon përsosmërinë, ngulmon të përtërihet sa herë që i mbaron rrëshira e pishtarit, që mban ndezur zjarrin. Faqe 77.

Besoj nuk e teproj të sjell në kujtesë edhe një copëz krijimtarie në vijim të romanit, ku shkrimtarja jonë Mira Meksi, gjen vend për të përfshirë edhe Frosinën e bukur, të dashurën e djalit të Ali Pashait, që u mbyt në liqenin e Janinës, për t’u shndërruar në legjendë. Dhe legjendat jetojnë sa vetë jeta.

Më pëlqen përfundimi logjik i shpendit: – “Shkrimtarja jonë Mira Meksi është shkrirë e bërë njësh me heroinat e saj”. Si një ndarje mendimi me Gëten, kur thotë: “Çdo shkrimtar, në një farë mase paraqet në veprat e tij vetveten, shpesh edhe kundër vullnetit të tij”. …. “Në një farë mënyre, me këtë roman sa artistik aq edhe studimor, Mira i ka bërë një shërbim të vyer historisë”.

Urime Znj. Mira Meksi, për këtë krijimtari kaq të bukur dhe të veçantë, duke lartësuar emrin tuaj, bashkë me letërsinë shqipe. Shpendi ju ngriti një përmendore në letra. E meritoni! Ndaj shkruani me fjalën tuaj magjiplotë: “I dashur Shpendi! I “përpiva” vargjet e tua!…… Nuk e dija që brenda shpirtit të kritikut me skalpelin e analizëtekstit në dorë, të fshihej një shpirt aq vibrues…… Ju uroj të mira!”. Faqe 117.

Urime Shpendi! Kur përfshihesh nga frymëzimi, nxjerr perla të vërteta arti, që i vlejnë këndimit, kënaqësisë, letërsisë dhe shoqërisë.

Dëshiroj që kjo frymë magjie t’u shoqërojë gjatë gjithë jetës.

Kadri Tarelli

Gusht 2024.