Arben Iliazi/

Epokat më produktive nga ana intelektuale e kreative kanë qenë epokat e çlirimit të gjithmbarshëm të individëve nga ato fije që i lidhin me vlerat dhe marrëdhëniet tradicionale. Vlerat letrare afirmohen vetëm duke i parë si shkatërruese të disa skemave, në të cilat kalonte (detyrimisht) edhe arti shqiptar i kohës deri para viteve ‘90. Si talent që spikati menjëherë, Ylljet Aliçka e kuptoi qysh në fillimet e para se atij i binte barra të bënte veprën e vet pasqyrë të jetës shoqërore e individuale të bashkëkohësve të tij.

Librat e tij ishin një sfidë e hapur ndaj botimeve molisëse që propogandoheshin me të madhe. Krijimet e tij shkuan te lexuesi si një dëshmi artistike e problemeve të mëdha shoqërore që brenin Shqipërinë në tërësi, ndaj edhe patën një sukses që rrallë ishte parë . Shkrimtari Ylljet Aliçka ka shkruar për kohën të cilën e ka jetuar, duke ndërtuar artistikisht një realitet tjetër, ku ngjyrat janë nuanca të ftohta, kryesisht të gjitha nuancat e grisë, ndonjëherë ngjyrë me pak shpresë.

Është një prozë e zbulimit së brendshmi të realitetit, të shoqërisë, botës, mentalitetit, shpirtit të individit shqiptar.

Proza e tij shënon, në letrat shqipe, një veçanti të padiskutueshme në sendërtimin e një realiteti artistik të përveçëm, me vlera të modernitetit, me rrëfime që i referohen një sistemi unik njësish dhe rregullash.

Në krijimtarinë e tij ka një grishje të përlotur për mirëkuptim universal.

Ylljet Aliçka ka nisur të botojë letërsi në vitin 1996. Libri i tij i parë është një përmbledhje me tregime. Në vitin 2000, ai botoi romanin “Kompromisi”, i cili do ta rendiste ndër autorët interesantë në letrat shqipe pas viteve ’90. Në vitin 2003 botoi përmbledhjen me tregime “Parrullat me gurë”, i cili do të ekranizohej më pas nga regjisori Gjergj Xhuvani. “Parrullat me gurë” është një ligjërim letrar shumëkuptimësh metaforik, që përcjell të gjallë forcën shkatërruese e thërmuese të sistemit totalitar mbi personalitetin njerëzor. Kjo vepër është pasqyrë e një realiteti absurd, ku personazhet ndihen si të mbyllur në çark. Rrëfimi vjen në një ndërthurje organike të natyrshme, i pasur me aluzione e metafora, e herë i përshtatur në tekste, që ngacmojnë emocionalitetin e lexuesit. Situatat absurde krijohen në një realitet absurd.

Aliçka goditi në shënjestrën që të tjerët nuk mund ta arrinin ose, më saktë , nuk e shihnin dot. Në këtë libër shpaloset spektakli masiv i komunizmit, qëllimi i të cilit ishte poshtërimi i personalitetit njerëzor, në një formë të atillë që nuk është parë në historinë e Evropës.

Ngjarjet zhvillohen në një shkollë fshati. Të gjithë ishin të detyruar t’u bindeshin urdhrave që vinin nga lart. Në qendër të tregimit është historia e një mësuesi të ri që përballet me absurditetin e propagandës.

Mësues Andrea ka një lidhje dashurore me mësuese Dianën. Nxënësit dhe mësuesit ishin të detyruar të shkruanin me gurë parulla nëpër kodra, duke i thurur lavde regjimit në fuqi. Andrean, që kundërshton urdhrat, e transferojnë dhe më pas e arrestojnë.

“Tregim ku kupton se ideologjia s’është veçse një guaskë boshe”, shkroi asokohe Pierre Hazan në “Le Temps”.

“Parrullat me gurë” të Aliçkës kanë një frymë oruelliane. Është një kujtesë nga e kaluara dhe një paralajmërim për ato shoqëri ku rritet kontrolli i qeverisë ndaj gjuhës. Mesazhi i Aliçkës na kujton se, nëse do të ngërthehemi nga propaganda, kemi humbur veten tonë.”, shkruante shkrimtarja amerikane Heather Walsh, në “Fringe”.

Në qoftë se despotizmi komunist nuk do të mbështetej në parrulla, që e ndihmuan aq shumë për t’i shtuar forcën tërheqëse, athere ndjesia ndaj tij do të ishte më pak e mprehtë. Nuk është për t’u habitur që spektakli i totalitarizmit, sidomos ai i formës komuniste, ka bërë aq shumë për të mbjellë dyshime në mendjen e njerëzve, ndaj atyre vlerave e simboleve mbi të cilat mbështetej humanizmi liberal perëndimor për një kohë të gjatë . Libri u botua dhe ribotua në shumë vende të botës.

Shkrimtar me një akumulim të gjithanshëm jetësor, ideor e professional, Ylljet Aliçka trajtoi në librat që pasuan më pas, si: “Rrëfenjë me ndërkombë tarë ” (2006), “Koha e puthjeve” (2009), “Valsi i lumturisë ” (2012), “Metamorfoza e një kryqyteti”,(2019) etj. Çdo marrëzi të absurdit shqiptar, çdo dëmtim dhe ves, duke kujtuar që ato që ne kemi para nesh, janë thjesht dështimet, marrëzitë dhe veset tona. Ngjarjet që përshkruhen në këto vepra i ngjajnë imazheve të kaleidoskopit, të cilat duken gjithnjë të ndryshme në çdo rrotullim, megjithëse kemi përpara ngaherë të njëjtën gjë. Rastësitë, peripecitë, fati ose fatkeqësitë, mund të jenë të shumta, megjithatë ndodh si me cipat e sheqerit: duken si një pafundësi figurash të çuditshme, të ngjyrosura ndryshe, por në fakt janë të brujtura të gjitha nga i njëjti brumë.

***

Shkrimtarët, në tërësinë e tyre, ndikojnë shpesh në sjelljen e publikut. Sepse ne jetojmë në epokën e një profanizmi kulturor. Janë po ato rryma ndjenjash dhe mendimesh që kanë përfshirë intelektualët të cilët, në mënyra dhe nivele të ndryshme, kanë përfshirë edhe një numër të madh personash, të cilët nuk pretendojnë të jenë intelektualë por, megjithatë, reagojnë ndaj urgjencave të kohës. 

Libri “Rrëfenjë me ndërkombëtarë”, kur u botua në vitin 2006, pati një impakt të fortë në opinionin publik. Autori u përpoq të demitizojë rëndësinë e ndërkombëtarëve ndaj vendit tonë, nënshtrimin dhe që shoqërohej me një lloj kompleksi inferioriteti butaforik.

Autori apelon që ne të kulturohemi dhe të dalim nga bota jonë e vogël, të rigjejmë kulturën tonë. Vepra synon të lidhë sa më shumë shqiptarët me vendin e tyre, në sajë të vjegave të kujtesës afektive. Kredo të tilla nuk janë abstarksione luksoze. 

Aliçka e ka vënë gjithë talentin e tij në shërbim të frymës morale të shoqërisë shqiptare, duke nxitur kombin të përqafojë e të dhurojë vetveten dhe për t’iu kundërvënë të tjerëve me gjuhën, artin, me filozofinë dhe kulturën e tij. 

Në kaosin e lirisë, nga krenia fatale rrjedh pashmangshëm shpërbërja e tërësisë shoqërore. Shkrimtari Aliçka u kujtoi solemnisht shqiptarëve vlerat universale, duke luajtur një rol me peshë në historinë tonë shpirtërore. Duke e lidhur progresin moral të shqiptarëve me progresin e tij intelektual e krijues, duke u vendosur në truallin e mbrojtjes së lirive dhe në atë kulturor të formimit të individëve. Është tundimi për të vendosur shqiptarët në një shkallë vlerash, ku të mos e ndiejnë veten inferiorë përballë perëndimit.

“Metamorfoza e një kryeqyteti” ka për objekt evolucionin shpirtëror, politik e shoqëror të intelektualëve të Tiranës nga vitet 70 deri më sot. Mbrapa personazheve janë njerëz realë, të cilët për imagjinatën e lexuesve që kanë jetuar vitet e diktaturës janë gati-gati të prekshëm si njerëz realë, i urrejnë, i përçmojnë apo i duan ata, varësisht nga eksperiencat jetësore personale.

“Valsi i lumturisë” është një roman fiksion për bazuar mbi historinë e famshme të familjes Popa (Tota), që u “ngujua” në bodrumet e Ambasadës Italiane, para rënies së sistemit diktatorial.

***

Në masën e stërmadhe të produkteve letrare që ka përfituar shoqëria jonë, vetëm disa prej tyre janë përcaktuar të admirohen nga të gjithë dhe të arrijnë statusin e mbijetesës.

Shoqëria shqiptare ka mësuar nga Aliçka disa gjëra, të cilat nuk do t’i harrojë:

-Gjithmonë fantazia e shkrimtarit ushqehet nga një pjesëmarrje e shumëllojshme shoqërore e kulturore, në rrethanat e komunikimit dhe të asocacionit.

-Epokat më të mëdha të arritjeve intelektuale dhe krijuese janë gjithmonë epoka trazirash, sepse shpërbërja e kohezionit shoqëror e moral nuk është tjetër veçse ana e çlirimit të individit krijues.

-Në veprat e shkrimtarit Ylljet Aliçka ndeshim pikëpamjen racionaliste për problemin e lirisë, ashtu siç shfaqet ai në arritjet kulturore. Thelbësore në krijimtarinë e tij është vizioni i një shoqërie që zien nga ana intelektuale, që bën me këmbëngulje një vetëanalizë kritike e që ka një shpërthim të pandërprerë të shprehjes individuale, duke shpëtuar nga grushti i hekurt i traditës, anëtarësisë dhe tribalizmit. 

-Heronjtë protagonistë në veprat e tij arrijnë pikën e vet më kulturore, athere kur shpallin armiqësinë e tyre të patundur kundrejt të gjitha formave të ndërvarësisë shoqërore e morale. 

-Aliçkaj e merr të mirëqënë pikëpamjen se liria e individëve është vendimtare në çdo periudhë përparimi intelektual.

-Veprat e mëdha të artit dhe të letërsisë nuk krijohen nga organizmat anonime. Ato janë rezultate konkrete të punës së individëve.

Ne mund të pranojmë se në arritjen e një vepre të madhe letrare ka një shkallë relativisht të lartë të veçimit e mbylljes në mendjen e shkrimtarit. 

Ka një ndërvarësi shumë të rëndësishme midis artistit dhe qytetit të tij, krahinës, fesë, ndikimeve të tjera të larmishme të mjedisit ku jeton, e që i japin veprës së tij frymëzim e kahje.

-Ylljet Aliçka, në mënyrë të padiskutueshme, krijoi në një periudhë individualizmi shoqëror e moral, e parë në pikëpamje të çlirimit nga kufizimet dhe simbolika e së kaluarës. Ajo u bë përherë e më tepër një epokë e sterilitetit kulturor, e “dobësimit të nervave’, e lëngimit filozofik.

-Është gjithashtu me vend të vërejmë se 

as liria e individit, as arritjet individiuale nuk mund të shihen të shkëputura nga rrethanat e bashkësisë. Këto nuk janë rrethana të kufizimit mekanik, por të atyre stimujve dhe vlerave që njerëzit duan t’i shprehin kur mundohen për veprat e tyre e kur duan të mbrohen kundër agresionit pa fre nga jashtë. Kjo nuk do të thotë se mohojmë rolin e individit, as realitetin e dallimeve midis individëve. Vetëkuptohet, kjo do të thotë se nuk pranojmë argumentin e trashë të determinizmit shoqëror, sipas të cilit veprat krijuese të individëve nuk janë tjetër veçse pasqyrim i intresave të grupit dhe kërkesave të grupit.

-Perspektivat dhe motivet nxitëse të mendjes krijuese të lirë, dalin nga bashkësi qëllimesh. Artisti mund t’i ndryshojë ato, t’u japë trajtë tjetër. T’u japë atë intensitet e pamje që nuk e ka dhënë kush tjetër më parë , dhe që nuk do ta japë as në të ardhmen, por gjithsesi ai nuk është i shkë putur nga burimi i frymëzimit të tij.

Secili nga ne, edhe më i shtanguri e i pa gojë, edhe më i druajturi, në qendër të një bote imazhesh…sado intensive e të sublimuara, dallon se mënyrat e shfaqjes së dhuntisë krijuese janë mënyra universale të asaj që rrjedh vetë, e megjithatë diktohet me vetëdije, e që ne e njohim (ose kujtojmë se e njohim) si jetë . 

***

Ylljet Aliçka, është një nga shkrimtarët më të përkthyer në 14 gjuhë të ndryshme të botës.

Librat e tij janë përkthyer në frëngjisht, polonisht, anglisht, italisht, e etj, e së fundi në gjuhën esperanto. Ai është autor i disa skenarëve me të cilët është vlerësuar dhe me çmime.

Ka botuar në gjuhë të huaj: “Les slogans de pierre”, përmbledhje me tregime, Francë. “Kompromisi”- Poloni, “I slogani di pietra”- Itali, “Balkan blood, Balkan beauty”, SHBA. Në fushën kinematografike është mjaft i njohur me skenarët e filmave: “Parullat”, bashkëprodhim franko-shqiptar, Kronikë provinciale, bashkëprodhim franko-italo-shqiptar; Ndodhi shqiptare. Është vlerësuar me mjaft çmime letrare e kinematografike, si: çmimi “Teramo”, Itali; çmimi i dytë, “Arts et Lettres de France”, Francë; medalje bronzi nga “Academie Internationale de Lutece”, Francë, ; “Penda e Argjendtë”, në prozë, nga Ministria e Kulturës, Rinisë e Sporteve, ; çmimi i parë, si skenari më i mirë, “Festivali i filmit shqiptar”, etj.

Nga Hektor Çiftja

Universiteti Aleksandër Xhuvani, Elbasan

Çdo korrik, admiruesit e kulturës shqiptare përkujtojnë Profesor Arshi Pipën (1920–1997), poet dhe studiues i shquar shqiptaro-amerikan, ndikimi i të cilit shtrihet përtej kufijve gjuhësorë e kulturorë. Arritjet e tij akademike përfshijnë prezantimin e poetit italian Eugenio Montale në qarqet akademike anglishtfolëse, duke e bërë çmimin Nobel të Montales më 1975 një moment krenarie për shqiptarët. Për më tepër, Pipa prezantoi me dinjitet akademik figura të rëndësishme të letërsisë shqiptare si Jeronim De Rada dhe Migjeni në arenën ndërkombëtare përmes veprave si Trilogia Albanica dhe shumë të tjerave.

Megjithatë, në këtë homazh, në vend që të skicoj gjithë ndikimin e tij akademik, zgjodha të reflektoj shkurt mbi nje poezi nga libri i tij Autobiography, një koleksion unik shumëgjuhësh i hartuar më 1988 dhe botuar pas vdekjes në vitin 2000. Kjo poezi paraqitet kryesisht në gjuhën e saj origjinale italiane, pasi variantet në shqip janë tashmë të njohura dhe të studiuara gjerësisht në Shqipëri. Ndërsa ndryshimet midis varianteve shqipe dhe atyre në gjuhë të huaja meritojnë një studim më vete. Ky shkrim modest përkujtimor fokusohet në kremtimin e thelbit të poezive në kontekstin e udhëtimit jetësor dhe letrar të Pipës.

Poezia që vendosa të prezantoj është poezia “Navigare Necesse” e cila vjen nga vëllimi i parë poetik i Pipës, “Lundërtarë”, botuar fillimisht në Tiranë më 1944. Ky version në italisht më vonë u përfshi në antologjinë e tij shumëgjuhëshe “Autobiography”:

“Navigare Necesse

….je regrette L’Europe aux anciens parapets — Rimbaud

“Affidanti a dei legni cavi

sull’infido oceano, incauti,

che cercate sulle voragini,

quali sirene, o argonauti?”

“S’alza il vento, la navicella

balza avanti, scricchiola il pino.

Colma Amore le nostre vele,

e bussola abbiamo il Destino”

Titulli “Navigare Necesse” i referohet drejtpërdrejt shprehjes së njohur latine “Navigare necesse est…” (Të lundrosh është e domosdoshme), e cila historikisht evokon domosdoshmërinë dhe pashmangshmërinë e eksplorimit dhe aventurës. Pipa e pasuron këtë nuancë tematike duke cituar Rimbaud-in: “Je regrette l’Europe aux anciens parapets” (Më mungon Europa me parapetet e saj të lashta), nga Le Bateau Ivre. Ky imazh i anijes që noton duke dëshiruar sigurinë e Europës krijon një tension poetik të reflektuar në vargjet e Pipës, duke shfaqur një zgjedhje ekzistenciale mes sigurisë dhe të panjohurës.

Në poezi, referencat mitologjike e thellojnë këtë kërkim ekzistencial. Vendosja përballë njëra-tjetrës e “sirene, o argonauti?” kontraston rrezikun joshës me kërkimet fisnike, duke iu referuar mitologjisë greke ku sirenat me këngët e tyre joshëse çonin detarët drejt humbjes, ndërsa argonautët heroikë të Jasonit kërkonin arritjet mitologjike me sakrifice. Në këtë mënyrë, Pipa eksploron dualitetin e udhëtimit njerëzor apo artistik, duke theksuar si rreziqet ashtu edhe mundësitë e aventurës në territore të panjohura.

Lundrimi, siç përdoret nga Pipa, funksionon si një metaforë e thellë për përpjekjet jetësore apo kërkimet artistike. Lundërtarët, të përshkruar si “incauti” (të pakujdesshëm apo të guximshëm), përballen me “infido oceano” (oqeanin tradhtar). Megjithatë ata udhëhiqen me besim nga “Amore” (Dashuria) dhe “Destino” (Fati), duke simbolizuar një besim romantiko-heroik te pasioni dhe fati si orientues nëpër pasiguri e rrezik.

Konteksti historik i “Navigare Necesse” e thellon rezonancën e saj. E shkruar në fund të viteve 1930, kur Pipa ishte student i filozofisë në Firence (diplomuar më 1942), poezia pasqyron idealizmin rinor, ndikimet kulturore evropiane dhe pritjen e një bote që së shpejti do përfshihej në luftë. Pas luftës, jeta personale e Pipës u paralelizua dramatikisht me temat e poezisë: ai u përball me persekutimin e regjimit komunist shqiptar, kaloi një dekadë në burg (1946–1956) dhe më vonë emigroi në SHBA. Kështu metafora e lundrimit larg brigjeve të njohura mori një rezonancë të thellë si simbol i ekzilit dhe mbijetesës së tij.

“Navigare Necesse” u shfaq fillimisht në Lundërtarë më 1944 dhe dekada më vonë në Autobiography (Phoenix, 2000). Kjo antologji shumëgjuhëshe pasqyron diversitetin gjeografik, kulturor e emocional të jetës së Pipës. Përfshirja e saj në italisht thekson shpirtin letrar europian, duke përdorur referenca klasike dhe metafora romantike për të theksuar domosdoshmërinë dhe guximin universal të eksplorimit.

Si përfundim, “Navigare Necesse” mishëron në miniaturë universin artistik të Arshi Pipës. Përmes kësaj poezie, ne shohim qartë forcën intelektuale, guximin rinor dhe angazhimin filozofik të tij me fatin. Libri Autobiography shërben si një testament letrar kyç për kuptimin e jetës së tij, duke rrëfyer historinë e tij përmes vargjeve.

Duke vendosur përkrah njëra-tjetrës poezi në shqip, italisht, anglisht e gjuhë të tjera, Pipa kapërceu kufijtë kombëtarë letrarë, duke pasqyruar ekzistencën e tij ndërkulturore. Leximi i poezive të tij na fton të përjetojmë zërin e tij, i cili është sa thellësisht shqiptar aq edhe thellësisht kozmopolit.

Në këtë përvjetor, ne kujtojmë Arshi Pipën jo vetëm për arritjet e tij akademike dhe qëndresën ndaj shtypjes, por edhe për trashëgiminë e tij të fuqishme poetike. Poezitë e tij na kujtojnë se edhe në errësirën më të thellë agimi vjen përsëri, dhembja e mërgimit zbutet nga dashuria dhe dhembshuria fiton mbi mizorinë.

Korrik 2025

Prof. Romeo Gurakuqi/

Atdheu është ai vend që të siguron dhe të përmbush nevojat minimale të jetesës dhe jo ai që të përgatit çdo ditë për ikjen ose vdekjen. Atdheu, si rregull, kurrë nuk nxjerrë jashtë bijtë e tij. Atdheu është përherë në gjendje të mbrojë njëlloj bijtë e tij, jetën dhe prosperitetin. Atdheu promovon drejtësinë dhe ligjin. Por kur atdheu të nxjerrë jashtë fëmijët, të përjashton nga gezimi i barabartë i të drejtave dhe të mirave, të dhunon përmes duarve të liga, ti mbetesh pa atdhe. Nëse atdheun e kanë zaptuar disa që thonë se ai është i mirë dhe i bukur veç për ata, ndërkohë që të tjerët duhet të vuajnë, të dhunohen, të përjashtohen, të varfërohen, ky lloj atdheu ka një gabim të rëndë në sistem: ai udhëton përmes udhëve të denacionalizimit dhe shpërbashkimit. Në momentin që atdheu nuk të pret më fëmijët, ai kthehet në një gënjeshtër. Dhe ky rast përbën një fatkeqësi që një komb i vogël, sidomos, duhet ta parandalojë dhe korrektojë me emergjencë.

Kjo sepse Atdheu nuk humb asnjëherë, sepse ai pret të bëhet, përmes drejtësisë, punës dhe mendjes së bijve të vet. Sepse Atdheu gjithmonë pret fëmijët që të kthehen…Sa më sipër është, sipas meje, mesazhi themelor i romanit “Saga e Sarajeves” të shkrimtarit Stefan Çapaliku.

Behar Gjoka/

Krijimtaria e gjerë letrare e Sterjo Spasses, siç ka vënë re historiografia letrare, zë fill me romanin Pse? Ky tekst origjinal si frymë dhe kompozim, rrëfim dhe shprehësi, pamëdyshje shënon një gur kilometrik të shkrimit letrar autorial, por njëherësh edhe një shteg fillimtar të lavrimit modern të prozës, me gjasë të romanit të shkruar në gjuhën shqipe. Romani, ashtu si shumica e vlerave të shkrimit letrar, sidomos të pjesës së parë të shekullit të njëzetë, pra të periudhës më të ndritshme të letërsisë shqipe, të harkut kohor 1912-1939, që për hir të së vërtetës, bën kthesën e letrave shqipe, nga problematika e mprehtë sociale dhe nga realizmi, si koncept dhe model përjetues dhe pasqyrues i realitetit letrar, ka përjetuar kalvarin e plotë të mbijetesës së letrares, në kontekste dhe rrethana të pazakonta:

A- Shfaqja e bujshme e tekstit romanor dhe shkëlqimi i plotë i tij, në kohën e botimit, përkatësisht në vitet 1934-1935, si një ngjarje e përveçme e letërsisë së viteve ’30, kur rrëzëllitën shkollëza dhe rrymëza në skenën kulturore dhe letrare.

B- Letnimi dhe ndalimi i leximit të librit më të mirë të shkrimtarit, ashtu si jo pak vepra me vlerë të disa shkrimtarëve të së kaluarës, të cilët binin ndesh me parimësinë e realizmit socialist. Romani Pse? i S. Spasses u mbyll në sepetet e mykut ideologjik, kryesisht për shkak të pranisë së pesimizmit të thellë dhe formalizmit të rrokshëm në hapësirat e tekstit.

C- Rigjetja dhe rivlerësimi i romanit Pse?, menjëherë pas viteve ’90, ku fillimisht u botua, në mënyrë që të merrte fund marrëzia e lënies në hije të një kryevepre letrare. Urojmë që ardhja e mbrame e romanit Pse?, të jetë vërtet një rikthim përfundimtar në panteonin e letrave shqipe, madje të analizohet dhe shqyrtohet në të gjithë treguesit e vet, që të zbulohet si përvojë shkrimi, si akt i hedhjes së themeleve të ligjërimit modern të romanit shqiptar.

Fati i romanit Pse?, një vepër unike e letërsisë shqipe, pa më të vogëln mëdyshje, një model literariteti, madje tepër kurajoz për kohën dhe më përtej saj, në njëfarë mënyrë lidhet me idenë e Harold Bloom-in, kur shprehet: Aty na duket se hasim, në mos veten a miqtë, medeomos një realitet ekzistues, qoftë bashkëkohor, qoftë historik, pohuar në librin Si dhe përse të lexojmë, çka bart materia e romanit. Pandarazi me të vjen edhe vetë fati i ligjërimit letrar në gjuhën shqipe, me gjithë dritëhijet kohore, që vetvetiu nxjerr në evidencë dy problematika, mbase dy çështje thelbësore të mbijetesës së librit dhe të vetë letrave shqipe:

Nga njëra anë: Teksti romanor, kaq i ngjeshur në shenjëzime artistike, në figurimin e personazheve, ku papërjashtim të gjithë vijnë të skicuar, qoftë personazhet femra, si dhe ato meshkuj, por krejt i gdhendur shpaloset Gjoni, protagonisti dhe epiqendra e librit. Pse? , është po ai variant i botuar në krye të herës, me ato shenja fillimtare, po me atë formë shprehje të patjetërsueshme, të cilën autori, pavarësisht furtunave të ashpra të kohës së monizmit dhe të modelit të realizmit socialist, nuk bëri asnjë ndërhyrje ose rregullim, që në fakt do të cenonte variantin parak dhe kohën shkrimore, por me siguri që do të kishte mjegulluar dëshminë letrare.

Në anën tjetër: Në rastin e romanit Pse?, të Sterjo Spasses, por edhe të veprës së gjerë letrare të At Fishtës, Faik Konicës, Zef Skiroit, Ernest Koliqit, Ernest Haxhiademit, Dhimitër Paskos, e të një sërë mjeshtrash të letrave shqipe, konteksti i leximit, pra rrafshet e ndryshme kohore, të lexim-mos-leximit, duket sikur i ngjisin në majë apo i hedhin në greminë, një tekst dhe një segment letrar. Në këtë rast, lënia në hije e një libri, modern në esencën e vetë shkrimore, në qasje dhe shprehësi, që i përkon një çasti të ndritshëm të literaritetit, largimi nga shansi i leximit, është vonesë absurd për të shijuar një vlerë, por edhe një akt që ndikon për të zbehur nivelin e vlerave letrare të gjuhës shqipe.

Beteja në mes tekstit dhe kontekstit të leximit dhe rileximit, gjithnjë mbetet e hapur dhe, kur është fjala për vepra cilësore, siç përfytyrohet nga lexuesit dhe studiuesit përgjithësisht romani Pse?, që ndërkaq shënon një kreyvepër të autorit, por edhe një roman të zanafillës moderne të tipologjisë së prozës së gjatë. Kuptohet se në këtë rast triumfi i plotë është i tekstit letrar, me kaq shumë shtresëzime estetike. Madje, në një këndshikim më të ngushtë, dritëhijet e kontekstit të leximit, të distancës dhe afërmit, janë thjesht segmente të përthyerjes kohore, pra të një leximi të prekshëm me hijedrita, me shumë gjasa, pra më tepër janë hapësira për të shijuar rrafshet e shumëfishta të një teksti letrar të mirëfilltë.

Thelbi modern i shkrimit letrar të romanit Pse? , në brendi dhe formë, në sendërtimin e botës romanore, të rrëfimit dhe përshkrimit, të dialogut dhe të depërtimit në brendësi të shpirtit të personazheve, megjithatë përbën një tipar të pohuar, që në krye të herës, pra sapo libri pa dritën e botimit, ndonëse më vonë më tepër paraqitet si e nënkuptuar edhe kur ndalohet si tekst, përbën në fakt pistën shqyrtimore, nga do të duhet orientuar studimtaria e shqipes, po kaq, nga rreket të hedh dritë, sadopak edhe kjo qasje, verifikuese e vlerave të projektuara dhe bartura në këtë roman.

Moderniteti i librit Pse?, është terësor dhe në të gjithë elementët thadrues të romanit, si frymë dhe atmosferë, si strukturë dhe teksturë shkrimore, tejet i rrokshëm në shpalimin e vet, me shumë gjasa i hapësirës tekstologjike, lidhet me shumëçka që bart në tipologjinë e vet, por materializmi i këtillë, i rrëfimit dhe shprehësisë së shqiptuar, mundet që të kërkohet, veçmas në disa rrafshe:

Së pari: Në rrafshet e përhtekimit tërësor të këtij romani, të brendisë dhe formës, të mesazhit dhe shprehësisë, të skicimit të personazheve, si portretizim fizik dhe shpirtëror, të cilat në fakt e bëjnë një vepër unike të fillesave moderne të romanit shqiptar, e po kaq edhe njërin nga librat me të mirë të Spasses, mbase kryeveprën e tij në gjithë krijimtarinë letrare.

Së dyti: Në rrafshet e rrokshme përmbajtësore, ku gjejmë të ngërthyera kalvarin e kohës, si fat i qenies shqiptare, i dashurisë së shumëngjyrtë, i përfshirjes në shtjellat e filozofisë së kohës, kontrasti qytet-fshat, po kaq shënon një marrëdhënie të vetë qenies shqiptare me paranë, me pamjet e mjerimit të skajshëm, një problematikë e gjerë, që vetvetiu përçon dimensionin e pakohësisë, të dhëniemarrjes së qenies me realitetin e gjerë dhe faktik, megjithatë të një përthyerje imagjinare, në teksturën e pentagramin e larmisë rrëfimore, që këtu na zbulohet përmes ditarit, që dukshëm e tejkalon kronikën, pothuajse në të gjithë parametrat.

Së treti: Shenja, mbase kryeshenja unike dhe përdalluese, me romanin shqiptar në përgjithësi është klima e plotë filozofike, që përcjell teksti i romanit Pse? Filozofikja, jo si materie ideologjike dhe dogmatike, por si frymë dhe përjetim, e bashkëshoqëruar me anësim të rrokshëm nga pesimizmi dhe mbyllja në vetmi, duket se buron nga leximi i autorëve me të shquar të frymës së filozofisë moderne, Niçe, Shopenhauer, si dhe i shkrimtarëve të shquar të kohës, si Tolstoi e Dostojevski. Pra, shtysa autoriale për të konceptuar dhe shkruar këtë tekst është librore, por ndjesia që përcillet, është e plotë si një dëshmi letrare, pavarësisht sfondit filozifik, që e mbështjellë materien tekstologjike. Në fakt, rrafshet filozofike në tekstin e romanit, janë po kaq të pranishme edhe në poetikën e Migjenit, nga njëra anë, e vendosin shkrimin letrar të dy autorëve, në një koherencë të përfillshme me lavrimin letrar të përbotshëm, nga ana tjetër, filozofikja e tyre, gjithnjë si atmosferë, ose është ende e pashqyrtuar, ose është parë si një kufizim ideor i shkrimtarëve. Përballja me këtë aspekt dhe shenjë autoriale, madje tepër të rrokshme në substancën tekstologjike, do të ndihmonte për të vënë tekstin e romanit në vendin ku i takon, në hierarkinë e letrave shqipe.

Së katërti: Forma e gjetur e ditarit, një formësim zbulues ky i universit të brendshëm të personazhit, si botë dhe karakter, si pasqyrë e përthyerjes së shpirtit njerëzor, që është e pranishme edhe në romanin Sikur të isha djalë të Haki Stërmillit, pa asnjë dyshim, është një tregues i mirëfilltë strukturor, për ta vendosur në kohë ndodhinë, por ndërkaq formësimi si ditar disamujor, ndërthurur me poetikën e rrëfimit dinamik, i jep tekstit një frymëmarrje tjetër. Fillesa e romanit si një kronikë e komponuar me ditarin e Gjon Zaverit, që është epiqendër e universit të romanit Pse?, realisht nis më 1 tetor 193… dhe mbyllet pak ditë pas 31 korrikut 193…, ku duket se motet të shpien në vitet ’30, të shekullit të kaluar, ndërsa koha imagjinare, e një segmenti të caktuar, shtrihet në harkun kohor, tetor-korrik të atij harku kohor. Sugjerimi i T. Todorov: “Nuk ka gjë më të zakonshme se përvoja e leximit dhe nuk ka gjë më të shpërfillur. ” (2000: 165), tek libri Poetika e prozës, zbulon përpara lexuesit dy anë të medaljes, se pa lexuar dhe rilexuar tekstin e romanit dhe të gjithë krijimtarisë së Spasses, nuk kemi asnjë mundësi dhe shans të rrokim idenë fillestare dhe ideale të autorit, sidomos në tekstin shumështresor të romanit Pse?

Me daljen në dritë të romanit, qysh në krye të herës, ndër të tjera nga lexues të vëmendshëm të asaj kohe, theksohet: Ky roman meriton të këndohet e të studiohet, mbasi ka një vleftë shoqërore, nga mjeshtria e shkrimit, nga tema e sidomos shoqërore, cilësi këto të përfillshme që librin e bëjnë tërheqës. Romani Pse?, me shumë mundësi, një libër shpirti dhe ëndrrash, një eksperiment letrar i përfunduar, sendërtuar në formën e ditarit, një cak fillimtar i shkrimit të autorit, prêt që të lexohet dhe vlerësohet, më në fund në meritat dhe shenjat që përçon, në shenjat dhe vlerat artistike.

Nga toni dhe ngjyrat është një roman tronditës dhe melankolik, çka e përthekson si tipar edhe fundi pa lumturi, ikja makabër nga kjo botë, pa e gjetur dhe pa u nginjur me dashuri, që duket se bëhet edhe shkaku për ta përcaktuar si pesimist dhe për ta lënë në hije për jo pak kohë. Nga brendia, humane dhe shoqëroree theksuar, e nginjur me fate tragjike të disa prej personazheve të romanit, vijon që të mbetet edhe sot e kësaj dite krejt të veçantë në letrat shqipe dhe, siç ka vënë re me të drejtë, ka si të ngjashëm Verterin e Gëtes, por edhe Ana Kareninën e Tolstoit. Fundi tragjik, një ikje e paralamjëruar, madje ashtu si në fatin tragjik të Anës, e cila shkon drejtë shinave të trenit, ashtu siç e pa ngjarjene në fillim të romanit, as më pak e as më shumë është një ndarje që ka ngjarë, me mikun e ngushtë, si dhe me dy mikeshat e shtrentja të Gjon Zaverit.

Romani i parë i autorit, me titullin kaq domethënës dhe provokues, Pse?, në një rrafsh është edhe roman i dashurisë, me gjasë i kërkimit të saj, që bëhet shkas për të patur një rrjedhë kaq tragjike të disa personazheve. Megjithatë, nga ana e studimeve letrare, Pse? , më tepër është përcaktuar si roman filozofik dhe psikologjik, ndonëse mendimi i kësoshëm, vjen i shoqëruar me kalvarin e të jetuarit, midis qytetit dhe fshatit. Po kaq, romani i parë i shkrimtarit, një sprovë ditari e realizuar mjeshtërisht, ndërkaq është edhe një vepër sociale dhe realiste. Është sociale për nga depërtimi në vatrat, që e dhunojnë dashurinë dhe individin, ku madje përvoja e fashatit dhe e qytetit, që ka ngritur mure të lartë për individin por edhe për shurdhërinë e komunitetit, skicohet si molo e saj. Është realiste, me gjasë si poetikë e kritikës së hapur ndaj realitetit të kohës, që e vriste pa mëshirë dashurinë dhe vlerat e tjera humane, e sidomos individin. Këto rrafshe tërësore dhe përfaqësuese shërbejnë për të plasuar romanin e individit, e fatit të qenies, me shumë gjasa e krizës së plotë e të shumëfishtë, ku ka rënë njeriu, të përshkruar në rrathët e përcaktuar të ditarit, një cilësi e rrokshme e modernitetit, të pjesës së parë të shekullit të njëzet.

Prof.as.dr. Thanas L. Gjika/

(Kujtime)

Të hënë më 2 tetor 2017 vdiq Profesor Robert Elsi / Elsie, albanologu më i shquar i ditëve tona, në një spital të qytetit Bonn të Gjermanisë, pasi ishte shtruar për t’u kuruar prej motor neuro disease. Kisha nja tre muaj që heshtja e tij dhe mospërmendja e emrit të tij në shtypin shqiptar, më ngjallte shqetësim. Më shkoi mendja të shkruaja disa kujtime për të dhe t’ia dërgoja si mirënjohje për gjithë atë punë që kishte bërë në disa fusha të albanologjisë. Mirëpo ditët shkonin njëra pas tjetrës duke u marrë sot me një gjë e nesër me diçka tjetër dhe, ja erdhi dita që më duhet t’i shkruaj, pa u konsultuar me të për disa saktësime datash dhe emrash.

Gjatë vizitës së tij të parë

Njohja ime me Robert Elsi-n ndodhi gjatë vitit 1978. Ai kishte ardhur pranë Akademisë së Shkencave për të bërë kërkime e studime lidhur me letërsinë tonë. Donte të mblidhte material për të hartuar një histori të letërsisë shqiptare anglisht, vepër e munguar. Nga ana e Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë më ngarkuan mua ta shoqëroja për ta ndihmuar gjatë punës në Bibliotekën Kombëtare, Bibliotekën e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe në Bibliotekën e Institutit tonë…

Më ra në sy kujtesa e tij e fortë, karakteri i tij i qetë, e folura pa nerv. Nuk qeshte me zë, por buzëqeshte heshturazi. Fliste shqip me një fjalor jo shumë të pasur, por i shqiptonte shumë saktë të gjitha zanoret dhe bashkëtingëlloret e gjuhës sonë dhe nuk mund ta dalloje se cila ishte gjuha e tij amëtare. Kisha vënë re se gjermanët, francezët, italianët edhe më shumë rusët e grekët e flisnin shqipen me thekse të ndryshme, që mund t’i dalloje shpejt se cila ishte gjuha e tyre amëtare. Roberti e fliste shqipen pa asnjë theks gjuhësh të huaja. Kur e pyeta se si e shpjegonte këtë dukuri, më tha se ai ishte rritur në Vankuver të Kanadasë, ku flitej anglishtja, por kishte mësuar që herët gjermanishten dhe gjatë shkollimit frëngjishten, keltishten, italishten, sërbishten, etj. Më sqaroi se shqipen e kishte mësuar kryesisht në rrugë autodidakte dhe se ishte përqendruar në zotërimin e gjuhës letrare të njësuar dhe nuk i njihte ende dialektet.

Më shprehu dëshirën se po t’i jepej një bursë mund të bëhej nja dy vjet student në Fakultetin Histori Filologji. Mirëpo kjo mundësi nuk iu dha. Më tej ai erdhi shpesh në Shqipëri dhe Kosovë. Në Prishtinë mori pjesë në Seminaret e gjuhës shqipe që organizonte çdo vit Fakulteti Filozofik gjatë muajve të verës.

Nga pamja e jashtme, nga sjellja shumë e kujdesshme, njohuritë e gjera kulturore, gjuhësore dhe letrare, mosshprehja e opinionit për të tjerët, buzëqeshja e tij disi e ngrirë, më krijuan idenë se ai mund të kishte origjinë hebraike. Mirëpo as gjatë takimeve të atyre ditëve dhe as gjatë takimeve dhe shoqërimeve të mëvonëshme, nuk e pyeta për origjinën e tij familjare. Ai nuk fliste kurrë për familjen e familjarët e tij.

Mbante veshur pantallona dhe këmishë që nuk kishin nevojë t’i hekuroste, kurse sandalet i kishte prej një materiali plastik, që nuk kishte nevojë t’i bojatiste.

Një ditë, për të mësuar diçka rreth rinisë së tij, e pyeta:

– A e ke vizituar kryeqytetin e Kanadasë?

Ai m’u përgjigj: “Në brigjet kanadeze të Paqësorit, ka shumë njerëz që lindin, jetojnë, plaken e vdesin pa e parë Otavën, kryeqytetin e shtetit. Unë me katër shokë, pasi mbaruam maturën blemë një makinë të re dhe një çadër. Udhëtuam për gjashtë ditë duke fjetur natën në çadrën tonë. Gjashtë ditë kur shkuam dhe gjashtë ditë kur u kthyem. Kanadaja është fushë e pamasë. Iknim me orë të tëra dhe në horizont nuk shihnim tjetër vetëm fusha me grurë. Kishim përpara fusha pa fund, horizont i njëjtë, platacione me grurë, herë pak të tatëpjeta e herë pak të përpjeta. Ishte një monotoni. Tani rrugët janë sistemuar më mirë dhe automjetet janë shumë më të shpejtë…

Ne kishim mbledhur jo shumë pare nga punët që kishim bërë gjatë kohës së shkollës, prandaj nuk mund të flinim nëpër hotele. Në hotel fjetëm vetëm në Otava. Shumicën e ushqimeve i blinim gjysëm të gatshme dhe i hanim pa i gatuar”.

Mua nuk m’u durua dhe e pyeta: – Po prindërit, nga ana e tyre nuk ju dhanë para?

– Mbas viteve 1950-1955, më sqaroi ai, mirëqenia e popullit kanadez ishte rritur dhe midis të rinjve u krijua një psikologji sipas së cilës, marrja e ndihmave prej prindërve ishte turp. Sejcili kishte mundësi, që me punën e vet të krijonte të ardhura të mjaftueshme për të jetuar e studiuar si të donte vetë, pra ishim të pavarur nga prindërit.

Jeta disi e ndarë nga bota atje në Vankuverin e largët më nxiti të synoj për të ardhur e jetuar në Europë. Që në fëmijëri më ishte ngulur ideja se Europa ishte pjesa më e mirë e botës.

Kur shkuam tek Biblioteka e Lidhjes së Shkrimtarëve, Flutura Greva shefja e bibliotekës, e sqaroi mikun se shkrimtarët, anëtarë të Lidhjes, sipas rregullit kishin depozituar sejcili nga një biografi të shkurtër mbi jetën dhe listën e botimeve të tyre. Roberti ia kërkoi dhe pasi pa disa, iu lut që t’i merrte me vete për të mbajtur shënime. Meqenëse Lidhja nuk kishte makinë kopjimi (kseroks), Flutura ia dha dhe ai i kopjoi mbrëmjeve në hotel dhe paraditeve kur punonte në Bibliotekën Kombëtare.

Kishte një shkrim të vogël, si shkaravitje. Shkruante me dorën e majtë, gjë që më bëri përshtypje, sepse tek ne nuk lejohej të shkruaje me dorën e majtë. Mu kujtua fëmijëria ime, kur isha në klasën e parë. Zonjushja ime, kur më pa se shkruaja me dorën e majtë, më detyroi që të mësoja të shkruaj me dorën e djathtë. Më dha detyrë të mbushja me shkrimin e dorës së djathtë faqe të tëra me gërmat a, A, b, B dhe c, C që kishim bërë deri atëhere…

Në vitet 1970-1980 tek ne nuk kishin hyrë kompjuterat, kurse Roberti punonte në shtëpinë e vet në Gjermani në një kompjuter të vogël. Kjo ia shtonte atij shpejtësinë dhe saktësinë e punës. Gjatë vizitave të para, ai nuk e përmendi faktin se punonte në kompjuter, ndoshta nuk donte të na lëndonte për varfërinë tonë.

Duke pirë kafe një ditë e pyeta:

– Si të lindi ideja të merresh me letërsinë shqipe, letërsi e një populli të vogël dhe që është zhvilluar në një gjuhë të vështirë? Me gjuhët që dije, ti mund të studjoje letërsi më të mëdha dhe mund të arrije suksese pa u lodhur të mësoje shqipen e vështirë.

Roberti, më sqaroi:

– “Në Europën Perëndimore është vështirë të gjesh tema studimi në fusha si historitë e letërsive dhe historitë kombëtare të popujve. Janë kryer aq shumë studime, sa që studjuesit e kanë vështirë të gjejnë tema studimi. Një histori e plotë e letërsisë shqipe është një vepër e munguar në anglisht, prandaj mendova se ia vlente mundimi për të mësuar këtë gjuhë me anën e së cilës do të kapja një temë studimi që intereson shkencën dhe kulturën europiane.

Letërsia shqipe, është letërsi e pasur, shtoi ai. Ka shumë popuj në Europë, që janë më të mëdhenj se populli shqiptar, si psh populli hollandez, por ky nuk ka letërsi të pasur si ka populli shqiptar. Populli shqiptar është popull që ka probleme dhe një popull që ka probleme e lëvron letërsinë shumë më tepër se popujt që nuk kanë probleme. Hollandezët janë marrë e merren me pikturë.

Kosova zjen, prandaj atje lulëzon poezia”.

Gjatë vizitave të mëvonshme

Pas vizitës së parë, Roberti erdhi shumë herë të tjera në Shqipëri. Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë më vuri sërisht ta shoqëroja e ndihmoja deri në vitin 1996, kur unë fitova lotarinë amerikane dhe u largova nga Shqipëria.

Ndoshta ishte mars -prill i vitit 1979, mbaj mend se ishte si shoqërues edhe Fatos Beja, punonjës tjetër i Institutit. Pasi vizituam Pazarin dhe Kalanë e Krujës, Roberti hapi bisedën për Bektashizmin. Pyeti nëse kishim parë ndonjë baba teqeje i cili gjatë kërcimit ritual fuste një thikë ose një shtizë nëpër bullçijtë e tij. Unë i thashë se kisha dëgjuar, por nuk kisha parë gjë të tillë. Fatosi i tha se kishte parë një ritual të tillë në një teqe në Gjinokastër kur ishte 14 ose 15-vjeçar.

Kur zbritëm në Fushë Krujë, para se të vijonim rrugën për Tiranë, Roberti kërkoi të ndalonim tek ish Teqeja e bektashinjve. Pyetëm dhe na treguan ku ndodhej. Prej kohësh ajo ishte kthyer në ambjent të një ndërmarrjeje prodhimi. Nuk mbaj mend se si quhej dhe çfarë prodhonte ajo ndërmarrje. Tek hyrja, në të majtë të portës së madhe ishte një pllakë e gurtë e thyer. Gjysma e saj qëndronte në mur brenda një kornize të krijuar nga gurë të skalitur pjesë përbërëse e murit, kurse pjesa tjetër ishte e rrëzuar në tokë, e thyer në disa copa. Në këtë pllakë jepeshin të dhëna në arabisht për atë teqe.

Roberti u afrua dhe u gëzua kur pa se shkronjat ishin të lexueshme. E fotografoi. Pastaj mblodhi copat që ishin për tokë, i afroi, i sistemoi sipas shkrimit dhe e fotografoi dhe atë pjesë.

Pastaj tha se kishte ndjekur një kurs për të mësuar alfabetin e arabishtes dhe se dinte shumë fjalë të asaj gjuhe, gjë që nuk e kishte thënë më parë. Modestia nuk e linte të mburrej e të përmendëte gjuhët që dinte, studimet që kishte kryer, artikujt që kishte botuar, dhe as planet për të ardhmen.

Të nesërmen kërkoi të vizitonte Varrin e Naim Frashërit që ndodhej tek ish Teqeja e Kryegjyshatës Botërore. Në vitin 1937, me rastin e 25-vjetorit të Pavarësisë, Mbreti Ahmet Zog i Parë u interesua dhe i solli nga Stambolli eshtrat e Naim Frashërit, autorit të poemës Qerbelaja, një nga poemat më të shquara të Bektashizmit. Në kopshtin e këtij institucioni u varrosën eshtrat e poetit kombëtar. Mirëpo ky institucion, pas vitit 1967 u kthye në azil për pleq, kurse Kryegjyshin Botëror, nuk dihej ku e kishin degdisur. Kjo qendër dikur aq e rëndësishme për besimin Bektashi ndodhej në anën lindore të Tiranës mbi vargun e kodrave. Jo larg saj në vitet 1970-të u ndërtuan Uzina Traktori dhe Kombinati Poligrafik.

Shkuam atje, takuam drejtoreshën e azilit e cila na shpuri tek vendi ku ishte Varri i Naimit. Ajo dhe pleqtë azilantë na thanë se aty preheshin eshtrat e poetit, por në shtypin e vitit 1950 ishte shkruar se eshtrat e Naim Frashërit, me rastin e 50-vjetorit të vjekjes së tij, u shpërngulën dhe ishin rivarrosur anës bulevardit kryesor, pranë godinës së Komitetit Qendror të PPSH. Kurse më 1978 me rastin e 100-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit u krijua vorreza treshe e vëllezërve Abdyl, Naim e Sami Frashëri te kodra e liqenit artificial.

Më 1940, me rastin e 40-vjetorit të vdekjes së poetit kombëtar, Varri i Naimit te Kryeqendra e Bektashizmit Botëror ishte rindërtuar si dhuratë e Fancesko Jakomonit, mesa duket për të marrë me të mirë Kryegjyshin Dedej, i cili nuk e kishte pranuar pushtimin italian. Duke u gdhirë 28 nëntori i vitit 1941 ky kryegjysh u vra nga njerëz të panjohur, pas takimit me Jakomonin, ku kishte kundërshtuar firmosjen e një deklarate pro pushtimit fashist.

Varri ishte vërtet madhështor, por më vonë qeveria komuniste ia kishte dëmtuar madhështinë. Kur shkuam ne ende dukej që kishte qenë një objekt monumental i rëndësishëm. Roberti nxori aparatin dhe bëri disa fotografi. Duke u kthyer në Tiranë më tha:

– Ky varr nuk e ka vendin këtu. Duhej të ishte te oborri i Lidhjes së Shkrimtarëve.

Mirëpo të dy kryetarët e Lidhjes së Shkrimtarëve, as ish kryetari i parë, Dhimitër Shuteriqi njeri me kulturë; dhe as Dritëro Agolli, kryetari aktual i kësaj lidhjeje, ndoshta e dinin ku e kishte vendin Varri i Naimit, por nuk besoj se kishin bërë një vizitë atje për të bërë homazhe me një tufë lulesh. Madje, as në tetor të vitit 1990, kur Instituti ynë organizoi një konferencë shkencore kushtuar 90-vjetorit të vdekjes së Naimit me pjesëmarrje edhe të disa studiuesve nga bota, nuk u mendua dhe as u dërgua kush tek Varri i Naimit me një tufë lulesh. Ndaj të tillë veprimeve për shprehje respekti, njerëzit që krijonin kulturën e re socialiste, ishin indiferentë.

Sot, indiferenca e tyre e asaj kohe, më kujton faktin se si po këta njerëz të letrave dhe studiuesit e letërsisë shqiptare, nuk shpunë në Librazhd një tufë me lule gjatë viteve të tranzicionit te memoriali i Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit, dy poetëve martirë të diktaturës komuniste…

Ciganët, janë analfabetë dhe në Shqipëri, si në gjithë Europën.

Gjatë një vizite tjetër Roberti kërkoi të vizitonte Shkodrën, Bibliotekën e Shtetit dhe Institutin e Lartë, sot Universiteti “Luigj Gurakuqi”. Takoi dhe bisedoi me disa pedagogë, midis të cilëve pati interes për prof. Jup Kastratin, bibliograf i mirënjohur. Mbasdite, para se të niseshim për t’u kthyer, më kërkoi ta shpija tek ish Kisha e Madhe, e cila që nga viti 1967 ishte kthyer në pallat sporti. Brenda saj dëgjohej zhurmë e madhe, bërtitje tifozësh. Po luanin basketboll dy skuadra. Roberti, nxori aparatin fotografik, hyri dhe bëri disa foto.

Gjatë kthimit për Tiranë, aty afër Mamurrasit, pranë një përroi pamë një grup ciganesh pranë çadrave të tyre.

– Ata njerëz janë analfabetë edhe në Shqipëri si në gjithë Europën, tha Roberti.

• – Shkollën e kam mbaruar, po nuk kam bërë kurrë detyra me shkrim, nuk kam zënë libër me dorë. Kam mësuar vetëm ato që kam dëgjuar nga shpjegimi dhe më kanë kaluar nga një klasë në tjetrën. As motrat, as shoqet dhe as vëllezërit e mij, as mamaja e as babi nuk dijnë të lexojnë e të shkruajnë.

Unë punoj vetëm disa ditë në muaj

Kisha vënë re se Roberti nuk ishte i pasur, se bënte një jetë modeste, por kuptohet, dallonte shumë nga jeta tepër e varfër e ne studiuesve shqiptarë. Një ditë guxova dhe e pyeta se ku jetonte dhe ku punonte për të siguruar të ardhurat e nevojshme për jetën.

– Unë jetoj në një fshat të vogël pranë Bonn-it. Atje nuk kam shokë intelektualë, bëj jetë të shkëputur nga banorët. Jam studjues i lirë. Lexoj e shkruaj ç’ të dua. Eshtë një komshie plakë e cila më afrohet e më bën nga njëherë muhabet.

Për të më shuar kuriozitetin se ku punonte dhe si i siguronte të ardhurat, shtoi:

– Unë nuk jam i punësuar në asnjë institucion shkencor, por për të sigurar të ardhurat e nevojshme për jetesën, punoj si përkthyes për qeverinë gjermane, ose ndonjë gjykatë, sa herë ato kanë nevojë. Një ditë pune në këto raste paguhet 1.000 (njëmijë) marka gjermane. Me katër ditë pune të tilla unë plotësoj nevojat e mia për gjithë muajin, madje kursej dhe qindra marka për udhëtimet.

Pra ky studiues ishte krejt i pavarrur, i pavarrur në zgjedhjen e temave të studimit, i pavarrur dhe nga disiplina e një rrogëtari. Ndoshta kjo pavarësi i krijonte ndonjëherë vështirësi ekonomike, sepse po të mos e kërkonin si përkthyes, ai nuk kishte si jetonte. Një jetë e tillë ishte krejt e pakuptueshme për ne punonjësit e instututeve shkencorë shtetërorë, të cilëve temat e studimit dhe të ardhurat ekonomike na i caktonte drejtoria e institutit.

Shqipëria e ka të tashmen të zezë, por të ardhmen të mbekullueshme

Gjatë vitit 1992 Roberti erdhi dy hetë. Herën e parë në verë e pastaj në nëntor. E pyeta për emigrantët tanë në Gjermani. Më tha se kishin ambicie, se përpiqeshin të mësonin gjermanishten dhe shumë prej tyre kishin filluar punë. Pastaj shtoi: – Ty nuk të shau e nuk të kritikoi asnjë prej tyre.

Kuptova se emigrantët tanë i kishin marrë në pyetje për të dhënë opionin e tyre për njerëzit që njihnin, ose për njerëz që interesohej shteti gjerman.

I thashë se jeta jonë në Shqipëri ishte vështirësuar shumë ekonomikisht dhe po të hapeshin edhe një herë ambasadat, do ikja edhe unë me familjen.

– Mos u ngut, më tha, rri, sepse në Gjermani mendohet që Shqipëria e ka të tashmen të zezë, por të ardhmen, pas 20 vjetësh, të mbrekullueshme.

Mirëpo një e ardhme e tillë pas 20 vjetësh, ishte menduar sepse në Gjermani kujtonin se shqiptarët do të ecnin sipas rrugës gjermane, pra do ta dënonin krimin komunist dhe do t’i futeshin punës me ndershmëri e seriozitet si gjernmanët.

Pas dy vjetësh, pra më 1994, duke parë korrupsionin dhe mungesën e dëshirës te pushtetarët shqiptarë për krijimin e shtetit ligjor, po në Gjermani, më tha Roberti, u krijua opinioni i kundërt, sipas të cilit Shqipëria ishte kthyer në një kazan plehrash.

Në nëntor të vitit 1992 u zhvillua një takim shkencor me rastin e 20-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit. U diskutua problemi nëse gjuha letrare me bazë toskërishten e kishte kryer deri atëhere detyrën e saj, apo duhej ndërruar baza e saj me gegërishten.

Gruaja ime, Julia, më tha që t’i ftonim për drekë disa studiues nga Kosova dhe Robert Elsi-n. Kështu gjatë drekës Roberti dhe profesorët Sadri Fetiu, Agim Vinca, Abdullah Zymberi u njohën me Julian, vajzën dhe djalin tonë dhe me nënën time. Studiuesit kosovarë flisnin lirshëm, kurse Roberti dëgjonte.

Kur ikën, Julia tha: “Roberti nusëroi si nuse e bukur, si nuk foli fare!”

Robert Elsi ishte ateist

Në vitin 1992 në Shqipëri u lejua rihapja e institucioneve fetare. Erdhën dhe fetarë protestantë ku bënin pjesë dhe misionarët e kishës Advendiste të ditës së shtunë, besim që nëna jonë e kishte përqafuar që në vitet 1935-1936. Ajo filloi të shkonte rregullisht në takimet e së shtunave, që oranizoheshin në salla të ndryshme që merreshin me qira. Vëllai im i madh dhe unë që jetonim në Tiranë filluam ta shoqëronim nënën në këto takime. Predikimet mbaheshin anglisht prej misionarëve të huaj dhe përktheheshin shqip prej disa djemve e vajzave të reja. Ne na interesonte ushtrimi i veshit në anglisht, gjuha që mori përhapje të shpejtë tek ne pas shkërmoqjes së diktaturës komuniste. E shtuna ishte shpallur ditë pushimi bashkë me të djelën, kështu që kishim mundësi të kalonin disa orë në ato salla predikimi.

Një të shtunë gjatë vitit 1994, kur po kthehesha nga një ceremoni e tillë predikimi, takova Robertin pranë Hotel Tiranës. Pasi mori vesh se unë vija të shtunave dhe dëgjoja predikimet fetare, më tha:

– Mos i merr seriozisht predikimet fetare, se mund të të shpëlajnë trutë dhe nuk do çash më kokën për shkencë. Unë nga ana ime jam ateist, por po të më duhej të përqafoja një besim fetar, do të pëlqeja Budizmin, e mbylli ai bisedën.

History of Albanian Literature / Histori e letërsisë shqiptare

Në vitin 1995 Robert Elsie e kurorëzoi punën e tij për hartimin e historisë së letërsisë shqiptare. Atë vit ai e solli veprën e tij anglisht në dy vëllime, botim i COLUMBIA UNIVERSITY PRESS, USA.

Mu bë shumë qejfi, kur autori më dhuroi një kopje të saj. Unë sa kisha mbaruar së studiuari një metodë të anglishtes me 52 mësime, sepse po përgatitesha për t’u larguar nga Shqipëria, sepse kisha fituar lotarinë amerikane për Green Card.

Vepra më mahniti me informacionin e madh mbi shkrimtarët shqiptarë të të gjitha kohëve dhe të të gjitha teritorreve, me fotografitë e shumta, shumë prej të cilave ishin të panjohura për ne studjuesit e institutit. E ndjeva për detyrë që kësaj dhurate t’i përgjigjesha me një recension. Duke qenë se e njihja lëndën, m’u krijua ideja se kisha ecur mirë në anglisht. Recensioni u botua së pari te gazeta “Rilindja” e Prishtinës, e cila për shkak të përndjekjes në Kosovë, botohej në Tiranë. Një variant më të plotë e dorëzova në revistën shkencore të Institutit “Studime Filologjike” e cila delte tashmë vetëm dy herë në vit dhe me shumë vonesë. Numëri 2 i vitit 1995, ku u caktua të botohej recensioni, nuk ariti të delte nga shtypi as në fillim të korrikut 1996, kur unë me familjen u largova për SHBA.

Lidhjet me Robertin i vijova edhe pas vendosjes sime në Amerikë. Më 1998 më dërgoi veprën “Histori e Letërsisë Shqiptare” përkthyer shqip prej Abdurrahim Myftiut, botim i shtëpisë DUKAGJINI Tiranë – Pejë 1997.

Pasi e falenderova, i shkrova se fabrika ku punoja në turnin e tretë u mbyll dhe kisha filluar të punoja si pjatalarës në një restorant. Moszotërimi i anglishtes në nivel të lartë po më pengonte për t’u punësuar në ndonjë punë intelektuale. Roberti m’u përgjigj me të qeshur:

– Mos u mërzit, shumë emigrantë në Amerikë, që punojnë pjatalarës, bëhen shpejt a vonë pasanikë.

Herë pas here këmbenim e-mail (i-mel), por fatkeqësisht ato që u shkruan në kompjuterin e vjetër, nuk i ruajta. Për herë të fundit e takova Robertin në Tiranë gjatë vizitës që bëra më 2008. Unë dhe historiani Iliaz Gogaj po ecnim në rrugë pranë shkollës Sami Frashëri. Roberti na doli para papritur. Pasi u përshëndetëm, Iliazi nxori nga çanta një kopje të librit që kishte botuar atë vit dhe filloi të shkruante dedikimin për t’ia dhuruar mikut tonë.

Të gjithë studiuesit shqiptarë të fushave humane e deshin dhe e respektonin shumë këtë albanolog dhe i dhuronin me qejf librat e tyre. Madje unë, më 1994 i pata dhuruar dhe një punim në bakër në formë disku, basorelev me temë Gjergj Elez Alia e Bajlozi, vepër e artistit Genc Tirana.

Duke dashur të bëja shaka, i thashë Iliazit:

– Iliaz, ne e duam dhe i dhurojmë libra Robertit, por atij i japin aq shumë libra sa nuk ka mundësi t’i lexojë.

Roberti nuk ma mori për keq dhe nuk reagoi me ndonjë thumb. Ndoshta e kuptoi që më kishte mbetur qejfi për dërgimin e librit tim “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” MEDAUR Tiranë 20107, të cilin ia kisha dërguar një vit më parë duke iu lutur që ta dorëzonte në Tybingen University, ku kishte specialistë që mund të më ndihmonin për ta bërë problem të shkencës europiane çështjen e vizitave të Shën Palit në territoret ilire, që unë e kisha trajtuar me shumë argumente në atë studim.

– Me të vërtet kohën e kam shumë të pakët, e mori fjalën Roberti. Nga librat që më dhurohen lexoj vetëm ndonjë që lidhet drejtpërdrejt me synimet e mia. Po më shtohen shumë punët. Më duket se nuk do t’i botoj dot gjithë ato studime që synoj të hartoj.

Letrën e fundit ia dërgova me i-mel më 29 shkurt 2016, ora 10:17 AM . Iu luta që të shkruante kujtimet e tij për Profesor Eqrem Çabejn. E sqaroja se unë bashkë me vajzën e profesorit, mendonim të mblidhnim kujtime prej atyre që e kishin njohur nga afër, sidomos prej kolegëve shqiptarë të Shqipërisë dhe Kosovës. Ia vlente të përgatitej një libër me kujtime për këtë personalitet të shquar të shkencës shqiptare.

Roberti m’u përgjigj që atë mbrëmje, ora 11:16 (këtu ora 5:16 AM e datës 1 mars). Më falenderonte për letrën, më uronte për idenë, por më sqaronte se ishte shumë i zënë me projete të ndryshme dhe konkretisht profesor Çabejn e kishte takuar vetëm një herë. Disa muaj para se profesori të largohej nga jeta, në një takim me shkencëtarë gjermanë në Universitetin e Bonn-it, por që nuk i kujtoheshin hollësira. Më uronte që kjo vepër të kryhej me sukses dhe sugjeronte që të përkthehej dhe në anglisht…

* * *

Po i mbyll këto kujtime duke shprehur pakënaqësinë time ndaj Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe instituteve shkencore të saj, sepse kam vënë re se këtë albanolog të shquar, që botoi 60 libra ku na solli aq shumë materiale të panjohur dhe studime të shumtë e të shumanshëm, e ka vlerësuar më shumë Akademia dhe institucionet shkencore të Kosovës se sa ato të Shqipërisë. Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar Tiranë 2008, vol. I, nuk është trajtuar si zë më vcete jeta dhe ndihmesa e këtij albanologu të shquar. Kam frikë se kjo akademi nuk do të interesohet për të sjellë në Shqipëri krahas eshtrave të tij dhe gjithë bibliotekën e tij, fondin e letrave, fotografive dhe të materialeve e shkrimeve të tij të pabotuara…

Mezi pres të shkoj në Shqipëri e të vendos një tufë lulesh te varri i këtij studiuesi të huaj, i cili me jetën dhe veprën tij u shqua për saktësi, urtësi, punë të madhe dhe dashuri ndaj popullit tonë.

I përjetshëm qoftë kujtimi i studiuesit Robert Elsie!

Disa vleresime prej kolegeve te mij pasi e lexuan:

Ruben Avxhiu

Shume interesante profesor.
Te fala, Rubeni

Ruben Avxhiu
Editor-in-chief
Illyria Newspaper

Kolec Topalli

Te faleminderit. Edhe une e kam takuar disa here, por vetem vitet e fundit dhe vetem ne Kosove. Kolec Topalli

Ilir Ikonomi

Thanas, e lexova me shume kenaqesi. Mesova gjera qe nuk i dija edhe pse e kam njohur Robertin. Te lumte.

Ilir Ikonomi
Washington, DC

Ilia Karanxha

I shtrenjtë Thanas !

Mbi të gjitha të uroj shëndet e gjithë të mirat si për ty po ashtu edhe Julias! Faleminderit për shkrimin dedikuar Robert Elsit të cilin e lexova me një endje e interes të veçantë. Ishte shkrojtur shumë bukur e ndërkohë mësova shumë aspekte nga jeta dhe vepra e tij. Në shtjellimin e kujdesshëm që i ke bërë figurës së tij bie në sy thjeshtësia, mënçuria dhe aftësia për të kuptuar botën shqiptare në epokën komuniste dhe paskomuniste. Sidoqoftë një shkrim me vlerë për njohjen e këtij albanologu të shquar e në të njëjtën kohë një omazh serioz për figurën e Tij. Mbarë populli shqiptar dhe bota intelkektuale, që e kanë vlerësuar gjithmonë për prodhimtarinë e pasur në fushën e albanollogjisë, e ndjevi humbjen e tij ndërsa institucionet tona kulturore -shkencore ose nuk lëvizin fare ose lëvizin si kermilli e shpesh shkel e shko dhe sa për sy e faqe.

Unë në përgjithësi kam qënë mirë. Vazhdoj punën për Beçikemin por me ca vështirësi se nuk është kollaj të gjenden përkthyes të latinishtes. Sidoqoftë jam në proçedurat e fundit të pregatitjese së veprës.
Edhe një herë shëndet e gjithë të mirat,

Ilia

Prof. Sadri Fetiu:

Pershendetje, Thanas i dashur,

te falenderoj per keto kujtime shume njerezore per nje njeri qe punoi me plot perkushtim per kulturen shqiptare. Roberti u prehte ne paqen e perjeteshme! Ai do te jetoje gjithmone ne kujtesen e shqiptareve. Nje shkrimtar i madh malazias ka thene: “I lumi ai qe jeton gjithmone, ai ka pase se per cka me le!”…

Te fala te perzemerta ty dhe Julies

Sadriu dhe Fetija

Prof. Rexhep Qosja (dt. 14 tetor 2017, përmes i-melit të nipit të tij Valjet)

I dashuri Thanas,

uroj te jeni mire me gjithe familjen tuaj dhe uroj te jeni mire me shendet e me suskese ne krijimtarine shkencore. Ju falemnderit per kujtimet kushtuar Robert Elsit qe m’i derguat. Prej ketyre kujtimeve te pasura me te dhena, me gjykime e vleresime te rendesishme mesova shume per albanologun e madh dhe mikun e madh te popullit shqiptar Robert Elsin.

Me keto kujtime ju me mire se askush tjeter i dolet borxhit atij.

Me perzemersi te perkushtuar,

Rexhep Qosja