• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

AT GJERGJ FISHTA O.F.M. ASHT MENDJA, ZEMRA  E  SHPIRTI I POPULLIT  SHQIPTAR

October 23, 2021 by s p

Pergatiti: Daniel GAZULLI dhe Fritz RADOVANI (2010)/

Kuvendi Françeskan ishte kthye në berthamë të një qendre të studimeve albanologjike. Krahas shërbimeve fetare, ata banin edhe jetë shkencore sikur të ishin në një institut të mirëfilltë studimor. Shoqnia “Bashkimi”, e  ma vonë edhe revista “Hylli i Dritës”, ishin monumenti që ndërtoi Akademia Françeskane.

Që në nisje të veprimtarisë së Tij poetike, pedagogjike, gjuhësore, publiçistike, ende nën sundimin otoman, At Fishta u kosiderue menjëherë Apostull i Shqiptarisë, por me një vizion përveçse thellësisht kombëtar, kryekëput edhe përendimor dhe europian. 

Aty ku vuni kambën e zbathun të fratit t’ Asizit, vështroi me kujdes dhe përvetësoi me saktësi nga goja e popullit frazeologjinë e tij, që arrijti me e njohë si pak kush para e mbas Tij dhe e vuni në punë ma aq mjeshtri, sa rrallë kush mundet me lidhë fjalën me psikologjinë e popullit të vet, për me lanë në thesarin e kulturës sonë kombëtare kryevepren e letërsisë shqipe, “Lahuta e Malsisë”, e cila ngërthen 15.563 vargje ndër 30 kangë. Krijimtaria poetike e botueme e At Fishtës kalon 50.000 vargje. 

Ai ishte i pari drejtor shqiptar qysh prej themelimit të shkollës françeskane më 1861. Asht ky një çast në jetën e Fishtës që nuk mund të kalohet lehtë, pse:

Kur në shkollë zbutun shqiptari,

N’mni t’ket marrun ai gjakun dhe dhunën

E me dije të ket kapun ai punën,

Shqipnisë fati do t’i çilet taman.

Duen apo nuk duen disa, Ai na mësoi të gjithë Shqiptarëve me shkrue e me lexue në Gjuhën Shqipe. Alfabeti nuk ishte një çashtje teknike akademikësh, po një çashtje kombëtare që kërkonte BASHKIM e ngritje mbi çdo ndasì, grindje, mni e ngatrresë, për atë gjuhë që ishte:

Porsi kanga e zogut t’ verës,

Që vallëzon n’ blerim të prillit;

Porsi i ambli fllad i erës,

Që lëmon gjinjtë e drandofillit:

Porsi vala e bregut t’ detit,

Porsi gjama e rrufesë zhgjetare,

Porsi ushtima e një tërmeti,

Ashtu asht gjuha jonë Shqiptare!

Në çdo fushë ku veproi Ai, tregoi se ishte gjeniu i pakrahasueshëm, prandaj edhe mundi t’u dilte mbanë sa e sa ndërmarrjeve nga ma të vështirat: prej artit, tek publiçistika, prej gjuhësisë, tek arkitektura, prej arësimit te muzika, prej humorit tek politika…

Tashma në qytetin e lashtë të kontrasteve të thella, nga dita në ditë konturohej figura shumëplanëshe e fratit 30-vjeçar. Qysh në penelatat e para u duk qartë se veprat e Tij nuk do të ishin përvijime të lëmueta e aq ma pak laramanime orientale, por gjithçka do të ishte e ashpër, diçka dritë hije rembrandiane me tone të forta. Gëte dhe Manxoni, Shën Françesku dhe Da Vinçi, e kishin po fisniknue fytyrën e fratit të ri, por landa mbet ajo që ishte: Shkamb i gjallë hedhë prej vullkanit fuqishëm e të pashuem të shpirtit shqiptar.

Ishin nevojat historike të Atdheut që i diktuen At Fishtës drejtimin e gjithë veprimtarisë së Tij artistike, pedagogjike, publiçistike ashtu edhe në impenjimin e Tij politik.

Lahuta ka në themele shkambij ciklopikë, në dukje pak të pagdhenun, herë-herë arkaikë, por aq të harmonishëm e të natyrëshem, sa të duket se nuk patën nevojë për daltë, por arkitekti e hartoi drejtpërdrejt në masivet e Alpeve, sa të papërsëritshme, aq edhe brilante.

I gjithë universi intelektual i Fishtës ka pasë si yll polar interesat e Atdheut dhe vetëm interesat e Atdheut, pse në shpirtin e Tij ideja Atdhe ishte ba ideal suprem.

Melbourne, 23 Tetor 2021. (Pjesë nga libri per At Gjergj Fishten 2010)

Filed Under: LETERSI Tagged With: Fritz Radovanai

GJENDJA DHE PERSPEKTIVA E GJUHËS SHQIPE NË PERIUDHËN POSTGLOBALISTE

October 22, 2021 by s p

Prof. dr. Begzad Baliu/

“… gjuha është sendi më i çmueshëm i një populli, dhe për popullin shqiptar është i vetmi thesar” (Çabej, 1929)

Hyrje

Përsiatjet tona mbi gjendjen dhe perspektivën e gjuhës shqipe në periudhën postglobaliste i kanë nxitur tri paradigma: a) fillimi i pandemisë së Virusit Korona dhe mbyllja globale; b) shqetësimi mbi perspektivën e trashëgimisë sonë në këtë situatë, mbështetur mbi një vlerësim të Profesor Çabejt gati një shekull më parë, se “… gjuha është sendi më i çmueshëm i një populli, dhe për popullin shqiptar është i vetmi thesar”; c) si dhe deklarata e Profesor Jani Thomajt  për merakun e tij për gjuhën shqipe dhe hartimin e një Fjalori të madh të shqipes. I shkruar si përgjigje Konferencës të Institutit Albanologjik, kushtuar 80-vjetorit të lindjes së Profesorit tim të çmuar, ky tekst le të jetë nderim për Profesor Jani Thomajn.

I.

Në fund të vitit që shkoi studiues nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë dhe studiues të institucioneve të tjera shkencore e arsimore në Tiranë, rikthyen në diskutim një çështje për të cilën është diskutuar, janë shprehur shqetësime dhe madje janë bërë edhe polemika, çështjen e mbrojtjes me ligj të shqipes standarde.

Autorë të këtij projektpropozimi, hartuar në vitin 2014, janë akademikët: Jorgo Bulo, Enver Hysa, Luan Omari, Eduard Sulstarova etj., që më parë se sa gjuhëtarë, juristë e studiues të letërsisë, ishin dhe janë intelektualë të përmasave kombëtare e ndërkombëtare, personalitete të mendimit shkencor e studiues me përvojë të madhe historike, në të vërtetë, studiues me vetëdije të lartë historike dhe me pikëpamje e virtyte mbarëkombëtare. Lajmi, përkatësisht projektpropozimi a iniciativa, na bëri të kuptojmë dhe besojmë se tani Tirana dhe institucionet politike, arsimore dhe shkencore urgjentisht duhet të marrin rolin prijës të ëndrrave tona për gjuhën shqipe, të cilën Prishtina nuk ka mundur ta realizonte dikur për shkaqe politike dhe nuk mund ta realizojë tani për mungesë kapacitetesh (studiuesish e institucionesh) profesionale. 

Duke pasur parasysh rrethanat nëpër të cilat kaloi së fundmi populli shqiptar: tërmetet e pazakonshme në Shqipëri, pandeminë globale e Virusin Korona, si dhe lëkundjet afatgjata në jetën politike në Shqipëri e sidomos në Kosovë, nuk kemi pritur as kësaj radhe të kemi diskutime as në interes të realizimit të kësaj iniciative të përsëritur, as të kundërshtimit institucional të saj. Në këto rrethana natyrshëm nuk mund të pritej ndonjë diskutim i gjerë as aprovues as polemizues, por rrethanat nëpër të cilat po kalojmë vitin e fundit, më kanë bërë të besoj se në shkallë kombëtare pritej edhe një diskutim ndërgjegjësues rreth gjuhës, si njërën prej pasurive unike të kombit shqiptar. Kjo e dyta, pandemia globale, madje mund të ishte edhe një prej arsyeve shumë të veçanta pse për gjuhën dhe më tej trashëgiminë kombëtare, të ndërmerreshin masa të forta mbrojtjeje, sa edhe për fatet fizike, individuale e kolektive të shqiptarëve në hapësirën etnike, mërgatën dhe diasporën shqiptare.

Pa dashur të merrem me diskutimet anësore, shumë herë të zbehta dhe shumë herë irrituese, mund të them se ato u orientuan kryesisht në dy drejtime: në Tiranë me komente anësore, që të kujtojnë ankimet e shkrimtarit anglez të shekullit XVI Gjon Hart (John Hart), për “mëkatet” e alfabetit anglez, për shkak të të cilave e kishte vështirë të mësonte dhe vështirë të lexonte” (Kristal, 1997: 215), ndërsa në Prishtinë me reagime individuale, të cilat më parë se për një ligj mbrojtës të njërës prej vlerave më të rëndësishme që kemi, dëshironin që projektpropozimit t’i jepnin karakterin e një karikature, që më parë se sa të shquante gjuhën, thesarin e vetëm të popullit shqiptar, sikur do të shprehej Profesor Çabejt, donin të krijonin mjegull mbi rolin që mund të kishte mbrojtja e këtij thesari. 

Gjuha shqipe është gjuhë historike, ndërsa populli shqiptar është popull historik dhe e drejta e tij për hapësirë gjeografike europiane, identitet kombëtar dhe të barabartë me vendet fqinje e me popuj të mëdhenj të Evropës, i detyrohet para se gjithash gjuhës shqipe si dhe mundësisë së saj që të funksionojë si një standard i vetëm. Më parë se vetë populli shqiptar dhe luftërat e tij, është vepra Meshari i Gjon Buzukut ajo që i bëri shqiptarët pjesë të qytetërimit europian. Më parë se populli shqiptar dhe bëmat e tij është gjuha shqipe ajo që me të gjitha përmasat kuptimore e bëri të flas Biblën në gjuhën shqipe në fillim të shekullit XIX, në të vërtetë më parë se të bëhej populli shqiptar pjesë e qytetërimit dhe trashëgimisë së përbotshme është gjuha shqipe ajo që në projektin e Franc Boppit (1854) dëshmoi të qenit e saj degë e familjes së gjuhëve indoeuropiane, madje njëra prej degëve bazë, njëra prej dymbëdhjetë degëve të trungut të saj. Struktura gramatikore e gjuhës së shkruar shqipe, në tekstet e kohës do të dëshmojë rreth dy shekuj më parë atë që së fundi do ta konstatojë Umberto Eco; “Gjuha mëmë nuk ishte një gjuhë e vetme, por tërësia e të gjitha gjuhëve” (Eko, 2008: 342).

 Në këtë periudhë, kur çështja e gjuhës kombëtare ishte një nga çështjet e mëdha evropiane (Thiesse, 2004: 87), kur sikur shprehej Herder, “çdo gjuhë, është shprehje e gjallë, organikë e shpirtit të një populli, shuma e veprimit efikas të gjithë shpirtrave njerëzorë që e kanë përbërë gjatë shekujve (Thiesse, 2004: 44), gjuha shqipe iu përgjigj parimit “kombi ekziston, përderisa ka një gjuhë”, ndryshe nga parimi tjetër që vlente për popujt e mëdhenj “kombi ekziston, duhet t‘i jepet një gjuhë” (Thiesse, 2004: 86). 

Për më tej, më parë se sa populli shqiptar të dëshmonte përfundimisht orientimin e tij drejt qytetërimit europian, janë shkronjat e alfabetit të Kongresit të Manastirit ato që shfaqen fytyrën europiane të këtij populli; dhe së fundmi, më parë se sa populli shqiptar, populli i ndarë në dy shtete të arrinte bashkimin a tij në një shtet, është gjuha, shqipja standarde (Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe,1972), ai që i bashkoi në komunikimin e tyre si një popull modern dhe i vetëm. 

II.

Në këtë rrjedhë, dua që me përgjegjësinë e folësit të gjuhës shqipe, ligjëruesit të saj universitar, të studiuesit e qytetarit të shqetësuar për secilën shkronjë e për secilën fjalë të shqipes, të propozoj një orientim të ri të institucioneve akademike dhe arsimore shqiptare, kudo janë krijuar brenda institucioneve kombëtare e ndërkombëtare:

  1. Gjendja shumë serioze, që po krijohet pas mbylljes së botës, do të sjellë rivlerësime të perspektivës së popujve e të gjuhëve të tyre, e në mënyrë të veçantë fatit të gjuhëve e të kulturave të popujve të vegjël, sikur është edhe populli shqiptar. Mbyllja e sotme globale në këto përmasa, si dhe një perspektivë e mbylljes Lindje (Azi) – Perëndim në një të ardhme jo shumë të largët mund të rezultojë me një shpërthim demografik dhe lëvizje qindmilionëshe të aziatikëve drejt Europës, një përmasë që të kujton shtegtimin e popujve indoeuropianë dhe arritjes në Europë rreth 3000 vjet më parë.
  2. Mënyra se si papritmas dhe në mënyrë të shpejtë u ballafaquam me një virus me mundësi të vë në pyetje fatet e popujve dhe kulturave të tyre, na bën të mendojmë edhe për projektet e gjertanishme të institucioneve shkencore dhe të merremi urgjentisht me rivlerësimin e tyre, pasi shumica e institucioneve shkencore bëjnë punën rutinore, pa projekte afatmesme dhe afatgjata, dhe për më tej, pa projekte me karakter kombëtar e mbarëkombëtar.
  3. Situata të tilla shumë të rrezikshme nëpër të cilat po kalojmë, si dhe mundësitë që ato të përsëriten në përmasa edhe më tragjike, rrezikojnë brenda natës jo vetëm mosha të caktuara po edhe popuj, shtete e kultura të tyre. Shqiptarët, dy shtetet e tyre aspak homogjene, institucionet me nivel të zbehtë komunikimi, si dhe projektet e tyre shkencore shumë herë të përmasave krahinore, mund të rrezikohen si asnjë gjuhë e kulturë tjetër në rajon dhe Europë. Shqiptarët me tri e më shumë besime, me gjuhë standarde “ende të brishtë”, pa enciklopedinë kombëtare, pa thesarin e gjuhës shqipe në disa vëllime, sikur e kanë edhe popujt e tjerë, rrezikojnë të gjenden në provincën e zhvillimeve europiane. E popujt, gjuhët dhe kulturat provinciale, rrezikojnë të zhduken brenda natës ashtu sikur janë rrezikuar dhe zhdukur gjuhë me folës edhe më të shumtë se gjuha shqipe.
  4. Përvoja rajonale dhe ndërkombëtare na jep shembuj brilant, të rrezikut afatgjatë, organizimit e mbrojtjes së tyre, por le të sjellim vetëm dy prej tyre. Vetëm një vit pas mbarimit të luftës ndërmjet Serbisë dhe Kroacisë, në Kroacinë e pavarur leksikografët kroatë arritën ta botojnë vëllimin e parë të Enciklopedisë kroate.

Tregimi i Umberto Ekos për vendosjen e një tabele me vërejtje në një shkretëtirë ku do të varroseshin mbetjet bërthamore në SHBA, janë shembulli më brilant se si duhet të mendojmë ne sot për gjuhën dhe perspektiven e saj. Më 1984, – rrëfen semiotisti dhe intelektuali i lavdishëm i gjysmës së dytë të shekullit XX dhe fillimit të shekullit XXI, Umberto Eko, – Thomas A. Sebeok, hartoi një raport për Zyrën e Izolimit të Mbeturinave Bërthamore, në lidhje me vendosjen e shenjave gjuhësore në vendin ku do të vendoseshin mbeturinat. Por për ekspertin Thomas A. Sebeok situata nuk ishte kaq e thjeshtë. Vendosja e vërejtjeve gjuhësore nuk konsiderohej kaq e thjeshtë në një tabelë normative. “Qeveria Amerikane kishte zgjedhur disa zona të shkreta në ShBA për të groposur (në disa qindra metra thellësi) mbetjet bërthamore. Nuk bëhej fjalë edhe aq për të mbrojtur zonën nga hyrjet e të pakujdesshme sot, se sa për faktin që mbetjet bërthamore mbeteshin aktive për dhjetëmijë vjet”. (Eko, 2008: 177).

Në këtë proces bashkohej përvoja historike dhe manifestohej vetëdija historike. Në radhë të parë shquhej kujtesa historike. “Kemi parë perandori të mëdha dhe qytetërime të lulëzuara, që kanë perënduar në kohë shumë më të shkurtër, kemi parë se si disa shekuj pas faraonit të fundit hieroglifët egjiptas ishin bërë të pakuptueshëm”. 

Për të vënë më tej në sprovë vetëdijen historike: “Mund të ndodhë që pas 10000 vjetësh toka të ketë pësuar pështjellime të tilla që të banohet nga popuj, të kthyer në kohën e barbarisë por mund të vizitohet nga udhëtarë jashtëtokësorë. Si të njoftohen jashtëtokësorët që zona është e rrezikshme (Eko, 2008: 177).

  1. Cila është vepra që kemi krijuar si institucione shkencore pas Luftës Çlirimtare të Kosovës, në të vërtetë pas Çlirimit të Kosovës, dhe cilat janë veprat kolektive kombëtare të cilat janë botuar nga institucionet shkencore dhe akademike në Shqipëri, të cilat i shërbejnë një qëllimi të tillë, të largët, jo dhjetëmijë vjet, po 30-50 a 100 vjet, sa pretendojnë zakonisht botimet me karakter shoqëror? Nuk po e bëjë këtë pyetje për institucionet me karakter nacional në Maqedoni dhe Mal të Zi. Pas fjalorëve enciklopedikë, të në arritjeje modeste akademike në Tiranë dhe në Prishtinë, lajmi pothuajse i vetëm premtues që vjen është deklarata e drejtorit të Institutit të Gjuhësisë në Tiranë, Profesorit Valter Memisha, se po punohet për Fjalorin e madh të gjuhës shqipe, në një kohë që mendjen e kemi te Korpusi i plotë i gjuhës shqipe. Një prej etërve të leksikografisë shqiptare Profesor Jani Thomai, në fillim të këtij shekulli, pasi kujtonte momentet më të rëndësishme të trashëgiminë e leksikografisë shqiptare sillte edhe disa kërkesa të domosdoshme që dalin në këtë kohë: a) “Kërkesa kryesore (…)  është rritja e cilësisë shkencore të fjalorëve, mbështetja e tyre në të gjithë përbërësit e përmbajtjes e të trajtimit  leksikografik në shkencën dhe metodat e leksikografisë bashkëkohore” (Thomai, 2017: 125); b) “ngritja e një shoqate kombëtare të leksikografëve, e ngjashme me Shoqatën Europiane të Leksikografëve (EURALEX)” (Thomai, 2017: 126); c) “regjistrimi elektronik i fondeve leksikore” (Thomai, 2017: 126); d) “Hartimi i një fjalori të madh, disavëllimësh, i gjuhës shqipe përbën një kërkesë të kahershme (Thomai, 2017: 126);  e) “Hartimi i fjalorëve të autorëve e i fjalorëve krahinorë në një shkallë” (Thomai, 2017: 127) etj.   
  2. A nuk është kjo edhe një prej arsyeve pse Akademitë dhe institucionet tona shkencore duhet të marrin detyra më të rëndësishme dhe më parësore, të cilat kanë për synim vjeljen, ruajtjen, sigurimin dhe regjistrimin e manaxhimin e korpuseve gjuhësore në hapësirën shqiptare, të trashëgimisë sonë materiale e shpirtërore (nga njësitë leksikore e frazeologjike deri te përralla dhe eposi), përgatitjen urgjente të Enciklopedisë Kombëtare, Fjalorit (thesarit) të plotë të gjuhës shqipe e doracakët e tjerë enciklopedikë të kësaj natyre etj., me ndihmën e koordinuar të të gjitha institucioneve arsimore, shkencore e kulturore të të gjithë hapësirës shqiptare. Shembuj të orientimeve të kësaj natyre vinë nga Shën Petërsburgu dhe Pekini, por jo edhe nga Prishtina dhe Tirana. Profesor Jani Thomai tashmë ka bërë edhe hapin e parë. Ka përgatitur edhe Projektin e Fjalorit të madh të gjuhës shqipe (2004-2007), brenda të cilit ka përcaktuar edhe numrin e përafërt të fjalëve, parimet dhe kriteret e përgjithshme, formatin dhe vëllimet, shtresat aktive dhe pasive të leksikut të shqipes, si dhe frazeologjinë, semantikën dhe kufijtë hapësinorë e historikë, makrostrukturën e fjalorit, fondin praj nga do të vjelën fjalët, semantikën leksikore, makrostrukturën, sintagmatikën e fjalës etj. Po këtu Profesor Jani Thomai ka sjellë edhe projektin e funksionalizimit të tij me institucione dhe emra konkret, si dhe metodën e punës në Fjalor. (Thomia, 2017: 165-173).   
  3. Brezat që do të vinë nuk kanë asnjë arsye të na kuptojnë as të na mirëkuptojnë nëse ne vazhdojmë në këtë mënyrë t’ju lëmë arritje individuale e klanore, arritje institucionale e krahinore. Brezat që do të vinë nuk do të na kuptojnë kurrë dhe nuk do të na mirëkuptojnë, kur të shohin se si kemi krijuar universitete, fakultete, institute dhe projekte, publike e private, të cilat përsërisin njëra – tjetrën me revista, konferenca jubilare, tema të shteruara ndër dekada, ide e nocione të harruara në hapësirën europiane. Brezat që do të vijnë nuk do t’i kuptojnë projektet tona, nëse prej tyre nesër nuk mund të krijohen tërësi shkencore me interesa kombëtare, dhe me të cilat nuk mund të marrim pjesë në hapësirën e dijes europiane. Brezat që vinë do të pyesin pse brezi ynë nuk ishte pjesë e projekteve rajonale, ballkanike, europiane dhe planetare, në të cilat janë diskutuar temat historike, pasuria leksikore dhe frazeologjike, zyrtarizimi i ojkonimisë në dokumentet me njohje ndërkombëtare, përfaqësimi i ngjarjeve, personaliteteve dhe njësive onomastike në leksikonët dhe enciklopeditë europiane dhe ndërkombëtare. E ne për brezin e sotëm dhe të ardhshëm ende nuk kemi krijuar ekipet, të cilat duhet të punojnë urgjentisht në këto projekte, e ne do të duhej sa më parë të krijojmë Qendrën e Leksikografisë Kombëtare, nëse nuk mund ta përshtatim ndonjërën prej këtyre që instituteve që i kemi. 

III.

Të rikthehemi edhe njëherë te gjendja, trashëgimia gjuhësore dhe perspektiva postglobaliste e saj. 

Gjuha shqipe në Shqipëri, përkatësisht në dokumentet zyrtare sigurisht zë një vend të nderuar, por në jetën shoqërore, kulturore, fetare dhe madje akademike, nuk e ka përmasën moderne të studimit, të cilën do të duhej ta kishte. Gjuha shqipe në Kosovë jo vetëm nuk e ka vendin e duhur në dokumentet shtetërore për 90% të popullatës, e cila e përdor me shkrim dhe me gojë, po ajo gjithnjë e më shumë po e humb pozitën e saj në dokumentet ndërkombëtare, duke e vënë gjuhën shqipe si gjuhë të dytë, dhe gjithnjë e më shumë po e humb hapësirën e saj të studimit e mësimit të saj, edhe me numrin e orëve në institucionet shkollore. I është dashur një kryengritje e armatosur dhe i janë dashur shumë beteja politike kombëtare e ndërkombëtare popullit shqiptar në Maqedoni, që gjuhën shqipe ta bëjnë gjuhë të përmasave shtetërore, sikur është maqedonishtja, dhe kjo luftë vazhdon pikërisht për zbatimin e saj në raport me institucionet qendrore dhe rajonale. Një shkallë ngritjeje dhe vlerësimi e përdorimi sot gjuha shqipe ka fituar edhe në dokumentet juridike të shtetit të Malit të Zi e të Serbisë.

Pas rënies së sistemit komunist përmasa e vlerësimit dhe studimit të gjuhës shqipe u zgjerua edhe në hapësirën Europiane e Amerikane, pa humbur asgjë edhe në hapësirën Lindore të Globit, përkundrazi duke e zgjeruar përmbajtjen modeste të vendit të saj që e kishte më parë. Gjuha shqipe sot ligjërohet si dije për nxënie arsimore, përkthimi për nevoja administrative, sigurie e diplomacie, si dhe për kërkime shkencore në kontekstin kontrastiv e krahasues, në shumë shtete dhe në shumë institucione shkencore, por gjuha shqipe, Shqipëria dhe Kosova, ende nuk e ka vendin e duhur të saj në faqet e botimeve shkencore dhe enciklopedike, si kusht i domosdoshëm për pamjen e saj të sotme në botën globale, dhe si kusht i domosdoshëm për Shqipërinë dhe Kosovën në diplomacinë, sigurinë, ekonominë dhe perspektiven e përbotshme. Le të shohim shembujt e disa prej modeleve të shteteve të dala nga Kampi Socialist: Polonia, Bullgaria etj., po edhe të shteteve të tjera të rajonit, si: Greqia, Italia etj., të cilat duke ndjekur zhvillimet politike dhe strategjike të kohës, përdorën trashëgiminë institucionale në fushë të shqipes dhe zgjerimin e mësimdhënies së saj për përdorimin e tyre jo vetëm për albanologjinë, si dije shkencore po për nevojat ditore: sigurinë, ekonominë, tregtinë etj. 

Nëse pamja, përkatësisht vendi i gjuhës shqipe dhe vendi i Shqipërisë dhe Kosovës në botimet enciklopedike kombëtare dhe ndërkombëtare është posaçërisht i zbehtë dhe posaçërisht i varfër e shqetësues, ky sigurisht nuk është vetëm faji i institucioneve dhe editorëve të këtyre botimeve, ky është faji i institucioneve tona shkencore, të cilat ende nuk kanë botuar vëllime enciklopedike në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të huaja, që botuesve nëpër botë t’u ofrojnë informacione të sakta dhe të plota. Shembujt, të enciklopedive, të cilët i kam theksuar në një nga studimet e mia Shqipëria, Kosova dhe gjuha shqipe në botimet enciklopedike (2012: 89-112), dëshmojnë njëkohësisht edhe për fajet tona, pse gjuha shqipe nuk paraqitet si gjuhë e njësuar, përkatësisht standarde po si gjuhë e dy dialekteve.

A nuk është kjo edhe një prej arsyeve pse obligimet ndaj gjuhës shqipe, njohjes, dokumentimit dhe obligimeve që kemi ndaj saj t’i bëjmë të ligjshme dhe të obligueshme për institucionet tona kërkimore dhe shkencore. A nuk është kjo një prej arsyeve pse gjuha shqipe të mbrohet edhe me ligj!

Gjuha shqipe dhe korpusi i fjalësit të saj, ashtu si edhe atdheu ynë, kufijtë e tij, qytetarët dhe institucionet, janë vlerat më domethënëse që historikisht ka trashëguar populli shqiptar. Prandaj përdorimi i saj, sa më pak i cenueshëm nga gjuhët dhe fjalët e huaja, është detyrë jona dhe obligim për ta bartur atë te trashëgimtarët tanë. 

Në Republikën e Kosovës dy dekadat e fundit janë miratuar nga institucionet ndërkombëtare dhe shtetërore shumë ligje dhe rregullore që të bëjnë të mendosh sikur i kemi kryer të gjitha punët dhe sikur të mos ishim shteti që ka më së paku ligje në rajon dhe Europë. Në Kosovë mund të gjesh rregullore për mbrojtjen e kafshëve nga rrahja e barinjve (Komuna e Prizrenit) dhe Ligj për bletari (shih, Kuvendi i Kosovës, Ligji Nr. 02/L-111), por gjuhëtarët e Kosovës prej shumë kohësh kapin kokën me të dy duart, duke dialoguar e duke monologuar në televizionet dhe mediat e Kosovës në lidhje me propozimin e ligjit për mbrojtjen e shqipes standarde:

Çka do të shkruajmë në atë ligj? 

Si do të duket ai ligj? 

Kush do të dënohet me atë ligj? 

Si do të flasim pas miratimit të atij ligji apo do të kthehemi në një popull memec! 

Si do të flasim në institucione, në kafene, në rrugë e sidomos në shtëpi? 

A do të guxojmë të ligjërojmë ne gjuhëtarët në universitete e në shkolla me shqipen standarde apo me gjuhën e nanës! 

A do të arrestohemi në rrugë nga policia tek flasim me kolegët në dialekt, në variant, në të vërtetë në slleng! 

A do të na përgjojnë spiunët e gjuhës pranë dritares tek u themi nënave tona nanë e jo nënë!

Kuku nanë! 

Kuku nanë! 

Kuku nanë! 

A nuk është kjo arsyeja pse gjuha shqipe si dhe atdheu e kufijtë e tij, duhet mbrojtur me ligj!

A nuk është kjo arsyeja që të rilexojmë një nga sintezat për standardin e shqipes, shkruar nga Profesor Rexhep Ismajli, kur shqipja standarde, gjuha shqipe dhe madje folësit e saj gjendeshin para një gjenocidi shtetëror: “Kusht për funksionimin e gjuhës standarde janë rrethanat e favorshme sociale, statusi juridik dhe socio-politik, statusi sociolinguistik i gjuhës në fjalë, mundësitë e përdorimit të papenguar në të gjitha kontekstet. E ngritur në nivelin më të lartë të mjetit të domosdoshëm të kultivuar për komunikim në përgjithësi, shqipja standarde mund të funksionojë dhe të zhvillohet më tutje atje ku është në përdorim në jetën shoqërore dhe publike, në organizatat shoqërore e politike, ku ka rregullim ligjor që i garanton këto, në marrëdhënie pune, në administratë, në shkolla dhe në institucionet e kulturës dhe të shkencës, në mjetet e informimit publik, në botime, në teatër, në film etj”. (1988: 93-122). 

Me gjuhën standarde, në të vërtetë në shqipen standarde, populli shqiptar kudo dhe kurdo sot përshkruan të drejtat dhe obligimet e tij qytetare, kushtetuese dhe ligjore ndaj pasurisë materiale që e rrethon dhe ndaj pasurisë shpirtërore me të cilën mbahet përballë të tjerëve. Në të vërtetë populli shqiptar me gjuhën standarde përshkruan pasurinë materiale të institucioneve fetare, kulturore dhe të kultit, si dhe pamjen estetike të tyre. Me gjuhën standarde shqiptarët përshkruajnë ligjet dhe Komentarin e tyre, dokumentet e marrëveshjeve ekonomike, dokumentet e marrëveshjeve diplomatike dhe të sigurisë kombëtare e globale, vademekumët mjekësorë etj. 

A nuk do të kërkonte ligji për gjuhën edhe zbatimin e tyre me terminologji shqipe e nocione të kuptueshme së pari për institucionet shtetërore dhe popullatën që është e obligueshme ta zbatojë marrëveshjen, në vend se të nënshkruajnë marrëveshje të kësaj natyre fillimisht në gjuhën angleze në Bruksel, në mënyrë që pas përkthimit të saj në Prishtinë, dokument, marrëveshja a protokolli, të dalë me një mesazh të tjetërsuar dhe të dëmshëm për institucionet tona shtetërore e për qytetarët e saj. 

A nuk do të kërkohej pastaj që institucionet tona të pajisen me Fjalorë bashkëkohorë terminologjikë të fushave përkatëse dhe administrata jonë të arsimohej në mënyrë komplementare me dijet bashkëkohore në fushë të kulturës gjuhësore, dhe në raport me kolegët e tyre europianë në fushë të dijes bashkëkohore në fushat përkatëse, të cilët në rrethana të tilla arsimohen e pajisen me dije përkatëse në gjuhën angleze, franceze, gjermane, spanjolle, ruse etj. 

A nuk do të kërkohej prej institucioneve arsimore që të përgatisnin programe profesionale për kulturën e gjuhës standarde dhe nivelin profesional të ligjërimit, si dhe përdorimit me shkrim të stilit administrativ, juridik, tekniko-shkencor, mjekësor, politik e diplomatik, prej të cilës do të krijohej edhe një dokumentacion i qartë dhe kredibil i pasurisë sonë private dhe publike. 

A nuk janë këto vetëm disa prej arsyeve pse përdorimi i standardit në institucionet shtetërore dhe kombëtare duhet mbrojtur me ligj!

Gjuha shqipe është përbërësi më i rëndësishëm i trashëgimisë sonë kombëtare, e trashëgimia jonë është e mbrojtur me ligj. Në Kosovë gjenden shumë institucione kryesisht religjioze dhe shumë objekte të trashëgimisë së antikitetit ilir, objekte të trashëgimisë bizantine, të trashëgimisë orientale e oksidentale, mesjetare e të kohës së re, të cilat janë të mbrojtura me ligje vendore dhe madje ndërkombëtare. Për shkak se ato institucione religjioze apo kulturore nuk i kemi identifikuar, përkatësisht emërtuar me gjuhën a terminologjinë e duhur, shumë prej tyre në dokumentet e administratës sonë dhe në dokumentet e diplomacisë, përkatësisht trashëgimisë ndërkombëtare kanë marrë konotacione të ndryshme dhe madje kanë përfituar statute të ndryshme, sikur ato të mos ishin objekte të trashëgimisë sonë, por të trashëgimisë së fqinjëve, përkatësisht popujve të tjerë, sado shqiptarët shumë herë ato i kanë konsideruar objekte të kultit të tyre pagan dhe madje objekte të një periudhe të largët të trashëgimisë europiane të tyre. Një gjuhë historike sikur është gjuha shqipe dhe një gjuhë standarde e përdorur drejt me termat e nocionet shkencore që i zotëron, sikur është gjuha shqipe, e përdorur drejt dhe saktë në komunikimin ndërkombëtar nuk do t’i linte këto objekte jashtë sistemit tonë juridik-shtetëror, përkatësisht jashtë thesarit tonë kulturor me përmasa sa kombëtare aq edhe ballkanike, europiane e globale. Duke shkruar për disa prej tipareve gjuhësore të shqipes standarde, sikur janë: njësimi, karakteri i mëvetësishëm, karakteri i shkruar dhe kodifikimi, etj., ai shkruan edhe për karakterin artificial, për të cilin veç tjerash thekson: “çdo gjuhë letrare (standarde), pra edhe shqipja, ndryshon në një shkallë nga idioma organike; ajo ndërtohet, normohet, kultivohet, prandaj duhet të nxihet nga të gjithë; për shqipen letrare, këtu ka rëndësi të theksohet se nuk mund të identifikohet me toskërishten letrare me një sasi, qoftë edhe më të madhe, gegizmash, ide që do të ishte shprehje e një koncepcioni mekanicist; të gjithë bartësit e shqipes standarde duhet ta nxënë atë, pa marrë parasysh shkallën e përputhjes së saj me idiomën e tyre organike ajo është vërtet mbidialektore”. (R. Ismajli, 1988: 93-122).

Europa sot në një mënyrë përfaqëson një entitet transnacional dhe mbinacional, përcjellë nga shumësi të rëndësishme vlerash, të projektuara nga etërit e kësaj ideje, filozofët, shkrimtarët e intelektualët anglezë, gjermanë, francezë, italianë, spanjollë etj. Ndërsa psikologu, semiotisti dhe indoeuropianisti rus V.V. Ivanov këtij parimi të njohur i jepte përmasa universale: “Çdo gjuhë është një gjedhe e universit, një sistem semiotik i të kuptuarit të botës, dhe nëse kemi 4000 mënyra të ndryshme për të përshkruar botën, kjo na bënë më të pasur. Duhet të përkujdesemi për ruajtjen e gjuhëve ashtu siç përkujdesemi për ekologjinë. (V. V. Ivanov (1992: 4; sipas Eco, 2008: 328).

A nuk është kjo vetëm një prej arsyeve pse institucionet tona shkencore dhe arsimore urgjentisht të fillojnë identifikimin, përshkrimin dhe përgatitjen e Korpusit të plotë të shqipes, ashtu sikur kanë bërë dhe tashmë përmbyllur popujt e gjuhëve të mëdha dhe madje fqinjët tanë të vegjël. A nuk është kjo arsyeja e domosdoshme pse gjuha standarde e komunikimit tonë me shkrim dhe me gojë në institucionet tona shtetërore, arsimore dhe publike duhet të mbrohet me ligj!

Zhvillimet e fundit në fushë të teknologjisë kanë bërë që të zhvillohen më shumë dhe më shpejtë disa fusha të gjuhësisë. Lëvizjet globale, emigrimi dhe turizmi, bashkëpunimi tregtar dhe kulturor ka bërë që në plan të parë të dalë zhvillimi i leksikografisë dy e më shumë gjuhësore dhe mësimdhënia e gjuhëve të mëdha, sikur është gjuha angleze, gjermane, italiane dhe franceze e spanjolle. Shqipja hyn ndër ato gjuhë që dekadat e fundit ka bërë shumë dhe ka pasur një komunikim e zhvillim të dendur në këto dy fusha, por krahas zhvillimit të teksteve e doracakëve për mësimdhënien e gjuhëve të huaja nga shqiptarët, dhe krahas zhvillimit të doracakëve dygjuhësorë e shumëgjuhësorë të shqipes me gjuhët e tjera dhe anasjelltas, koha është të zhvillojmë dhe standardizojmë përgatitjen dhe botimin e doracakëve për mësimin e shqipes standarde për brezin e ri të emigrantëve shqiptarë dhe përgatitjen e botimin e fjalorëve terminologjikë të fushave të ndryshme për administratën shtetërore të shteteve shqiptare dhe institucionet arsimore të shkollave shqipe. Shembulli më praktik i një përvoje të madhe europiane dhe më tej është seria “Anglishtja/gjermanishtja/italishtja/… e re pa mundim”, e cila tashmë ka filluar të botohet e përshtatet edhe në gjuhën shqipe. Në ndërkohë metoda  të kësaj natyre krejtësisht bashkëkohore dhe të drejtpërdrejta në internet, si dhe me ushtrimet vetjake, e kanë zënë vendin e tyre në hapësirën internetike, përkatësisht globale, për secilin qytetar të botës, pa pasur nevojë të shkojnë në shkollë fizikisht dhe pa pasur nevojë për mësues privatë.

Zhvillimet e reja në vend dhe në botë diktojnë jo vetëm ekonomizim fjalësh, por edhe ekonomizim tekstesh, e kjo do të thotë tekste të shkarkuara sa më shumë nga karakteri akademik i njohjes dhe i të nxënit të gjuhës, të përshtatura për brezin e ri. Me logjikën e fajit të përhershëm ndaj sistemit politik që mbizotëronte në periudhën e Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972), me logjikën e fajësimit të shqipes standarde, si sistem i pamundshëm i të nxënit, ne mund të arrijmë vetëm tek koncepti i Çomskit për ndërtimin e “gjuhëve të panxëna”, gjuhë që nuk mund të kapen nga aftësia gjuhësore, sepse në çdo rast kjo e fundit do të bënte zgjidhje të gabuara (Shih, Çomski, 2007: 150). Më në fund “planifikimi gjuhësor, qoftë edhe në forma rudimentare, ka qenë pjesë e politikave globale të perandorive, të shteteve parakombëtare ose të bashkësive të caktuara gjuhësore” (Memushaj, 2012: 13), prandaj, ky proces pse duhej të ishte përjashtues edhe për popullin shqiptar, për gjuhën shqipe e për perspektivën bashkuese të tij. Brezi i ri duhet të mësojë gjuhën që i duhet dhe jo gjuhën që duhet ta dijë. Kjo do të thotë një drejtshkrim të ekonomizuar për nxënësit, studentët, qytetarët. Siç do të shprehej Martine, “Ligji, sa më pak mundim për një qëllim të caktuar vlen edhe për gjuhën” (Martine, 2020: 149). Drejtshkrimi i sotëm i gjuhës shqipe është botuar vetëm për lektorët dhe specialistët e gjuhës, por jo edhe variante të tjera për nxënësit, mësuesit, specialistët e dijeve jogjuhësore”. Shembulli i kolegëve të Universitetit të Korçës, udhëhequr nga Profesor Ali Jashari, është modeli më brilant i përshtatjes së tij për nevojat e studentëve që përgatiten për detyrën e mësimdhënies së shqipes standarde.   

Le t’i referohemi së fundi një përcaktimi të Profesor Shefki Sejdiut, mbi raportet e gjuhës shqipe me zhvillimet globale në fillimet e tij: “zhvillimi i hovshëm i shkencës dhe teknikës e krijimi i marrëdhënieve të reja shoqërore në plan kombëtar e ndërkombëtar, bënë që jeta dhe sjelljet e njeriut të ndërrojnë kualitativisht. U krijuan një botë e hapur dhe shoqëri të hapura, ku komunikimi midis njerëzve, popujve dhe kulturave u bë i domosdoshëm, andaj edhe gjuha si mjet komunikimi par excellence do të duhej t’i përcillte këto zhvillime shoqërore dhe, konform dinamikës së tyre, të gjente forma shprehëse për ta pasqyruar në mënyrë sa më të përshtatshme e racionale këtë realitet. Kjo shprehje e këtij realiteti ka mundur të bëhet efikase vetëm përmes proceseve normëzuese e standardizuese të sistemeve, të nënsistemeve e të strukturave gjuhësore mbi baza të përvojës dhe kërkesave të njeriut. Këto baza, mbi të cilat njeriu e mbështet përvojën e vet janë natyra, kultura dhe civilizimi, entitete te të cilat vërehen raporte relacionale, që, shikuar nga aspekti kognitivo-kontekstual dhe semantiko-referencial, do të përkonin me natyroren, kulturoren dhe civilizuesen, kurse nga aspekti sistemor-komunikativ do të përkonin me gjuhën /në kuptimin sosyrian/, me gjuhën letrare dhe gjuhën standarde, sisteme që shprehin shkallë të ndryshme normativiteti. (Sejdiu, 2002: 107-108). Profesor Sejdiu, me këto parime në të vërtetë u përgjigjej koncepteve të psikologut zviceran Zhan Piazhe, për të cilin “gjuha është një institucion kolektiv” (Piazhe, 1979: 278).

Kryeredaktori i revistës franceze Esprit (Fryma), dhe personaliteti me ndikim në lëvizjen paneuropiane, Zhan Mari Domanek, në prag të përfundimit të Luftës së Ftohtë dhe rënies së sistemit komunist, pati caktuar dhjetë parime me të cilat duhej ndikuar kultura franceze në kulturën europiane, prej të cilave pesë të parat i takonin gjuhës dhe mësimdhënies. A nuk janë konceptet e tij një model i mirë edhe për ndërtimin e koncepteve dhe parimeve se si të mbrojmë gjuhën shqipe brenda rrethanave të reja të krijuara në këtë periudhë pasglobaliste. (Domanek, 1990: 145-146). Unë po ndalem vetëm në dy nga projektet prioritare: Qendrën e Librit Shkollor dhe Qendrën Enciklopedike Shqiptare.

Bartës të këtyre dy projekteve do të mund të ishin Instituti i Librit Shkollor, një institucion i formatit të madh kombëtar, rëndësia e të cilit sot është më e madhe se rëndësia e secilit prej Universiteteve Publike që kemi hapur nga Gjirokastra deri në Mitrovicë, prandaj cilido prej tyre po të shndërrohej në Institutin e Librit Shkollor do të kishte funksionin kombëtar më të rëndësishëm se Universiteti i qenë aty. Po kështu mund të thuhet edhe për Qendrën e Enciklopedisë a Leksikografisë Kombëtare, e cila për nga rëndësia mund të tejkalonte interesat dhe vlerat kombëtare të dy akademive dhe instituteve albanologjike që kemi në Tiranë e në Prishtinë, Shkodër, Shkup etj.  “Në kushtet e globalizimit që ka përfshirë tërë botën, nevojat e komunikimit mes mijëra gjuhëve nuk mund të përmbushen veçse duke krijuar secila syresh fjalë përgjegjëse të fjalëve që kanë gjuhët më të zhvilluara të botës për emërtimin e koncepteve shkencore dhe të sendeve e objekteve të reja që janë bërë pjesë e jetës së përditshme të çdo vendi të globit”. (Memushaj, 2018: 25).

Këtu, në Qendrën e Enciklopedisë a Leksikografisë Kombëtare, do ta kishte vendin edhe Thesari i trashëgimisë gjuhësore, materiale e shpirtërore të popullit shqiptar dhe Komisioni i Mbrojtjes së Shqipes Standarde me ligj. Në këtë qendër hapi i parë do të ishte përgatitja e Fjalorit të madh të gjuhës shqipe. “Fjalori pasqyron dhe përfaqëson më mirë se çdo vepër tjetër shkallën e zhvillimit të një gjuhe. Ai është libri i parë për të njohur visarin e gjuhës dhe njëkohësisht mjeti më i nevojshëm për kulturën e të shprehurit. Në fjalor njeriu rrëmon tërë jetën. (Emil Lafe/Idriz Ajeti, 1997: ) 

Dhe, a nuk është kjo një prej arsyeve që ligji për gjuhën të miratohet e të funksionalizohet në të mirë të trashëgimisë së popullit shqiptar e në të mirë të vetë gjuhës, si thesar yni i vetëm.

Prishtinë, më 15.5.2020

Filed Under: LETERSI Tagged With: Prof. dr. Begzad Baliu

AT GJERGJ FISHTA, PATRIOTI I MADH PENDARTË I KOMBIT SHQIPTAR

October 19, 2021 by s p

Nga Marash GILAJ */

Të shkruash një monografi për një kolos si At Gjergj Fishta është një sipërmarrje sa e guximshme aq edhe patriotike e vlerësuese. Kjo do të thotë të bësh një studim shkencor të gjërë, të hollësishëm deri në detaje. Është gjithë jeta e një njeriu të përkushtuar ndaj kombit dhe fesë. Kësaj ia ka arritur me sukses historiani dhe publicisti i mirënjohur i Malësisë së Madhe, Z. Ndue Bacaj. Me thjeshtësinë që e karakterizon autorin, ai pohon se ndihet i vogël para kësaj figure madhështore, prandaj, veprimtarí të tilla duan guxim, vullnet, durim, kohë dhe punë të madhe për të gërmuar e mbledhur gjithë materialin e nevojshëm. Këto karakteristika nuk i mungojnë autorit të kësaj vepre dhe këtë e tregon më së miri libri i tij i gjashtë që do të lexoni. Më tej autori i librit thotë se këtij patrioti, mendimtari e veprimtari të shquar i kemi një borxh të madh që rëndon “si guri i pendesës” mbi ndërgjegjën tonë. Dhe se ky borxh duhet paguar.

Që nga tituli i librit, “At Gjergj Fishta, patriot i madh, pendartë i kombit shqiptar” tregon se autori i ka dhënë vlerësimin e parë shumë të merituar. 

Duke lexuar librim do të mësojmë se At Gjergj Fishta e donte shumë kombin dhe fenë. Për këtë flasin veprat e tij në shumë fusha. 

Lahuta e Malcisë, si vepra më e madhe e shkruar në vargje, është krahasuar me Iliadën e Homerit, shoqërohet edhe me shumë vepra të tjera në poezi, që së bashku me veprën kryesore shkojnë në rreth 50 000 vargje. Ai na ka lënë edhe 700 faqe të shkruara në prozë, thotë autori. Gjergj Fishta nuk ishte vetëm poet, ai njihet si publicist, diplomat, filozof, psikolog, dijetar e fetar. Ai ishte poliglot, njihte dhe fliste 5 gjuhë të huaja. Në moshën 16 vjeç shkruan vjershat e para. Kur u bë 23 vjeç, celebron meshën e parë. Nga monografia mësojmë se ai kryesoi Kongresin e Manastirit, më 1908, kur u vendos për alfabetin që do të përdorte Shqipëria. 

Ai njihet si symbol i binomit Fe e Atdhe, na thotë autori i librit. 

Ka themeluar e botuar revista si: “Hylli I Dritës” apo “Posta Shqipëtare. Ka qënë bashkëthemelues i gazetës “Ora e Maleve.” Lufta e tij në mbrojtje të kufinjve të atdheut, e gjen pjesëmarrës në Konferencēn e Paqës në Paris më 1919. 

Është interesante, kur mëson se Fishta ishte edhe arkitekt i marrëdhënieve diplomatike Shqipëri – SHBA, pjesëmarrës në Konferencën e Bukureshtit për sheshimin e mosmarrëveshjeve ballkanike. Këto veprimtari dhe të tjera tregojnë gjithanshmërinë e tij në shërbim të kombit. 

Pa dashur të futem në hollësi të librit dhe të shuaj kureshtjen e lexuesve po vazhdoj të përmend shkurtimisht vetëm disa gjëra kryesore. Duke lexuar librin më në thellësi, mësojmë se Fishta ishte edhe piktor apo themelues teatri.

Edhe pse i ndaluar e i mohuar nga regjimi, malësorët, sado të pashkollë që ishin, dinin përmendësh qindra vargje të Lahutës së Malcisë. At Gjergj Fishta, siç na thotë autori, ka marrë shumë vlerësime, medalje, bile është propozuar edhe për çmimin “Nobël.”

Sidoqoftë, po t’i referohemi një thënie të A. Ajnshtajnit, i cili thotë: “Vlera e njeriut duhet të matet me ato që jep dhe jo me ato që merr”, del se At Gjergji dha shumë, por mori pak dhe për këtë, vlera e tij rritet edhe më shumë, nëse duam dhe dimë ta vlerësojmë.

Shumë studiues, historianë e shkrimtarë vendas apo të huaj kanë dhënë vlerësimet e tyre për këtë figurë që na bën krenar të gjithëve. Nuk mungon midis 40 vlerësuesve, që rreshton autori, as mohuesi i veprës së tij, Ismail Kadare, i cili e shpërfill dhe e denigron. 

Me të drejtë, autori ankohet dhe bën thirrje që kjo figurë kaq e madhe, kaq patriote, me një aktivitet dhe prodhimtari letrare për t’u admiruar e pasur zili, por e kritikuar dhe e lënë në heshtje nga regjimi hoxhist, duhet rivlerësuar, me të gjitha meritat që i takojnë, duke e përjetësuar emrin e tij tek ndonjë shesh, rrugë apo shkollë në Malësi të Madhe, në tabanin ku “mbështeti” Lahutë… E pse jo, edhe busti i tij, nuk duhet të mungojë. Pse duhet të tregohemi kaq mosmirënjohës ndaj një figure si At Gjergj Fishta? A nuk na mbush me krenari vepra e tij? Të mos dish historinë e kombit tend, do të thotë të mbetesh përherë fëmijë. Kur historia harrohet ajo përsëritet, kanë thënë njerëzit e urtë. Siç duket, ne shqipëtarët, (sunduesit tanë, më saktë) pasi e mohuam këtë figurë madhështore për gati 50 vjet, ende nuk e kemi vënë në piedestalin që meriton. Këtë e kanë bërë sunduesit tonë që punuan si Judë për vendin e tyre. Fjalët dhe veprat e Fishtës janë dhe mbeten aktuale edhe për ditët që jetojmë sot. Figura e Gjergj Fishtës i bën nder kombit, ia lartëson vlerat jo vetëm në sy të shqipëtarëve, por edhe të botës. Njerëz si ai lindin rrallë.  Duke përfunduar mendimet e mia shkurtimisht për këtë vepër dhe personazhin e saj, dua t’i uroj Z. Ndue Bacaj që pena e tij të mos pushojë së shkruari për patriotë të ngjashëm me Fishtën e madh dhe probleme të tjera që shqetësojnë kombin. Falemnderit që ma dhatë këtë mundësi. 

Libri është botim i një cilësie shumë të lartë nga Shtepia Botuese FIORENTIA -Shkodër dhe është sponsorizua nga Shoqata Atdhetare “Malësia e Madhe” Michigan-SHBA. 

*Redaktor i librit 

Shkodër, me 18 tetor 2021

Filed Under: LETERSI Tagged With: Marash Gilaj, Ndue Bacaj

Albanians and the Illyrian-Pelazgian thesis

October 19, 2021 by s p

Bajram Doka/

Epigraphy developed as the art of reading and interpreting ancient writings found on the walls of monuments and inscribed on objects of worship or in tombs, which have prevailed since antiquity.

Theologians and monks were the first to initiate this art as they tried to read the ancient writings found in the countries and areas where they were preaching and teaching their beliefs. Later the art was introduced to departments of the humanities in universities, where it is now treated as a science with the rigor required for a scientific discipline.

Epigraphy is now a science that studies and researches ancient writings preserved in the scripts located in temples and other monuments of worship. These are inscribed on ceramic, pottery and clay objects, which may or may not have been baked, on wooden items, and on other solid objects.

Researchers and scholars in the field of epigraphy are also enriching the fields of history and linguistics as they study past civilizations and bring new understanding and knowledge to these fields.

The originator of this science was August Boeckh, born on the 24 November 1785 in Karlsruhe, Germany. He was a member of the Academy of Sciences in Prussia and researched and studied thousands of objects bearing ancient writings and unearthed by archaeologists. From his findings and observations he went on to found the Philological Corpus of this Academy. He may rightly be called the founder of scientific investigation into the inscriptive culture of the ancient Greeks.

Johann Erich Thunmann, of Swedish origin (born Aug. 23, 1746, died Dec. 17, 1778), Professor of Philosophy and Rhetoric at the University of Halle, Germany, wrote that the Albanians and Vlachians are descendants from the Illyrian heritage. He was the first philologist to claim that the name “Shqiptar” is the ethnic name of the Albanians, although he writes the name in the form “Shipatar”. For this reason, he should be called the first Albanolog [Thunmann 1774, p. 243].

Thunmann was liberal in his approach and did not consider the creation of the state-nation. Research into the origins of the Albanians was continued by Jakob Philipp Fallmerayer (Dec. 10, 1790– April 26, 1861) who wrote about his travels in Greece and established a basis for the study of Albanology (Fallmerayer 1857).

Johan Georg Hahn (July 11, 1811 to September 23, 1939) went further in establishing Albanology as a science through his studies on ethnoculture and the history of the Albanians (Hahn). 

Von Georg Stadtmüler (March 17, 1909 – November 1, 1985) further developed this field through his research into the Albanian linguistic heritage and philosophy.  

Eqrem Çabej (August 6, 1908 –August 13, 1980) also contributed to the field with his studies aimed at identifying Albanian origins as being from the Illyrians.

The following scholars are among the many who have made valuable contributions to the study of Albanology: D’Angely 1893–1961; Demiraj 1920–2014; Gatti; Gottfried ; Jereček 1854–1918; Kretschmer 1866–1956; Lambertz 1862–1963; Stipčević 1930–2015; and Šufflay 1879–1931. 

The Albanians are the oldest nation to have originated in the Illyrian peninsula from Illyrian-Pelazgian descent. They form the foundation for all dynasties of later civilizations in ancient European history (Davidson 1859: 9; Greene 1916: 25; Levine 1919:6; Montain 1998: 7). Without the participation of the Albanians and without research into their history regarding the epic-legendary Illyrian-Pelazgian ethos (Greene 1916), nothing could be written about the true scientific history of human kind from the early civilizations that flourished in the ancient Mediterranean basin and in the three continents bordering it. 

The Dardan people (Greek: Δάρδανοι) lived on the Danube plains, while the Bryges or Briggs (Greek: Βρύγοι) and Albans originated from central Albania and are recorded as the indigenous inhabitants of the Illyrian peninsula. By crossing over the Straits of Dardanelles into Samothrace they founded in Ilium the dynasty of Troy and Phrygia in Asia Minor (Nowak 2012: 73-81). In this way they extended their influence to the areas around the Caspian, into Thrace in the Colchis and Bacchus lands, and into Albania of the Caucasus (Boardman, Griffin & Murray 1986:2 24). 

Aeneas Dardanidi left the ruins of burned Troy carrying his father Anchises in his arms, and with his son Îlli, made a journey to establish a tower in Rome (Davidson, 1895:9, 18). 

Aeneas arrived in Epirus and raised the magnificent walls of the ancient city of Butrint (Buthrotus) and north of it founded a town, which he called Achismos in honor of his father. That city is today named Saranda (Forlong & Roche 1906: 99,100; McKay, 1895: 70- 75). 

Further north, in Chaonia (Greek Χαονία or Χάων), Aeneas built towers to equal those he had seen in Ilium in Asia Minor. These were built on the banks of the Vjosë river (Aoös) located in the Furiu region (egër), where the “Anchises Portes” began, followed by the region called the “Veneris Furiu of Aeneadis.” All these lands were administered by the Trojans (see map: “Navigation of Aeneas”). 

The prophet Scamander, or Helenus, was the youngest son of King Priam and the heir to the Dardanian Dynasty. He reigned in the Epirus region under the scepter of Pyrrhus, son of Aeacus, King of Myrmidons (Aegina and the Saronic Gulf). Later the Kaonian territories were brought under his control. These had previously been possessed by Chaon, his former brother, who was accidentally killed. In this way, the Trojans obtained all the territories that made up so-called ancient Greece. Helenus was buried in Argos (Zimmerer 1896: 221- 222). 

When Helenus was notified about the arrival of Aeneas he built the Alban Pergamum castle to welcome his Dardanian heirs. This was a New Troy, identical to the one in Ilium, near to the Acro-Keraunos mountains [map: Troy- ngjase = Tragjas në Vlorë]. 

Aeneas and the Trojans, following the prophecies of Anchises, Priam’s brother, departed for Lavinium from a port nearby on the banks of the Vjosë River. Here the fleet joined the sacred Lapides (Baldi 2002 :115,116; McKay, 1895 :71-73, 160; Nowak 2012: 246; Forlong & Roche 1906 :304, 305,) and the Lachinians. Sailing together from Campania, they arrived at Alba Longa and the province of Lirinates in Latium where they married their offspring of blue blood to the Roman Emperors and bred the kings of future European kingdoms.

With his son Ïllis, Aeneas established a second “Ilium”, or a second Troy, in Aceste, in Italy, and another city further north in Padua, near the Venetians and Raetians who inhabited the regions of the Julian Alps (Forlong & Roche 1906: 304).

From there, came Ilia, a strong woman, called the “Mountain Wolf” the breast-feeder of the twins Remus and Romulus [see map] who were related to Numitor, the King of Alba Longa, of the lineage of Ïllis, Aeneas’ son (McKay 1896 :166).

In Rome, Italy, in the Alban Mountains, an inscription was found (tagged as PH 141183) the text of which was in the Albanian language and was dedicated to the god of Acro Keraunos as: Διὶ Κεραυνί ωι “Dio Keraunioi.” Another inscription found in the region of Campania (tagged as PH 143016) also has text in the Albanian language. This text is dedicated to Ïll as “Ill- ash”, or “Star is” in English. These inscriptions are supported by several more from regions in Sicily, and among them one (IGXIV 11b 20405) bears the same text: Îll ash. 

Astyanax, or Franc, was the only son of Hector and Andromache, and after the Trojan War he replaced Remus. He became king of the Gauls over the Gallic and Celtic people (Bell J. 1790: 102]

After Hector died, Andromache returned to Toskëri as Epirus was called, and built a memorial to her husband, Hector. During the reign of Helenus, she became Queen of Epirus or Lower Albania.

Our Albanian forefathers left traces of their language in many places on the continent of Europe, written on stones, or in toponyms and providing evidence of the Alban descent from antiquity. Brutus, Albanactus, and Kamber are the founders of Britain, Scotland and Wales. Illyrians, living in the Scandinavian Peninsula left their written messages in the Kongsberg inscriptions, in toponyms throughout the peninsula, and in Lapland in Norway, in Sweden, and in Finland (Forlong & Roche 1906: 436, 441) and in the Vineland of North America.

In ethnography, the dress the “Fustanella” is preserved and is called the “kilt” or  “Tartan” (Greene 1916:b 25). Etymologically, this name comes from the Dardans and its origin is eponymously determined as originating from people of Dardania.

Albanians shouldn’t wait for others to write up their history and heritage, but increasingly should investigate it for themselves; they should wake up from the liturgical passivity of the past. They need to shine a light into the darkness and wipe off the dust that is covering the heritage of their ancestors from the ancient past. By illuminating their heritage, the youth of today and future generations will be able to be proud of their origins and their lineage.

History teaches us that whoever does not know the past cannot project the future.

You must ask about the roots of your nation; researching heritage and culture is not nationalism, and it does not interfere with an acceptance of globalization. It is the obligation and calling of every Albanian to recognize his origins, language, and history, as do all other developed and civilized nations throughout the world. These nations are constantly exploring and searching for the roots of their national heritage.

This task becomes even more imperative when neighbors compete with each other and without shame, constantly distorting and changing history, especially that from the epoch of the Illyrian- Pelazgian civilization and our legendary forefathers.

Our neighbors don’t want Albanians to claim that they originate from the Illyrian-Pelazgian ethnos, and for that purpose they have invented the label of a “pre-Greek” civilization to lay claim to the Illyrian-Pelazgian civilization. However the birth-date of the Greek ethnos contradicts the Greek historical era because the Greek civilization didn’t even exist then.

Greek civilization as known today was born several thousand years later from immigrants who came to the Illyricum peninsula from the south into the north, arriving in a land where the Illyrian-Pelazgian civilization was already flourishing long before they arrived there. 

After fall of Troy in 1185-1184 BC, more immigrants followed the traces and coordinates of Danaē and Erechteus to arrive in “barbarian” lands. 

The name Greece, geographically, does not fulfill the conditions generally considered as an “ethnos” because that name now includes many nations that were conquered during the invasions of Alexander the Great. Greece at that time included regions from the Adriatic to India, and extended into Egypt, Ethiopia, and Libya. These areas were inhabited by different peoples including the Illyrian-Thracians, the Phrygians, the Persians, the Assyrians, the Arabs and the Egyptians.

The “Greek” eponym cannot meet the conditions needed to inherit the culture of the past in that great geographical stretch, neither in the Illyricum Peninsula nor in regions around it, because the Greek ethnos represents only a small proportion of the residents who lived in the past in the South West Peninsula, mainly along the Peloponnese region.

The same is true of the Illyrian-Pelazgian inheritance acquired by other immigrants who appeared in the region in the years 575 and 625 AD (Thunmann 1774: 64-65: Jenkins, RJH (ed.) 1962; 113). These were the Avars and South Slavs who stemmed from the Caucasus and Ural regions, and came during the rule of Emperor Heraclius in Bizatinium. He was of Armenian origin.

Inscriptions that have been unearthed in the Illyrian Peninsula, in Asia Minor, in the Caucasus, the Valley of the Danube, in Italy, and in the countries of Northern Europe are all written in the Albanian tongue, and when the Greek or Hellenic language is applied to them, they cannot be understood. It is therefore wrong to label that culture as “Greek” or even “Para Greek”.

Another inscription has been found in Galla Narbonensis-Marseille [PH 143267]. This is not dated, but its text is also in the Albanian language. 

In this context, it should be mentioned that a significant numbers of the inscriptions were written earlier than the fourth and third centuries BC, and that the Greek language cannot be applied because they are written in another language, which is the Albanian tongue.

After this period, from the third century BC toward the new era, inscriptions are found formulated in either one language or in two, as a result of new immigrants bringing their languages with them as they came into the Illyricum Peninsula.

The Albanian language was first written down 9000 years ago, and an ancient inscription was discovered in Ilina Gora, Osinchan, about 13 km north east of Skopje, Macedonia. Later, another one was found in the Sitovos Cave about 25 km west of the Silistras province of the south Dobrunja region in Bulgaria, or as it was called in ancient times, Thrace.

Results gathered from analyses conducted with the decomposition of the atom (C14) have provided the following: The Osinchani Inscription is estimated at an age of over 9000 years, while the Sitovos inscription is around 6000–6500 years old.

These inscriptions are among the oldest ones that have been found in archaeological excavations in the countries around the Mediterranean region, and they are older than scripts found in Assyria, Egypt, Phoenicia, Greece, or in the ancient Hittite and Sumerian cultures.

Texts in both those two inscriptions are dedicated to the “Îll” that stands as the ethonym for “Ille”, or “Ylle”.

The scientifically established dating of the above inscriptions shows that the Albanian language was written in very early times, over 9,000 years ago. The Kreshniks are the earlier residents recorded so far in history to have lived in the Balkan Peninsula side by side with the Thracians and Dardans, and they are recorded in the history of Herodotus as the “Crestionians” (Rawlinson 1859: 543).

In the Albanian legends, their names are recorded as epic heroes, but they have been archived in UNESCO under “Creshnik Cycles.”

Hellenic civilization in the Illyricum Peninsula developed relatively late, in about 1206 BC (Greswel 1762: 50). Researchers suggest that the name Hellene arose after the establishment of the institution of the Pan-Athenaeum, by Perseus.

Perseus was not a Hellene by birth; he was originally from Assyria (Rawlinson 1859). When he flew from Libya he took with him the venom of the African serpents (Apollonius of Rhodes, 1959) into the land of the Pelazgians.

The Egyptian-Phoenician emigrants came to Attica in 1350 BC with Danaët, Aegypt and Erichthonius and there formed a colony they named Athens (Greswell 1862: 43, -46; Forlong, J & Roche, G 1904, 1906: 36-37) 

Later, after 1800 years, in 575 and 625–640 AD, more immigrants arrived in the Illyricum Peninsula, Avars and the South-Slavic countries (Fallmerayer 1857, II 32; Thunmann 1774: 65), coming from the Carpathians, and the Caspian regions, mainly during the rule of the Emperor Heraclius. When they first arrived in the peninsula, the locals were living in the Byzantine era, so the Slavic claim that they are Illyrians is inappropriate and ambitious, with the aim of distorting history thru speculations with the intention to take the attributions of a civilization that they never existed in that region at that time of it.

Can they therefore be called Illyrians?

Researching into the culture and civilization of the Illyrian-Pelazgian ethnos is not an easy task because, at every step, thousands of onlookers will be following as you move forward and you feel as though you are walking in a field filled with fiery embers. They will call your work anachronistic, nationalist and anti-Semitic.

According to them, you must either select the Hellenic culture or take the opposite position as you study and research into the issue of the Illyrian-Pelazgian civilization.

After the 18th century, research into this matter was intentionally put aside as a result of a policy by the major powers to create new nations in Europe. This geo-political project was to the disadvantage and weighted heavily against the existence of the Albanian nation as the only heir of Illyrian-Pelazgian (Greene 1916: 25, Levine 1919: 69,Thunmann 1774: 242, 243) civilization.

As a result of this project, the Greek state was created that the locals call Elas, but foreigners translating it, call it Greece.

The Hellenes woke up in 1821 (Fallmerayer 1857: 26), and with support of England, France and Russia, formed their own state in 1832, made up of a heterogeneous mixture of people consisting of the Arvanits, Thraks, Romoi (Romaioi), Slavs, Assyrians and Egyptians.

From this time on, in publications and scientific studies, the name Hellene was favored as an ethnonym, as the eponym Greece was considered unjustifiably pretentious as it included the whole burden of the epic-legendary Illyrian-Pelazgian (Fallmerayer 1857: 27) ancient civilization.

Young Greeks were not born into those epochs of the golden history of antiquity, but from the moment the Hellenic state was born and called the Greek state, they began to aspire to the eponym and started to exploit the attributes of the Illyrian-Pelazgian civilization, labeling this inheritance inappropriately as “Greek Civilization”. This included the issue of Epirus from Casavetes, and the work of Nikokles, who pretended that the Albanians had migrated to Illyricum in the fourth century AD (Fallmerayer 1857: 27, 44, 45; Greene 1919: 25; Levine 1916: 66, 69). 

From the time of the assassination of Agustin Joan Kapodistrias (the former president of Greece) on 9 October 1831 until the arrival of King Otto on 6 February 1833, the country was led by Nicholas Rumyantsev, the former foreign minister of the Russian Empire, who capped the movements of Phanariot fraternization with Pravo sllavizem and directed the policy of Hellenism so that the head of state would be guided in shadow by the rituals of the Greek Church (Fallmerayer 1861).

This movement was blessed by England, France, and Russia, and during the period following the Ottoman Empire until late into the Balkan wars, they were in a race to gain as much territory as possible from the disintegrating empire, and those territories were mainly the Albanian lands. 

In implementing this ambition, the neighbors began violently expelling the Albanians from their indigenous lands or exterminating them, and into the empty areas created they brought evacuated residents who were orthodox ritual attendees, and who originated from the eastern regions of the former empire.

These population exchanges took place on the basis of a wrong principle of oneness, that “religion = nation”, and this resulted in highly tense mass evacuations of thousands of Albanians toward Asia Minor under the jingoistic principle that Albanians are “Turkish Europeans” with Muslim rites.

This hemorrhage of Albanians was stopped at the insistence of American President, Woodrow Wilson in the League of Nations, based on the principle of the “self-determination of nations” that supported Albanian independence and banned the further fragmentation of the Albanian territories by its neighbors.

“Albanians are blessed by God and saved by America”. 

Albanians were discriminated against during the rule of the Ottoman Empire, as indicated through a law signed on 31 May 1779 by Sultan Hamid in which use of the Albanian language was outlawed while the Greek and Serbian languages were supported (“Thessaloniki” newspaper 14 July, 1999). 

After Greek independence,  Filiki Eteria, the Phanariot young Greek organization from Russia, with blessing the Orthodox Brotherhood under Russian scrutiny sprang chauvinism in neighbors territories and from their greediness didn’t spare not only the Muslims but even the people of Roman Christian faith, who also were decided in an unprecedented terror, where priest were dismantle from their divine objects and servants of Catholic rite were in intention of a later assimilation, especially should mentioned those in dioceses of Albania, Kosovo, Montenegro, Croatia and Greece” (Jerecek 1916, 236, 257-258). 

The ambition of the South Slavs for the Albanian lands is supported in the strategy of Nacertanije to Ilija Garašanin and the expulsion plan of Albania from ‘Vaso Çubriloviç”. After the fall of Constantinople their neighbors in the south of the peninsula acted on the doctrine of Hellenization that proposed the “Megali Idea” as an intention to create a Great Greece. Greece would be one, as in the ancient times of Alexander the Great, with the motto: “Who regard the practice of the Christian Greek rite, must be Greek.” This doctrine was fulfilled by bands of Horafillakes, who operate with the same intensity today, just as in the first days after their birth (Radio Athena N.Y).

The legend of the Dardanian flood was used to erase from the historical memory of the Alban-Pelazgian civilization their past and to leave room for the newly created civilizations that emerged during the time of Egypt’s supremacy in the Mediterranean regions. It was the idea of the Hellenes that once it had been created, everything must be done again as if it were from the beginning (Rawlinson 1859; Greene 1916; Levine 1919; Jerecek, TL 1916).

When the Hellenes first came to the Illyricum peninsula, they found people living there, who had been speaking and writing in their own tongue for 10000 years, and who had constructed pyramids to the Sun in Visoko Bosnia, and those antediluvians in Buzau Tuturdui and Sona in Brasov, Romania.

Herodotus called the Phoenician-Egyptian emigrants by the name “Helen” (Rawlinson 1859). These people stemmed from the “Kemet” empire, and were led by Danaë and Aegypt four years before Erektetheus came from Saïs in Attica (old Athens), in 1350 BC (Groswell 1862; Nowak 2012).

Throughout history, the Hellenes did not live as a single united community; they maintained their separate existence based on the particular powers of the region, at one time sited in a superior power and at another time overpowered by their neighbors. For example, in patriarchal Sparta and progressive Athens which constantly challenged each other for supremacy in the Helladic Cape of Athens.

In one of these wars, Erektheus and Theseus occupied Attica and there formed the first colony of residents who had fled from Egypt during the time when Lake Moeris or Triton was formed, located near the Ethiopian border (George 1954; Groswell 1862).

Erektheus or Eriktonius was the first king and also the first religious monk in Attica who came with the immigrants and established the first Egyptian colony in Athens.

Their arrival from Saïs in Athens was made possible by the loyalty and support given them by the Dorians (Greek: Δωριεῖς) and their King Perseus who had settled earlier to the north of Athens, in a camp based in the Peloponnesus.

Herodotus considers that the Dorians and Perseus originated from Egypt as Perseus helped to create the Egyptian colony in Athens (Rawlinson 1859).

Perseus was not Greek: he was of Assyrian descent and was born in a tower belonging to Danaë’s family who had come from Egypt.

In reality, the Dorians of Lacedaemonian originate from Egypt and they created a safe place for the founding of Egyptian rule in Ellada (Greek: Ελλάδα), or Greece.

The locals, the Pelazgian population, suffered under this pressure and were expelled and start to migrate eastward, settling in the region of Jonia in Asia Minor. They named that place Ionia (Greek: Ἰωνίη) as a reminder of their origins and whence they came (Greswell 1862). 

Another group of Pelazgians voyaged westward, toward Italy, settling in regions of Magna Greacia, and in Tuscany and Tarentum as Etruscans (Forlong & Roche 1906; Anandale & Spofford 1892).

In mythology, Athens is sometime represented as a god (m) and sometimes as a goddess (f); however, in both forms, Athens represents Egypt in Attica.

He or she is known by three names: Pallas (Greek: Παλλὰς), Athena and Tritogeneia (Greek: Τριτογένεια), while in Egypt he/she is called Saïs (Greek: Σάϊς). That name was also used of an Egyptian city (Greswell 1862). But, by the name Aten in Egyptian mythology is identified the God Sun. 

The eponym Amon or Nahum began to emerge in legends of Hellenic Culture and originated from Thebes (Greek: Θῆβαι) who is anthroponymus. He was running the Egyptian colony in Libya, North Africa. Young colonists used this eponymy for appealing to Jupiter, or to the Pelazgian Zeus, and turned it into a theonim, calling Pelazgian Zeus, the “Zeus of Amon” (Greswell 1862). 

The statue of Athena portrays her standing up on a crocodile’s body and covered with a thin cloak, and a traditional dress of silk or cotton. This type of clothing was not in the tradition of local Illyrian residents who used woolen textiles. 

The crocodile on which the statue of Athena stands is also not included in the inventory of fauna of the Illyrian Peninsula as this reptile lives in the warm waters of the river Nile.

The name Hellenes (Greek: Ἕλληνες) appears only after the establishment of the institution of Athens (16 May 1342 BC), but could have occurred in the establishment of the institution of a Pan Athens on 20 July 1206 BC by Perseus (Greswell 1862).

In the Iliad, Homer in 8.th or 7.th century BC mentions only three tribes: the Achaeans, Athenians and Myrmidons, but the name Hellenes, does not appear in his writing.

 This eponomy emerges later in this region with the arrival of Solon as king of Athens in 559 BC (Groswell 1862; Nowak 2012). Later it is mentioned by Aristotle who also calls the Athenians, Hellenes. 

The Pan-Athenaeum was re-instituted in 566 BC, and this time it correlates with the return in 592 BC of the lawgiver Solon from Egypt to be king of the Egyptian colony in Attica (Greek: Αττική) in Athens.

Researchers into numismatics also favor the thesis that Athenians are of Egyptian origin and both Egypt and Athens appear at the same time on the silver coins, the tetradrachm. Experts in numismatics have evaluated these coins as being identical to one another.

At the 9th world congress on numismatics, in an abstract of an article by Dr. Buttery, still unpublished and entitled: “Seldom what they seem—the case of the Athenian tetradrachm” he comments that coins found in Athens are identical to those found in Egypt, having the same weight, the same shape, and the same size. In both cases, he observed, the silver metal used for these currencies has the same chemical structural and the coins bear the same symbols. On one side of the coins is stamped an owl (Forlong & Roche 1906), while on the other side, is stamped the head of the goddess Athena. Subsequent to the conquest of Egypt by Alexander the Great, these coins were produced only in Athens.

The name “Greek” is eponymous and defines the residents who lived in the north and northwest of Attica, while the rest, the residents who lived in the east and northeast, were called Leleges (Greek: Λέλεγες), later called the Romoi or Romaikoi.

The Egyptians called the people of Peloponnesus, the Pelazgians, by the name Greaikoi or Graikoi. In the Latin language, this name is derived from Greakoi in Greci, and the place was called Greacia. As can be seen, this eponymy does not represent all the different people living in that region and therefore cannot carry the attribution of an “ethnos.”

The eponym “Greek” was used by the Hellenes to identify the locals, and the surviving Pelazgians, who called themselves Arvanits.

The Albans, Arbans, Arbanast, Arberesches, Arnauts and Arvanits are the same people, they are the only truly indigenous people to have survived in the Balkans Peninsula, and today they are preserved as the Albanians. Foreigners, based on their ethnonym Alban, call them Albanian’s, Albaner, Albanesi, Arbanas, Arbereschi, Arvanites or Arnauts!

The thesis that the Arvanits are immigrants in Ellas (Greece), having migrated there only after the death of Gjergj Kastrioti Skanderbeg (1405-1468), has no foundation. There is no cause, no basic or scientific evidence to support this thesis. Because the entire peninsula is controlled by the same people, and the Arbërs people or the Albans cannot find freedom in a land that is ruled by the same occupier.

There is no document that mentions any massive emigration of Arban people into Epirus, Peloponnesus or Athens. All the Epirus region is called Lower Albania and the inhabitants living there are called the Arvanits (Büsching & Murdoch 1762).

The Arvanits in Ellas (Greek: Greek: Ελλάς, Ελλάδα) are the indigenous residents of Illyrian-Pelazgian stock, such as the Arbërs and Albans in Albania, the Albans in Albany of the Caucasus region, the Arbanas in the South Slavic countries, and the Arnauts in the eastern Illyricum peninsula and in Western Asia (Laurent 1822; Hobhouse 1817; Büsching & Murdoch 1762; Greene 1916).

The Chames (Albanian: Çamët) and the Arvanits are the same people, of the same stock and belonging to the same ethnos, they are the indigenous heirs to the Illyrian-Pelazgians, whose forefathers inhabited Greece from the dawn of history as the only indigenous inhabitants, and thereby they preserve that ancient civilization.

The toponym “Epirus” includes the administrative territories of Molosia, Chameria, South Toskeria, and downward to the Peloponnesus and is called “Lower Albania” (Thunmann 1774; Fallmerayer 1857).

The exclusion of the name “Molosia” as toponymus to name that region, which  now is  called   “Epirus” is a clever maneuver, with the purpose and intention of Hellenizing all that region, and later, all other Toscerian territories in Albanian, as Southern Albania is called.

Greece, during the 18th to 20th centuries, applied mass Hellenization to all residents living there, as a result, the Arvanits, an indigenous people, were not allowed to learn in their ethnic tongue in school, but were forced to learn the “Hellenika gloss.” In rituals and institutions, including public schools, only the “Koine” (common or shared) or Hermenia language is practiced (Nowak 2012: 89). 

To learn in the Albanian language or the “Arvanitika” dialect is prohibited, and it is considered an evil language in the churches.

In region of Epirus and in the province of Chameria, residents who resisted the Hellenization were faced with a major expulsion during the years 1830–1930, and this process lasted until the end of the Second World War. That was followed by a genocide activated by collaborators and the troops of general Napoleon Zervas. This received the blessing of his associates dressed in black cassocks.

The Chames, the non-Christians residents living in their autochthonous province of Chameria, were expelled from their homes and from their ancestral lands by bloody violence and through the implementation of a project of disappearance and expulsion. This was implemented through a process of genocide and ethnic cleansing although they were a foundation element of the country and had fought for the independence of the Hellenic state from Turkey.

The Albanian language found in inscriptions throughout the Illyrian Peninsula and West Asia, show that the Albanian tongue continued to act as the main language there, which include the regions of Greece and Athens, through all historical epochs until the new era.

Arbanites (Arvanites) wrote their “Arberisht” language on many ancient monuments in Athens and the surrounding areas until the modern era, as is proven by the inscriptions, one of which is archived by the tag number # PH194772 (Evre-os).

Those scripts were found in Akreipoli, in Attica, and Athens, and were inscribed over many years. One is from 350 BC, and is labeled as # SEG 38:234. The text of these inscriptions is in Albanian. One of them says: “Dio me don.” Another script, found in Eleusinian, Ellis-Olympia dated 510–475 BC is labeled, # PH214908 and contains the text: “Të dios jemi.” These prove that the Hellenic language was not being used by the locals living there, neither in commercial or administrative relations, because their spoken, written, communicated and administrative language was only “Shqipërisht.” If Greeks wish to understand these written messages they must use a dictionary of Albanian-Greek, and not the other way around. The texts in the inscriptions cannot be understood by those speaking the Hellenic language and that proves that the Hellenic gloss was not the local tongue of the Greek inhabitants. 

Naturally, the question arises: Why did the Hellenes in Ellas (Greece) not write their messages in their own language, that is, in “Elenika” or Greek? The fact is that they wrote in the Arberisht tongue of the Arbanits dialect, because that language was in use there and the Hellenes were, at best, a minority group living in the area.

The scripts that were transcribed in the Albanian language stand as an irrevocable proof of the geographic latitude of the Illyrian- Pelazgian heritage, stemming not only from Greece, but from all over the entire area in which they originated.

The Arbanites were an indigenous people living in their autochthonous homes in Greece long before the Egyptian emigrants arrived there, and this fact refutes all hesitation concerning the origins of the Shqiptars, the Albanians, of Illyrian-Pelazgian stock.

Another text in the inscriptions, tagged as # 10048-IGII (2) 1672, was inscribed in the third century BC, and in the stone is carved the word “Shqipe.” This is an Albanian ethnos symbol attributed to the Albanians as the “Eagle” people, and in third row it says: “You laying down, you are King Shipe”. The elegy in that script is dedicated to King Pyrrhic of Epirus, after his death, symbolizing him as the Eagle of Epirus, and as a “Shqipe”. The name “Shqipe” or Eagle in English, doesn’t exist in the Hellenic Language, and neither is this a Hellenic symbol in Greek mythology. In Greek mythology, the Owl (Athena noctua) traditionally represents Athena, or embodies Minerva in Roman mythology. The owl is a bird that can see at night, a bird of darkness that represents the opposite of the Eagle. A’etos is a Hellenic translation in the “Koine language” (Greek) of the name “Shqipe” in the Arvanits tongue. 

So the Hellenes translated the name Shqipe into A’etos and used that as an eponym, so the locals, the Arvanits would call their land A’etos (a toponym). This too served as a trick, an attempt to wipe from their memories their Ethnos name of Shqipe in the process of dismissing their legacy as successors of the Pelazgian heritage.

In line with Hellenization, Greece used this toponym to eliminate the name “Shqipe” and to identify a small part of the region were the Arvanits had lived throughout history, by calling it “Aetolia” as consistent with Hellenization tactics (Jerecek TL 1916: 257-258,Thunmann 1774). 

The doctrine of “Hellenisms” from birth” has called the locals barbarians and is still in effect through the support of Greek state and the church. 

The Greek state still holds “de jure” the War Law No. 2636/1940, as well as other laws related to it, such as No. 4506/1966 and 1664/1998. These state that the government still hold “de Jure” as an open policy waiting for a good time to implement it when needed, and this is supported by propaganda saying that Albanians and Macedonians should be Hellenized, (Marileti) as the belief is propagated that the Hellenic gloss is God’s own tongue.

Filed Under: LETERSI Tagged With: Bajram Doka

Letërsia e memorjes kombëtare*

October 19, 2021 by s p

Dr. Dorian Koçi

Drejtor i Muzeut Historik Kombëtar

Kujtesa kolektive ka luajtur një rol të rëndësishëm në momentet e zgjimit kombëtar të popujve të Europës Qendore dhe  Lindore. Vetëm dy  shekuj më parë harta politike e Europës ishte e përbërë nga dy tre perandori që përfaqësonin pushtet politik të përqëndruar me një larshmëri kombësish ku si gjuhë kulture dominonte frëngjishtja, gjermanishtja dhe në skajet e Europës Lindore dhe rusishtja. Fillimi i Romantizmit në letërsitë europiane me kultin e lirisë individuale dhe së kaluarës historike si tipare kryesore të mendimit të vet estetik e krijues, krijoi premisat që memoria kolektive etnike të kthehej në një burim të pashtershëm për krijimtarinë letrare. Kujtesa historike është një proces që mund të punojë në dy drejtime. Drejtimi i parë është ai përkujtimor që është dhe varianti më i përhapur dhe që nënkupton se vlera, ide dhe personazhe i shërbejnë kombit vazhdimisht për të mbajtur gjallë ndërgjegjen kombëtare dhe i dyti është drejtimi mohues që është variant më pak i përhapur dhe që nënkupton që ngjarje, personazhe apo dhe vlera “harrohen”  sërish për ti shërbyer interesave kombëtare. Një rast i tillë është p.sh ai i Zvicrës, ku lufta e konfederatave në 1846 harrohet dhe nuk përmendet për ti mëshuar më fort identitetit zviceran të të tre kantoneve dhe më tepër ka zënë vend kujtimi i heroit zvicerian Vilhem Teli që Shileri e përjetsoi në tragjedinë e njohur me të njëjtin emër.  

Në Europën Lindore për shumë arsye që kanë të bëjnë me rastin specifik të saj në historinë e vonshme të këtij rajoni  por edhe pse zakonisht modelet janë marrë të gatshme nga jashtë, është përqafuar drejtimi i parë ndaj gjejmë vepra monumentale të bazuar në kujtesën kolektive të një Europe para osmane po dhe momentet e kundërshtimit të dominimit të Shtëpisë së Habsburgëve dhe Romanovëve. Romantizmi ishte kohë revolucionesh dhe klithmash për liri njerzore,vetjake dhe të përbotshme. Për herë të parë liria njerzore fitoi dimensione të përbotshme dhe inspiroi gjenerata të tëra njerzish nga Amerika Latine me revoltat kundër spanjollëve nën udhëheqjen e Simon Bolivarit, në Evropë me lëvizjen karbonare në Itali, revolucionin grek dhe lëvizjet për pavarësi të Armenisë dhe popujve të Ballkanit. Kjo liri në popujt dhe etnitë e Europës Lindore i gjeti në kujtesën kolektive të mbretërive të vjetra dhe në jetën dhe veprat e heronjve kombëtarë. Ballkani është një trevë e Europës, që mbart në ndërgjegjen e vet kolektive shtresëzime të ndryshme kulturore. Perandoritë e mëdha si Roma, Bizanti, ngjarjet e Kryqëzatës së IV, qytetet e administruara nga Venediku e më vonë çatia e përbashkët e Perandorisë Otomane kanë krijuar një kaledoskop kulturor ku influencat e ndryshme prodhojnë kultura dhe mozaikë kulturorë të ndryshëm. Kultura është pashmangërisht e lidhur me historinë. Herodoti, historiani i parë dhe nga më të shquarit në historinë e njerëzimit para se të jetë një raportues dhe mbledhës faktesh është një kulturolog i madh, që në udhëtimet e veta përshkruan vende, popuj, zakone e rite të tyre. Kjo traditë herodiane u bë baza për gjithë etnografinë europiane në vijim. Ligjërimi historik i trajtimit  të së shkuarës otomane të Ballkanit është kthyer në një ligjërim historik-letrar që pasqyron edhe zhvillimet historike kulturore të marëdhenieve të popullsisë ballkanike me Perandorinë Otomane, por edhe identifikimin e prototipeve letrare, që kanë pasur një ndikim të madh në veprat e mëvonshme në letërsitë përkatëse. Zhanri i romanit historik, duket se është zhanri letrar, që i shkon më për shtat përfshirjes së historisë së rajonit dhe artikulimit të ligjërimit historik në romane historike. Në fillim të shekullit XIX, kombet ende nuk kishin një histori të mirëfilltë. Edhe ata, që tashmë kanë identifikuar paraardhësit e tyre, nuk kanë në dorë veç disa kapituj të mangët thelbi i të cilit është ende për të shkruar.Ky proces, që në Europë fillon me romanet e William Scotit, nuk mund të rri pa influencuar shkrimtarët e Ballkanit, kur ata përfshihen në proceset shtetformuese të shteteteve tyre kombëtarë. Shkrimtarët e Ballkanit në mëyrë të pavetëdijshme, duke shkruar përjetimet e tyre përreth së shkuarës otomane të vendeve të tyre në romane historike, kanë krijuar një epope historike, që lidhet me të shkuarën dhe të tashmen e vendeve të tyre. Në këtë rast romani historik shërben si model narrativ për përpunimet e para shkencore të historive kombëtare dhe si vektor i shkëlqyer i përhapjes së një vizioni të ri të së kaluarës. 

Paradigma historike letrare, që krijoi Herodoti në vetvete ka lënë një shenjë të rëndësishme në qytetërimin europian pasi është krijoi një shkollë historike letrare të quajtur shkollë herodiane, ku  janë të përfshirë shkrimtarët, të cilët kanë në vetveten e tyre sa hulumtimin, sa njohjen e një bote tjetër, po aq edhe rrëfimin e tyre artistik të lidhur ngushtë me historinë. E para vepër historike, që na vjen si një lloj memorie kolektive kulturore, por edhe si një vepër e botuar është poema “Ali Pashaida” e shkruar nga Haxhi Sherreti. Kjo poemë, madhësia e së cilës shkon deri në 15.000 vargje, nga të cilat u përkthyen në greqishten e re rreth 10.000 vargje, qëndron në fakt si apogjeu i gjithë kësaj periudhe, pasi me korpusin e vet letrar jo vetëm përfaqëson një shije estetike të lartë për kohën, por është dhe një dëshmi e shumë ngjarjeve të vërteta, që ndodhën në Pashallëkun e Janinës. “Alipashaida”, e shkruar sipas modelit të poemave të gjata epike, i njihet autori, çka e bën më të plotë atë, nga dy poemat e tjera të gjetura deri më tani për Ali Pashën. Vlen të përmendet këtu, që historianët më të famshëm grek, të cilët shkruajtën jetën dhe veprën e Ali Pashë Tepelenës i referohen shpesh herë si një pjesë e vërtetë e një ngjarjeje, që ka ndodhur në atë kohë. Nëpërmjet  teknikave të reja të dokumentacionit, që janë të njohura tashmë për historianët nëpërmjet arkivit të Ali Pashë Tepelenës është arritur, që të identifikohet se sa pjesë të vërteta ka, sidomos në historikun e ngjarjeve të njëpasnjëshme dhe kronologjinë. Sigurisht, që nuk duhet  të biem në kurthin për të besuar se çdo gjë, që thuhej aty është e vërtetë pasi të gjitha ato çfarë mund të jenë ditirambe të ndryshme poetike përsa i përket jetës dhe veprës së Ali Pashë Tepelenës duhet të lihen mënjanë, por thelbi i ngjarjeve historike është i atillë që bën të mundur për të sjellë tek lexuesit këtë lloj narative historike, që na vjen nëpërmjet këtij rrëfimi letrar, poetik të kohës.  Në fakt, “Ali Pashaida” është një nga veprat shumë pak të njohura në Shqipëri. Ajo është përkthyer në vitin 1997 dhe nuk ka botime të tjera.  Një pjesë e rëndësishme e kësaj trashëgimie kulturore edhe pse në gjuhë të huaj ka humbur dhe kërkohet të shpluhuroset për të dalë në dritë. Një rast tjetër analog është dhe leximi dhe përpjekja për të riprodhuar në shqip poemën “Shtegtimet e Child Harold” të Bajronit, si tregojnë dëshmitë e shumta të përmendjes së kësaj vepre apo përpjekjeve për ta shqipëruar  nga bashkësitë arbëreshe në Kalabri, bashkësitë arvanitase në Greqi e bashkësitë shqiptare në Bukuresht. Si pohon me të drejtë Anne Maria-These në librin e vet “Krijimi i identeteve kombëtarë, Evropa e shekujve XVIII-XIX” kur nënvizon rolin e elitës evropiane në sendërtimin e identeteve kombëtarë të popujve të Europës juglindore, se është një sipërmarrje e rëndë të ndërtuarit e një gjuhë dhe një kulture kombëtare. Një nga pasojat e kozmopolitizmit intelektual është ndihma ndaj kombeve në lindje, mjediset intelektuale të të cilëve nuk janë ende aq të pajisura për të ndërmarrë, pa mbështetje , ndërtimin e lashtësisë së tyre dhe gjuhës së tyre. 

Vitet e mëvonshme në narrativën historike- letrare, në letërsinë shqipe shfaqen dy poetë të mëdhenj, njëri është Jeronim De Rada me “Këngët e Milosaos” më 1836, që shënon dhe fillimet e romantizmit shqiptar dhe tjetri është  Gavril Dara i Riu me poemën “Kënga e Sprapme e Balës”.  Sigurisht që tek “Këngët e Milosaos” kemi të bëjmë më një poemë, e cila në vetvete rikujtohet dhe rivjen ndër ata që e lexojnë si një kujtesë kolektive e një bashkësie të vogël, siç qenë arbëreshët në Iitali, por ka të ndërthurur në të dhe një pjesë të rëndësishme të një elementi historik. Ky element historik tashmë vjen i përmendur përmes rrëfimit letrar romantik.  Kjo përqasje e letërsisë së kultivuar  me poezinë popullore në veprën e De Radës nuk është një trill i yni, por një nga elementët themelorë të botkuptimit romantik që De Rada ndoqi e bëri të vetin. Për të krijimatria e mirfilltë poetike, por edhe puna e mbledhësit të folklorit ishin pjesë e të njëjtit angazhim letrar. Të dyja këto përmasa, poezia e kultivuar që i atribuhohej në mënyrë makfersoniane folklorit dhe poezia popullore që kalonte në filtrat e ndjeshmërisë së tij poetike, duhej të shërbenin për të shprehur më së miri shpirtin e popullit të tij, atë shpirt që romantikët gjermanë e quanin “Volksgeist”, ndërsa letërsia globale, që do dilte nga kjo shkrirje, duhej të vihej në shërbim të emancipimit të kombit dhe rilindjes kulturore e politike të tij. Romantizmi, rryma letrare dhe politike të përhapur kudo në Europë krijonte heronjtë e vet. Karekteristikë e rëndësishme e heroit romantik është fakti që ai është hero në jetën e tij të përditshme i mbytur nga rrethanat dhe sentimentalizmi. Ashtu është në të njëjtën kohë  dhe një hero ndaj fatit të atdheut. Këto dy tipologji karekteristikash do të jenë përcaktuese për veprat e tjera të mëvonshme të romantizmit shqiptar-arbëresh. Ajo çka mund të themi me plot gojën është fakti që me krijimtarinë e De Radës krijohet një shkollë e përceptimit të naracionit letrar nëpërmjet historisë. Milosao, sigurisht që nuk ka koordinata të caktuara dhe të drejtpërdrejta historike për t’u identifikuar si personazh historik, por epoka ku vepron ka elementë të rëndësishëm siç është konflikti arbër-osman, një konflikt shumë i madh, i cili ndihet kudo në poemë. Në letërsinë arbëreshe  nuk do të linimin pa përmendur një poemë shumë të rëndësishme, siç është “Kënga e sprasme” e Gavril Darës, e cila është në të njëjtën frymë si ajo e De Radës, por në vetvete përmban dhe ka një narrativë tjetër. Ashtu si  De Rada, të dyja janë komplet imagjinare, janë pjesë të kujtimeve të një bashkësie kolektive dhe janë pjesë, të cilat nuk i përshtaten drejtpërdrejt realitetit historik siç është “Ali Pashaida” e Sherretit,  por bëjnë të mundur, që në një kontekst më të gjerë europian dhe ballkanik të sjellim para lexuesit gjithë detajet dhe atmosferën e madhe të konfliktit me osmanët. Ne, si lexues jemi të dashuruar me personazhet e këtyre poemave, qoftë me Milosaon, qoftë me Rinën, qoftë me vajzën e  Lalës, apo me toponime, që janë të rëndësishmë dhe që ndonjëherë vijnë nëpërmjet kujtesës kolektive siç është Moreja, vende të ndryshme të shqiptarëve arvanitas në Greqi, por kurrsesi nuk mund të biem në kurthin e marrjes së një narrative letrare si një e vërtetë historike e drejtpërdrejtë. Duhet ta kuptojmë që epoka e romantizmit dhe mënyrës se si tentohej të shkruhej historia dhe letërsia, duke rikujtuar të kaluarën e lavdishme të popullit e duke krijuar  heronj romantikë, jo shpesh herë i përgjigjej realitetit drejtpërdrejtë historik dhe kronologjisë së ngjarjeve historike. Në këtë drejtim Milosao dhe Plaku Balë janë frut i fantazisë dhe trille letrare të mbështetura mbi kujtesën kolektive arbëre rreth konfliktit arbëro-osman të sheullit  XV. Pikërisht nga gjiri i këtij konteksti kulturor një shekull më vonë nën influencat e fuqishme të iluminizmit, luftrave napoloniane dhe romantizmit do të lindte dhe do të merrte udhë  sendërtimi i një identiteti të veçantë kulturor e kombëtar, që në revokimin e së kaluarës heroike të epopesë skënderbejane të shekullit XV do të përpiqej të ngjizte një Shqipëri tjetër përtej detit.

Një vepër shumë e rëndësishme e rrëfimit historik-letrar  në letërsinë shqipe është poema “Istori e Skënderbeut” e Naim Frashërit, (1898), e botuar dy vjet para se të vdiste Poeti Kombëtar. Nuk mund të mungonte Frashëlliu i madh pa i kushtuar edhe poemë Heroit tonë Kombëtar. Në këtë mënyrë ajo (historia) e ruan të kaluarën dhe ua kujton breznive të ardhshme që ta njohin dhe të marrin mësim prej saj. Megjithatë, ajo është vetëm dëshmitare. Kohët dhe njerëzit që mbesin në fletët e saj janë përjetë të ngurëzuara. Poetët besojnë me të drejtë se periudhat dhe shëmbëlltyrat historike mund të shihen më thellësisht vetëm me anën e artit, prandaj, faktet historike i fisnikërojnë me imagjinatën krijuese. Ku mund ta ketë gjendur Naim Frashëri burimin historik të veprës së vet? “Historia e Skënderbeut”, në fakt është një poemë,  e cila mund të jetë mbështetur në leximet e ndryshme të Naim Frashërit për Skënderbeun, qoftë të Barletit të përkthyer në frëngjisht, në gjuhën që ai  lexonte shumë mirë apo dhe burime të tjera në gjuhët europiane. “Istori e Skënderbeut”, është një lloj testamenti politik, me të cilin poeti kombëtar i shqiptarëve dëshironte t’u jepte kumte të reja bashkatdhetarëve të vet. Në poemë mungojnë referencat fetare, por ka një idealizim të fortë të gjendjes së Shqipërisë të para pushtimit turk. Ajo u lexua dhe u mësua përmendësh nga breza të tërë shqiptarësh, duke u kthyer në një tekst të preferuar edhe për faktin se ishte shkruar në tetërrokëshin e njohur popullor. Nëse kur e lexojmë veprën “Historia e Skënderbeut” për herë të parë e presim, që të gjejmë një histori e kronologji historike , lexuesi edhe mund të zhgënjehet,  pasi Naimi krijon edhe  personazhe, të cilët nuk janë historikë si është rasti i Kamanit. Personazhi Kaman ka mbetur ende i padefshifruar se kujt i përket , ndonëse shpesh herë është menduar e gjykuar se në vetvete ai përfaqëson  vetë poetin. Kamani duket  të jetë dhe të luajë rolin e korit antik, njëlloj si tragjeditë e vjetra greke, ku roli i tij është të kumtojë  të vërtetat që mendon Naimi dhe duhet të dinë lexuesit. Mesazhi i Naim Frashërit është i qartë. Lufta e armatosur e drejtpërdrejtë ndaj osmanëve çka përkon dhe me aksionin e Skënderbeut, që kishte mbetur gjallë në memorien e kolektive të shqiptarëve e që vazhdon të jetë edhe sot pjesë e memories sonë kolektive. Marrëveshje me osmanët për një popullsi shumë të vogël siç ishin Arbërit do të thoshte dënim me vdekje dhe në fakt ashtu siç shfaqet në narrativën historike letrare  të mëvonshme të shkrimtarit tonë Ismail Kadare tek romani “Kështjella” në bisedën midis dy kronistëve turq, kryeveqilharxhit dhe kronikanit turk. Kryeveqilharxhi, i cili në roman përfaqëson botën intelektuale osmane e kohës thotë diku që “Thuhet se Skënderbeu, e ka braktisur emrin e tij Skënderbe dhe mban vetëm emrin Gjergj Kastrioti dhe po lufton për të ardhmen”. Pra, nuk po lufton më për të sotmen por për të ardhmen. Kronikani Mevlan Çelebi, sigurisht që është i habitur, i thotë: “Si ndodh kjo gjë? Njeriu lufton për të sotmen, nuk lufton për të ardhmen”, dhe ai i thotë: “jo, ai raportin e ka me të ardhmen, nuk e ka me të sotmen, prandaj ne duhet ta mposhtim që sot”. Pra, në një farë mënyre kjo lloj trajektore historike, e cila tek Ismail Kadareja vjen pasi ai e di historinë dhe jo drejtpërsëdrejti në kohën e Skënderbeut, na shërben për të kuptuar dhe për të nxjerrë një narativë tjetër e cila shfaqet në shek. XX në letërsinë shqipe po fillojnë refleksionet historike të drejtpërsëdrejta përsa i përket të shkuarës. Romani më i rëndësishëm  në narrativën historike-letrare është “Shkodër e rrethueme” e Ndoc Nikaj në vitin 1913, i cili është një përshkrim i ngjarjes më të madhe në historinë e Shqipërisë në luftrat ballkanike. Rrëfimi ngjan më tepër si pjesë e një reportazhi të një lufte dhe në të njëjtën  kohë ka dhe histori të mirfilltë të Shkodrës dhe rrethinave të saj. Nëpërmjet rrëfimit të narrativës historike të Ndoc Nikaj, që është edhe shkrimtar, por edhe dëshmitar i drejtpërdrejtë i ngjarjeve, duket që krijohet një lloj përqasje e re letrare historike në letrat shqipe. N. Nikaj së bashku me Stefë Curanin mbahen si hedhësit e themeleve të historiografisë shqiptare. 

Leximet historike nuk duhen dhe nuk mund të shmangen nga kurrikulat e shkollave sepse nëse duhet të kujtojmë fillimin e një shprehje të Oruellit , “kush kontrollon të shkuarën kontrollon dhe të ardhmen”, besoj se nuk e kemi luksin që të humbasim një monopat të rëndësishëm të njohjes të së shkuarës përmes historisë dhe leximeve historike dhe t’u privojmë të ardhmen brezave të rinj. Për fat të keq në kohët e sotme romani historik konsiderohet një roman demode, një roman që nuk tërheq një audiencë të madhe. Sigurisht, që letërsia ka ligjet e zhvillimit të saj, por ajo që unë dëshiroj të theksoj është se  rrëfimi letrar përmes historisë nuk duhet të humbasë dhe duhet inkurajuar për historianët shkrimtarë.  Pavarësisht faktit se ndonjëherë krijon heronj të idealizuar si Milosao apo Nik Peta, në fakt kjo lloj letërsie shërben për të memoralizuar ngjarje të rëndësishme kombit,  dhe nëse ne duam të kemi një kujtesë kolektive të vazhdueshme, atëherë kjo nuk mund të mbijetojë pa rrëfimin letrar përmes historisë. 

Bibiliografi:

  1. Anne-Maria These. “Krijimi i identeteve kombëtarë., Evropa e shekujve XVIII-XIX” Shkup. Fryma:2006
  2. Aurel Plasari , Gjinaj M.; Mele M.; Elmazi M., “Bibliografi e librit shqip në fondet e Bibliotekës Kombëtare”, Biblioteka Kombëtare, Tiranë, 2010
  3. Francesco Altimari. Vepra Letrare 1. Këngët e para të Millosaut. Tiranë:2014.
  4. Rexhep Qosja, Kritika letrare, Rilindja, Prishtinë, 1969. 

*Shkruar për Gazetën Dielli në kuadër të muajit të letërsisë. 

Filed Under: LETERSI Tagged With: Dorian Koci

  • « Previous Page
  • 1
  • …
  • 149
  • 150
  • 151
  • 152
  • 153
  • …
  • 291
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • NDAA i SHBA-së dhe pozicioni i Kosovës në arkitekturën e sigurisë
  • Alis Kallaçi do të çojë zërin dhe dhimbjen e “Nân”-s shqiptare në Eurovision Song
  • Garë për pushtet…
  • Njëqind vjet vetmi!
  • “Shënime për historinë antike të shqiptarëve”*
  • Si funksionon sistemi juridik në Shqipëri dhe pse ai ka nevojë për korrigjim?
  • Emisionet postare festive të fundvitit në Kosovë
  • JAKOBSTADS TIDNING (1939) / MBRETI ZOG, SHUMË BUJAR ME BAKSHISHE. — EMRI I TIJ NUK DO TË HARROHET KAQ SHPEJT NGA PRONARËT DHE PERSONELI I HOTELEVE NË VARSHAVË.
  • HAFIZ SHERIF LANGU, DELEGATI I PAVARËSISË TË CILIT IU MOHUA KONTRIBUTI PËR 50 VJET ME RRADHË, KLERIKU DHE VEPRIMTARI I SHQUAR I ÇËSHTJES KOMBËTARE
  • RIPUSHTIMI I KOSOVËS – KUVENDI I PRIZRENIT 1945
  • Nikola Tesla, gjeniu që u fiksua pas pëllumbave dhe u dashurua me njërin prej tyre
  • Bahamas njeh Kosovën!
  • Legjenda e portës shkodrane, Paulin Ndoja (19 dhjetor 1945 – 16 prill 2025) do të mbushte sot 80 vjeç
  • “Roli dhe kontributi i diplomacisë shqiptare në Maqedoninë e Veriut nga pavarësia deri sot”
  • Marie Shllaku, kur një jetë e re u shndërrua në përjetësi kombëtare

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT