Agim Baçi/

Tetëdhjetë e tre për qind të votuesve për kryetarin e ri të bashkisë votojnë “pa shenjë” në një votim të përsëritur. Ata që kanë dorëzuar fletën e bardhë janë shtuar nga votimi i parë tek i dyti. Kaq mjafton që pushteti të mos ketë më qetësinë të përballet me qytetarët e tij që kanë gjetur një mënyrë për të refuzuar ata që janë tallur përmes pushtetit…Shkrimtari portugez, Jose Saramango, përmes rrëfimit në romanin “Le të Ulërijmë”, ka thurur metaforën e revoltës më ironike përballë një kulmi të komunikimit të gjithanshëm- revoltën përmes mungesës së fjalës në letrën ku politika kërkon konfirmim për vazhdimin e përditshmërisë së saj.

Autori nuk e fsheh aspak qëllimin e tij për të na sjellë një fakt nga ku nis shumica e devijimeve në një shoqëri ku flitet për demokraci- faktin se shumë politikanë nuk duan ta besojnë këtë refuzim popullor ndaj tyre, nuk duan ta pranojnë se ka një mosbesim ndaj tyre. Ndaj nisin të përhapin versionin më të parë dhe që i jep kohë të gjejnë zgjidhje- të përhapin lajmin se armiku duhet të jetë duke shfrytëzuar “të pa informuarit” dhe se nuk mund të refuzohet e gjithë klasa politike e një qyteti. Ndaj shumë prej atyre që dikur janë votuar apo duartrokitur e kanë të vështirë të besojnë se janë refuzuar, se u ka ardhur fundi i kohës së tyre politike. Të gjendur përballë këtij refuzimi ata nxitojnë të përhapin fjalën se, diku armiku ka mundur të gjejë këtë “armë” të refuzimit kundër tyre.

Historinë me gjetjen e “kundërshtarit të rafinuar politik”, më rrëfimin e Saramangos, e kërkon media, e cila jo pak herë është kthyer në zgjatim të politikës. Në librin e Saramangos media zbaton gjuetinë për emrin apo emrat që u duhen politikanëve për të shpallur “gabimin e votimit”. Dhe për të projektuar armikun piketohet pikërisht ajo, gruaja e mjekut – e vetmja që, disa vite më parë, (personazh i romanit “Verbëria”) pati fatin të shihte, të kishte sytë hapur, ndërkohë që i gjithë qyteti u mbush vetëm me persona të verbër. Ajo – pikërisht ajo që ka parë dhe ka ndihmuar të tjerët – është gjahu ideal për shtypin dhe qeverinë, është historia që mund të mbartë një të shkuar që nuk duam ta kujtojmë. Dhe nis të vendoset rregulli i vjetër i atyre që e shohin pushtetin si të vetmin qëllim – rregulli i pushtetit pa Njeriun- sidomos pa njeriun që di dhe që arrin të shohë qartë atë që ndodh.

“Një rregull i pandryshueshëm i pushtetit thotë se ia vlen më mirë t’i presësh kokat para se ata të fillojnë të mendojnë, sepse më pas ka mundësi të jetë shumë vonë”. (Jose Saramango, “Le të ulërijmë”, Dudaj, Përkthim nga Nasi Lera, f. 115)

Fillimisht është kryetari i bashkisë ai që refuzon të drejtojë një bashki të pavotuar, ndërkohë që një drejtuesi policie i duhet të kërkojë të vërtetën. Qeveritarët – Presidenti, kryeministri, ministrat – vihen në garë se kush do të gjejë zgjidhjen, se kush do zbulojë kurthin. Shtypi është në garë që të gjejë fajtorin. Ndërkohë, përballë, qëndron thuajse i vetëm, një shef policie. Ai ka qenë katër vite më parë mes të verbërve të qytetit, ndërkohë që ka fiksuar mire gruan që mundi të bënte diçka në atë qytet, në kohën kur nuk shihte askush. Dhe ai guxon të kundërshtojë, të kërkojë që të mos gjendet njeriu i gabuar për ndëshkim.

“Nëse kjo që tregon këtu është e vërtetë, në qoftë se ajo grua, le ta pranojmë se ekziston, nuk u bë e verbër dhe ndihmoi të tjerët në fatkeqësinë e tyre, nuk mund të përjashtohet që autori i letrës është gjallë vetëm falë asaj, kush e di edhe prindërit e mi do të ishin midis të gjallëve sikur të kishin patur fatin ta takonin atë grua, Letra thotë se ajo vrau dikë, Zoti President, askush nuk e di me saktësi se sa persona u vranë gjatë atyre ditëve, u përcaktua që të gjitha kufomat e gjetura ishin si rezultati aksidenteve apo i shkaqeve natyror edhe ne u vumë një gur përsipër. Edhe gurët më të rëndë mund të lëvizen, Është e vërtetë, zoti President, por unë jam i mendimit që ta lëmë grurin atje ku është, e marr me mend se nuk ka asnjë dëshmitar okular për këtë krim dhe, nëse ka patur në atë kohë, ata ishin që të gjithë të verbër midis të verbërve, do të ishte absurde, e pakuptimtë të nxirrnim këtë grua përpara gjykatës për një krim që askush nuk e pa ta kryente dhe për të cilin nuk ekziston trupi i krimit. Autori i letrës pohon se ajo ka vrarë. Po, por ai nuk thotë se ka qenë dëshmitar i krimit…” ( Po aty, f.189)

Përmes ironisë dhe një humori të zi autori arrin të ndërthurë anët e padukshme të pushtetit dhe historisë dëshpëruese të betejës në shoqërinë e sotme, ku më i rrezikuari nga të gjithë është ai që di dhe thotë të vërtetën. Janë fjali pa një ndërprerje, ku nuk dihet ku nis e mbaron komunikimi, si për ta pikturuar një shoqëri që ka hequr kufijtë e vlerave dhe është nën kurthin e një pushteti që nuk ka në qendër më Njeriun, por vetveten, që nuk ka qëllim të gjejë të vërtetën, por të ndërtojë një fabul për karrigen…

“Komisari, si mbylli telefonin, pyeti me vete se mos ishte marrëzi që kishte pohuar se linja telefonike, si t’i përkiste vetëm atij, ishte e sigurt dhe se në mbarë vendin asgjë nuk kishte që të ishte më e sigurtë se ajo. Ngriti supet dhe murmuriti, Pak rëndësi ka, asgjë nuk është e sigurt, askush nuk është i sigurt… Ai nuk fjeti mirë, pa në ëndërr një re me fjalë që i vidhej dhe i zhdukej kur ai i ndiqte me një rrjetë për flutura duke iu lutur, Ndaloni, ju lutem, mos lëvizni, më prisni…. Ai kapi një gazetë. Ishte një ëndërr e ligë, por do të ishte edhe më keq sikur albatrosi të shkonte të nxirrte sytë e gruas së mjekut”. (Po aty, f.280)…Saramango, duke thurur këtë revoltë kaq të pamenduar dhe të pamenaxhueshme nga politika – atë të refuzimit pa fjalë, pa forcë fizike, por përmes një letre të bardhë duke mohuar emrin dhe emrat që e shohin pushtetin si të pacënueshëm-, duket sikur na kërkon edhe ne të gjithëve që të “Ulërijmë” përpara se të kemi humbur fytyrën dhe zërin…

Prof. Besim Muhadri/

Shkrimtari Mark Pashku, laurat i çmimit “Rexhai Surroi”, autor i romaneve “Fshati i heshtjes”, “Ligji i maskave”, i librit me poezi “Zhurma e mendimeve”, këtë vit botoi romanin e tij më të fundit, një vepër me theks të fortë filozofik dhe me një tematikë të larmishme, të titulluar “Livia”. “Mes realitetit dhe ëndrrës, mes gjumit dhe zgjimit, mes kodrave dhe luginave, mes jetës dhe vdekjes, mes lexuesit dhe autorit – dhe në shumë të tjera deri në pafundësi – gjendet një mister i madh. Në përgjithësi, mister është çdo sekondë e jetës sonë, përmes së cilës udhëtojmë. Mes atyre sekondave ngrihen kujtime, histori dhe strategji mbi të cilat hartohet e planifikohet ajo që nuk ishte parashikuar…”

E citova këtë fragment nga autori për të theksuar qasjen e tij filozofike në ndërtimin dhe zhvillimin e narrativës së romanit Livia, një vepër që Mark Pashku e ka ndërtuar me një thellësi të veçantë. Ngjarja zhvillohet në Holtë, një emër letrar, por i lidhur me vendlindjen e autorit. Në tërësi, rrëfimi ndodh në Mal të Zi, në Ballkan, dhe përshkruan njerëzit e asaj treve, me të cilët autori jeton dhe ndërvepron. Duke zbërthyer të keqen që ka pllakosur vendin e tij, ai krijon një prozë të fuqishme, të cilën lexuesi e përthith lehtë, e kupton shpejt dhe e ndien thellë. Përmes këtij romani, autori reflekton mbi problemet aktuale, si ato kombëtare ashtu edhe ato botërore. Në qendër të rrëfimit është Lekë Bardhi, një profesor i historisë, dhe gruaja e tij, Livia. Përmes tyre, autori trajton çështje të mprehta të kohës dhe të ndikimit të globalizmit, veçanërisht në institucionin e shenjtë të familjes.

Janë shumë faktorë që e kanë shtyrë shkrimtarin të trajtojë këtë temë të ndjeshme, duke arritur në përfundime njëkohësisht të dhimbshme dhe domethënëse. Ndonëse romani prek disa tematika, në thelb ai vë në fokus familjen – një institucion i shenjtë, por i kërcënuar nga rrënimi. Tek Leka shohim një luftëtar konsekuent, i gatshëm për vetësakrificë për të mbrojtur dhe ruajtur familjen, pavarësisht kostove të kësaj “lufte”, e cila shpesh e çon në prag të rrënimit psikologjik, social dhe material. Livia, gruaja e Lekës, hyn në jetën e tij në një moment tejet të vështirë dhe dëshpërues për të dy. Rrëfimi i saj është një dramë njëkohësisht tragjike dhe reale. Martesa e tyre, ndërtimi i ëndrrave, lindja e fëmijëve, punësimi i Livias dhe avancimi i saj në karrierë janë investime të mëdha që sjellin si lumturi, ashtu edhe sfida të papritura. Leka përballet me një realitet të pakthyeshëm që zhvillohet para syve të tij, duke luftuar për të shpëtuar një lumturi që i rrëshqet nga duart. Edhe pse dëshpërimi është i madh, ai nuk dorëzohet, duke luftuar deri në fund kundër së keqes që kërcënon jo vetëm qenien e tij personale, por edhe shoqërinë shqiptare dhe njerëzore në tërësi.

Duke ndjekur rrugëtimin e Lekës në këtë betejë, qoftë edhe kur ai vetë ka gabuar, pajtohem me mendimin e Afrim Kasollit, një prej vështruesve të romanit, i cili e konsideron këtë vepër si një pasqyrë të përkushtimit të autorit për të eksploruar sprovat, dilemat dhe kuptimin e ekzistencës njerëzore. Lekë Bardhi është figura qendrore e romanit, bartës i të gjitha ngjarjeve dhe ideve filozofike e artistike që ngërthen vepra. Përmes tij, autori portretizon intelektualin idealist, që lufton kundër të keqes që po shpopullon Holtën e tij të dashur, ndërsa njerëzit largohen nga vendlindja dhe u lëshojnë hapësirë forcave që shkatërrojnë identitetin kombëtar. Leka është viktimë e realitetit të krijuar nga globalizmi, demokracia e keqkuptuar dhe liria e tepruar. Në këtë roman, Mark Pashku paraqet një panoramë të fatkeqësive që rrezikojnë traditat, vlerat kombëtare dhe familjen si institucionin më të shenjtë. Kjo liri e paorientuar, që shpesh manifestohet më së shumti tek gjinia femërore, shfaqet si një sfidë për balancën familjare dhe shoqërore.

Një shembull i qartë është vetë Livia, një grua fatkeqe, e cila në një moment dëshpërimi gjen mbështetje tek Leka, por më pas, në një moment kritik, i kthen shpinën, duke sakrifikuar madje edhe fëmijët e tyre.

Megjithëse romani sillet rreth Lekës dhe Livias, ai sjell edhe personazhe të tjera me role të rëndësishme. Një prej tyre është IA, një figurë simbolike e së keqes, ashtu siç është edhe vdekja e tij. Leka është i vetmi që e kupton rëndësinë e tij, duke e varrosur në varrezat e familjes – një akt domethënës në një kohë kur ai vetë ka humbur gjithçka. Një element tjetër intrigues është varri misterioz, ku pretendohej se ishin varrosur dy persona të së njëjtës gjini. Ky pretendim, që u kthye në një fenomen mediatik në kohën kur u shfaq problematika e identitetit gjinor, shqetëson thellësisht Lekën. Në fund, një analizë shkencore tregon se eshtrat e varrit i përkisnin një kryezoti dhe të birit, duke rrëzuar mitin që ishte krijuar rreth tij.

Autori trajton edhe tema të tjera, si burokracia, keqkuptimi i demokracisë, rënia e sistemit arsimor, korrupsioni dhe sfidat e kohës moderne, duke i përshkruar me finesë përmes një proze të pasur dhe të rrjedhshme. Ndonëse romani përfundon me një “happy ending” ku pas një lufte të gjatë familja ribashkohet, dilemat dhe problemet e ngritura mbeten të hapura, jo vetëm për shoqërinë shqiptare, por edhe për botën në tërësi. Në fund, duhet theksuar se Mark Pashku është një njohës i thellë i artit të të shkruarit prozë dhe i ndërtimit të narrativës. Livia është një roman i rrjedhshëm, i lehtë për t’u lexuar, por i pasur me mesazhe të fuqishme. Autori tregon se di të trajtojë temat komplekse duke ndërtuar vepra gjithnjë e më të lexueshme e të rëndësishme.

Adnan Mehmeti

President i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë/

New York, Prill 2025

“Gra, nëse do të shpëtohet shpirti i kombit, besoj se ju duhet të bëheni shpirti i tij.” Kjo thënie e Coretta Scott King, shkrimtares dhe bashkëshortes së Martin Luther King Jr., duket sikur ka frymëzuar edhe gratë krijuese shqiptare në Amerikë për të sjellë në jetë antologjinë “Pena e gruas”—një testament i fuqishëm i artit dhe shpirtit të tyre në letërsinë shqipe në diasporë.

Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë ka një histori të pasur dhe një mision fisnik: të ruajë, zhvillojë dhe promovojë kulturën dhe letërsinë shqipe në mërgatë. Brenda kësaj shoqate, gratë krijuese kanë luajtur një rol të veçantë, duke sjellë një zë të fuqishëm, të ndjeshëm dhe autentik në fushën e letrave. Këtë herë, ky zë vjen i përmbledhur në antologjinë “Pena e gruas”, një vepër që na fton të udhëtojmë në botën shpirtërore dhe artistike të grave shqiptaro-amerikane që krijojnë anembanë Shteteve të Bashkuara dhe Kanadasë.

Pena e Gruas Shqiptaro-Amerikane është shpirti i Atdheut, por edhe më shumë se kaq—është një zë frymëzues që prek kombet dhe brezat e rinj, duke i afruar më pranë dashurisë dhe paqes universale. Aty ku forca e fjalës së gruas shndrit, aty lind shpresa, lulëzon lumturia dhe e ardhmja bëhet më e kthjellët. Sepse për gruan, atdheu i saj i vërtetë është dashuria. Virginia Woolf shprehej: “Si një grua, unë nuk kam atdhe. Si një grua, unë nuk dua atdhe. Si një grua, atdheu im është gjithë bota.” Në këtë frymë poetike, kjo antologji përfaqëson vizionin e Shoqatës sonë, e cila krenohet me rritjen e vazhdueshme të numrit të grave anëtare.

Këto gra, të shpërndara në shumë shtete të Amerikës, janë të bashkuara nga dashuria për gjuhën dhe kulturën shqiptare. Përveç anëtareve të reja në Shtetet e Bashkuara, Shoqata ka zgjeruar veprimtarinë e saj edhe te krijueset shqiptaro-kanadeze, duke ndërtuar ura bashkëpunimi përmes pasionit të përbashkët për letërsinë shqipe.

Në tokën e poeteve të mëdha si Maya Angelou, Sylvia Plath, Anne Sexton, Emily Dickinson e shumë të tjera, edhe gratë krijuese shqiptare në diasporë synojnë të ecin në shtigjet e hapura nga këto figura të ndritura të letërsisë. Secila prej tyre sjell në letërsinë shqipe një dimension të ri, shpesh të paprekur më parë. Me guxim dhe përkushtim, ato shkruajnë për ndjenjat, sfidat, gëzimet dhe dhimbjet e tyre—si gra, si krijuese dhe si emigrante, duke qenë njëherësh bartëse të një trashëgimie të çmuar kulturore.

Çdo krijim në këtë antologji është një ftesë për të kuptuar më mirë botën e grave shqiptaro-amerikane—një botë e ndërtuar mbi dashurinë për familjen, gjuhën dhe vendlindjen, por edhe një botë që përballet me sfidat e jetës në emigracion. Gratë janë pjesa më e ndritshme e shoqërisë njerëzore, dhe kush tjetër veç tyre do ta ilustronte më bukur mendimin e Platonit kur thoshte: “Kushdo që takon dashurinë, bëhet poet.”

Pjesëmarrja e grave në letërsinë shqipe, veçanërisht në diasporë, ka qenë një udhëtim i gjatë dhe shpesh i vështirë. Në fillimet e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, numri i grave krijuese ishte i vogël. Por sot, ato janë një shtyllë e rëndësishme e Shoqatës, duke dëshmuar fuqinë dhe përkushtimin e tyre për të lënë gjurmë të qëndrueshme në kulturën dhe letërsinë shqiptare. Stili është çelësi i mënyrës së një autori për të parë botën. Prandaj, në faqet e kësaj antologjie, lexuesi do të gjejë poezi të ndjera, prozë të ngrohtë dhe ese që sfidojnë mendimin dhe zgjerojnë horizontet. Kjo vepër na kujton se, edhe në largësi, ne mbetemi pjesë e një trashëgimie të përbashkët, që kërkon përkushtim dhe bashkëpunim për t’u ruajtur dhe përcjellë te brezat e ardhshëm.

Le të jetë kjo antologji një burim frymëzimi për të gjitha gratë krijuese shqiptare, kudo që ndodhen, dhe një thirrje për t’u bashkuar rreth fjalës shqipe, nën moton e atdhedashurisë: “Askush nuk mund të arratiset nga e shkuara.” Kjo është lidhja e pazgjidhshme që kemi me Atdheun. Harold Bloom, kritiku i madh amerikan, i shihte shkrimtarët dhe poetët jo si zejtarë, madje as si mendimtarë, por si vizionarë dhe profetë që shohin thelbin e gjërave. Ashtu janë edhe krijueset e shoqatës sonë—gra të talentuara, të cilave u shprehim mirënjohje për kontributin e tyre të çmuar. Përpjekjet e tyre për të mbajtur të gjallë zjarrin e letërsisë shqipe në diasporë janë një dëshmi e pashoqe e fuqisë së artit dhe shpirtit krijues. Antologjia “Pena e gruas” shënon një epokë të re në historinë e Shoqatës—një Belle Époque për krijimtarinë e grave shqiptare në Amerikë dhe më gjerë.

Lumnie Thaçi-Halili/

(Vështrim analitik për librin me tregime “Argumentum baculinum” (Argument shkopi) të Fatmir Terziut)

Biografi e fragmentuar në faqet e kohës

Brenda panteonit të historisë së kulturës shqiptare, Fatmir Terziu qëndron si një shtyllë rrënjësore (pa pilastra mbajtëse), një krijues i mirënjohur mirëfilli me gjurmë të thella në letërsinë shqipe. Ai njihet më shumë se një krijues, ai është një urë mes kohëve dhe horizonteve, një timbër që nuk njeh kufij. Me penë, ia heq mjegullnajën kujtimeve dhe gdhend kujtesën kolektive të popullit të tij, jo vetëm të një kohe, ai përfaqëson edhe frymën që i përket artit të madh, duke e bërë fjalën shqipe të frymojë përtej brigjeve të atdheut, aty ku jeton e vepron, në Londër.

Edhe pse jeton jashtë vendit, ai nuk e ka humbur asnjëherë lidhjen me rrënjët. Përmes krijimtarisë së begatë të tij, e cila është pasuri e madhe letrare në të gjitha zhanret, mban të gjallë gjuhën dhe kulturën shqiptare, duke i dhënë fjalës shqipe një tribunë të denjë në hapësirën ndërkombëtare. Me këtë mision të pashoq, ai jo vetëm që ruan traditën, por edhe i jep asaj një frymë të re, duke bashkuar krijues nga të gjitha anët e botës shqiptare tek “Fjala e lirë” dhe revista e tij në print “Albanian Post”!

Një mendje që peshon thellësitë e kohës dhe penën si shpatë për fjalë, krijimtaria e tij është kurorëzuar me më të lartat Çmime Kombëtare Shqiptare: “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”, një nderim për ata të cilët mbajnë të shenjtë frymën e kombit, dhe tjetrin çmim “Mjeshtër i Madh”, një titull i cili u takon vetëm atyre, në kohën kur arti dhe veprimtaria e tyre bëhet vetë pasuri kombëtare përkatësie. Me një interpretim figurativ, mund të formulohet se tashmë gurthemeli i krijimtarisë së F. Terziut është gurëzuar e lartësuar si shtyllë monumentale unike në kuadrin e letërsisë moderne shqipe. Realisht mund të themi, se vepra e tij nuk është vetëm letërsi e kufizuar, ajo përkufizohet si një testament që dëshmon se gjuha shqipe nuk njeh largësi, se arti nuk shuhet aspak nga distanca, por arti rritet, lulëzon dhe mbijeton sa herë që ka udhëzjarrë të tillë, të cilët ndriçojnë rrugëtimin e një populli! 

Nga gjithë kjo veprimtari letrare, me një linjë të pasur krijuese, vjen edhe libri i radhës me titull “Argumentum baculinum” (Argument shkopi), tregime, autor Fatmir Terziu, botuar nga Shtëpia Botuese “URA” në Prishtinë, (2025), për të cilën mund të pohohet, se është ndër veprat që shënon kulmin e mendimit dhe stilit të tij. “Argumentum baculinum”, spikat mbi gjithçka si një krijim i thelluar mbi kohën-kohët; kujtimet e shfaqura përmes një rrëfimi krejt ndryshe, me shumë filozofi dhe intuitë intelektuale; me postmodernen nga aspekti ontologjik për të sfiduar idenë e një realiteti të unifikuar dhe të pandryshueshëm, duke eksperimentuar narrativat e shumëfishta dhe realitetet paralele; me kohën si koncept filozofik dhe tematik; autorin dhe kontekstin etj…

Për të parë, radhazi, më tutje se çfarë e bën “Argumentum baculinum” një libër të veçantë në krijimtarinë e tij?! Çfarë na përcjell si mesazh a çfarë na bën me dije neve si lexues (jo një lexuesi të rëndomtë, por një lexuesi, i cili ka pasion letërsinë dhe mund të shkërmoq idetë filozofike të tekstit në libër). A provokon ndërgjegjen dhe mendimin kritik? A na fton për reflektim mbi kuptimet e thella të ekzistencës dhe botës që përshkruan? Duke pasur parasysh se F. Terziu është eksperimentues i veçantë i formës dhe stilit në prozë: simbolizëm të thellë me referenca dhe shtresime, gjuhë të pasur dhe të dendur, fjali të gjata e fjali të shkurtra, përdorim të madh të figurave letrare, përshtrirje barabarësie të narrativës  (jo)lineare me zëra të shumtë tregimtarë, e ndonjëherë edhe me ndryshime të papritura të perspektivës… Ai është modernist dhe filozofik, këtu i shkon përshtat një thënie e R. Qosjes: Sa të pasur e ka gjuhën, sa të pasur e ka imagjinatën, sa befasuese e ka figurshmërinë (R. Qosja, Dëshmitar në kohë historike, Ditar IX- (libri i nëntë), Botimet Toena, f. 378). Mbi bazë krahasimesh, proza e Terziut, emeton të njëjtat valë të ndërlikimit stilistik dhe mendimit filozofik si ajo e J. Joyceit, Th. Manit dhe M. Proustit. Kërkohet një qasje që përmbys narrativën klasike, sepse Terziu ndërton një univers letrar, ku simbolika, sintaksa jo e lehtë ndonjëherë dhe shtresëzimi i ideve, kërkojnë lexuesin e përgatitur për të zbërthyer, apo deshifruar të fshehtën e mesazhit pas strukturave të ndërthurura artistikisht në mënyrë mjeshtërore. Përveç kësaj, ai është simbolist dhe ekzistencialist. Ashtu si A. Kamy, ai ndërton prozën e tij mbi disa pyetje ekzistenciale dhe krizat e ndërgjegjes njerëzore në vend, por jo vetëm. Këto tregime të “Argumentum baculinum”, nuk janë thjesht tregime, por një analizë e thellë e natyrës njerëzore, të një vendi e më gjerë në hapësirë, të cilat shpesh nuhaten përmes situatave dramatike dhe refleksioneve të thella filozofike. Nga ana tjetër, mund të krahasohet me postmodernizmin dhe eksperimentimin narrativ, në mënyrë të ngjashme me J. L. Borgesin dhe U. Ekon, ngase Terziu krijon tekste ku realiteti dhe fiksioni ndërlidhen aq fort e nuk ndahen dot. Eksperimentimi me formën e rrëfimin, referencat kulturore të ndërlikuara qëllimshëm dhe simbolizmi i pasur, i bëjnë tregimet e tij fusha hapësinore të hapura për interpretime, duke sfiduar lexuesin e rëndomtë, që të mos kërkojë, thjesht, vetëm një histori, por një përvojë letrare shumëdimensionale. Nisur nga perspektiva tjetër, rrëfimet e F. Terziut duket të kenë lindur nga dritëhijet e kujtesës, aty ku trishtimi dhe mëdyshja bëhen nxitje, për të shpalosur ngjarje të shpërndara në kohë, por të bashkuara nga tensione të brendshme. Në këtë udhëtim drejt origjinës, ai ngjan me figurën e përshkruar nga E. Sabato: “Përreth gjysmëhijeve që mundohem të rrëmoj, në mes të ligështimit e trishtimit, si një nga ata të vjetrit e fisit, që kujtojnë mitet e lashta dh legjendat, po bëhem gati të rrëfej disa vargje, të pleksura mes tyre, të shpërndara, të cilat kanë qenë pjesë tensionesh të thella e kontradiktore, të një jete plot mëdyshje, lakonike, kaotike, në një kërkim të dëshpëruar të së vërtetës.” (Ernesto Sabato, Përpara fundit-rrëfim mbi njëshekull, Botimet DRITAN, Tiranë, 2003, f. 17).

Dr.Yllka FILIPI/

Ajo është më e çmuar se rubini, asgjë tjetër nuk mund të krahasohet me të. Jetëgjatësia rrjedh në dorën e saj të djathtë, në të majtën qëndrojnë pasuritë dhe

nderi. Mënyrat e saj janë të pëlqyeshme dhe të gjitha rrugët e saj të çojnë në paqe. Ajo është pema e jetës së atyre që e njohën; dhe ata që e vlerësuan, shpejt do të bekohen. (Psalm 3:15-18)

Ashtu si në ëndërr, nën një aureolë shtojzovallesh, veshur në të bardha, me leshërat e derdhura të një drite qiellore, kapur dorë për dore duke hedhur rreth e rreth vallen e metaforave, vijnë poeteshat që nga lashtësia, pa ndryshuar asnjë fije floku, përkundrazi, duke u bërë më të bukura, më të dhembshura, e pothuajse krejt të pavdekshme, njësoj si Perënditë. Në cilën fazë të evolucionit është sot pena femërore e zbritur si nga qiejt, drejt kësaj qasjeje?

Po t’i referohemi personazheve femërore biblike, bota e gruas është dëshmi e forcës shpirtërore që ka tronditur botën sot e mijëra vjet. Ruth dhe Naomi, dy karaktere të jashtëzakonshme, simbol i vetësakrifikimit, dhe dashurisë njerëzore; gruaja që lutej Elizabeta, kushërira e Marisë, simbol i bindjes në Zot, fuqia e lutjes të së cilës luajti rolin e vet thelbësor në vendosjen e embrionit në mitër dhe ngjizjen e Shpëtimtarit të Njerëzimit, Jezus; Hannan, simbol i besimit shpirtëror në fuqinë supreme, një grua e fortë që la pas mësime të çmuara për jetën njerëzore. “Bija mbretërish ka në shpurën tënde, një mbretëreshë në të djathtën tënde qëndron, stolisur me ar Ofiri.” (Psalmet 45:10-11 )

Në sintezën e civilizimit shoqëror, sipas Morgan që nga Greqia e Roma e Lashtë e deri tek qytetërimi Australio-Amerikan, është klasifikuar, evidentuar dhe vënë dukje progresi njerëzor që nga etapa e parë: 1-primitivizmi (savegery), 2- barbarizmi (barbarism/epokat e errëta) dhe deri tek 3-qytetërimi i vërtetë (civilization of urban society and agricultures). I bazuar mbi veprën e Morgan, babait të sociologjisë amerikane, Frederick Engels 1* i përmblodhi këto 3-etapa të rëndësishme duke hedhur dritë mbi zhvillimin e familjes e rrjedhimisht mbi figurën e gruas, rolin e saj në familje, pronën private dhe shtetin. Johann Jakob Bachofen 2* dhe vepra e tij frymëzoi shumë kërkime dhe shkrime mbi këtë çështje, e megjithatë argumentet që solli nuk e mbështetën dot mjaftueshëm teorinë e tij. Në një kohë kur shoqëria patriarkale dominonte, nevoja për të përqasur aspektin femëror të Perëndeshave dhe qënies njerëzore u bë reale.

Antropologu dhe sociologu zviceran, i mirënjohur për mbrojtjen dhe përkrahjen e teorisë së matriarkatit në veprën e tij si edhe rolin e gruas në shoqëri në periudhën e antikitetit, solli në vëmendje Perëndeshat e hershme si Afërdita dhe Demetra, figura këto frymëzuese në kulturën e antikitetit. Sugjerimi i tij se shoqëria duhej emancipuar duke sjellë modelin e Perëndeshave femra të cilat duhej të zevendësoheshin me versionin e gruas tokësore ishte nevojë dhe ekzaltim. Ky vlerësim i lartë për figurën femërore dhe sidomos për gruan krijuese ka mbërritur po aq i fuqishëm edhe në ditët tona. Nëpërmjet perceptimit tejet origjinal, ato të ashtuquajturat, Poeteshat, Muzat, ose Perëndeshat e Bardha, sipas veprës së Robert Graves 3* mbajnë një vend dinjitoz, midis Qiellit dhe Tokës, sikur duan të bashkojnë dorën që lutet për ndihmë të njeriut me dorën që i vjen në ndihmë, Zotit. Kjo vepër ka frymëzuar edhe një mori autorësh dhe librash të tjerë: Margaret St.Clair, Philip Hose Farmer, Joan de Vinge, të magjepsur nga imazhi i Perëndeshave Tokësore.

Autorja Kara Kooney, në veprën e saj Kur Gratë Sundonin Botën, risjell në kujtesë Nefertitin e Dinastisë 18 (1350-1295 B.C), si edhe Kleopatrën (69- 30 b.c), dy stereotipe, bukuritë e të cilave ishin të pavdekshme, por jo vetëm; ato zotëronin një aftësi të jashtëzakonshme femërore për të deshifruar shprehjen e fytyrave të burrave. Egjyptianët e lashtë mjeshtërisht e përdorën këto fuqi femërore për të shmangur gjakderdhjen dhe luftën në periudha krizash të mëdha, duke bërë të mundur të lënë pas një trashëgimi kulturore më shumë se 3.000 vjeçare.4*

Në epokën e lashtë ilirike gratë janë konsideruar të fuqishme për të marrë përsipër transaksione të larta shtetërore njësoj si burrat. Dëshmitë me mbishkrime në pllaka dylli e vërtetojnë më së miri një gjë të tillë. Shembulli më i mirë është Mbretëresha e Deteve, Teuta, (230 B.C) e cila udhëhoqi me dinjitet, forcë e mençuri shtetin, pas vdekjes së të shoqit, mbretit Agron. Ulje-ngritjet historike gjatë epokave të arta të lulëzimit apo të degradimit shoqëror kanë treguar se forca e gruas ka ditur të triumfojë. Pra, një tjetër këndvështrim shumë më largpamës ka sjellë historia duke hedhur poshtë përceptimin e ngushtë aristotelian sipas të cilit

“Gruaja është thjesht një vegël me shpirt:”5*

Megjithë dritën që derdhet nga shekujt gjatë epokave të ndryshme të historisë për kontributin e jashtëzakonshëm të fuqisë shpirtërore të gruas për të qeverisur familjen, shoqërinë e shtetin, raporti matrio-patriarkat, ende mbetet i pabalancuar edhe në kohët moderne.

Të privuara nga të drejtat mbi pronën, studimin, pjesëmarrjen në jetën shoqërore, privilegj ky i rezervuar vetëm për burrat, figura e gruas u denigrua në mesjetën e errët, e vazhdoi deri në fillim të shek.XIX në Francë 6*, ku i duhej ende të mbulonte kokën me shami, kur dilte në publik, ndërkohë që në disa krahina të Gjermanisë burri ende gëzonte të drejtën edhe ta shiste gruan. Në fillim të shekullit XX, gruaja nuk gëzonte të drejtën e votës jo vetëm në Evropë, por edhe në shumicën e shteteve të Amerikës. Gratë e martuara nuk kishin kontroll mbi fëmijët e tyre, ndërkohë që ende në ditët e sotme gruaja akoma privohet nga e drejta për të qenë e barabartë me burrin.

Porse, vizioni i shekullit dhe mijëvjeçarit të ri ka tjetër perspektivë për gruan. Udhëheqësja që revolucionarizoi këndvështrimin mbi figurën femërore, Betty Friedan evidenton se: Edhe pse Frojdi dhe bashkëkohësit e tij e konsideruan gruan inferiore, (e tillë nga Zoti apo ndryshe, vullneti i natyrës), shkenca ende nuk e ka vërtetuar një pikëpamje të tillë deri më sot. Inferioriteti të cilin ne njohim ishte shkaktuar nga mungesa e mundësisë për t’u edukuar, si edhe të qenurit nënë, e kushtëzuar nga lindjet e rritja e fëmijëve. Sot, kur inteligjenca e gruas është provuar shkencërisht, kur aftësia për të qenë e barabartë me burrin në çdo sferë të jetës, përveç forcës së muskujve, është demostruar botërisht, teoria eksplicite se gruaja është inferiore nga natyra, nuk është gjë tjetër, veçse hipokrizi.7*

Por perspektiva dhe restrospektiva historike e artit të krijimit nëpërmjet fjalës, dëshmon se forca e gruas është e jashtëzakonshme. Pena krijuese dëshmon se fuqia e shpirtit të gruas kuron plagët e njerëzimit, ter lumenjtë e dhimbjes dhe i jep ngjyra botës, jeta bëhet më e paqtë, më e magjishme. Poetesha e antikitetit grek Sappho 8*, (e lindur më 610 B.C.) e mirënjohur për poezinë e saj të ndjerë dhe e quajtur shpesh Muza a Dhjetë, është vlerësuar për aftësinë e jashtëzakonshme të vargut të saj për të impresionuar lexuesit me butësinë e një ndjenjë të pastër e të gjallë të personalitetit të saj krijues. Si krijuese, vepra e saj shpalos një përspektivë unikale në ndjeshmërinë e botës shpirtërore dhe përvojën e gruas gjatë kohës kur ajo shkroi.

Por, ulje-ngritjet mbi figurën e Perëndeshave tokësore, kanë origjinë më të hershme. Nëse do t’i referohemi antikitetit, perandori romak dhe filozofi i stoicizmit Marcus Porcius Cato (234-149 B.C), në retorikën e tij ai ka vënë në dukje se i trembej forcës shpirtërore të gruas. Shkrimtari i parë i prozës latine, pas një proteste masive të grave në kërkim të të drejtave të mohuara, bërtiti fort: “Nëse ato fitojnë tani, çfarë force mund t’i ndalë më tej? Sapo të barazohen me burrat , menjëherë do të bëhen superiore. 9* Polidimensionaliteti i figurës femërore në art e letërsi, ka sjellë një mbivendosje kuantike të shtresave e impulseve letrare të përcaktuara nga rrjedha e shekujve. Grimcat shpirtërore të çdo krijueseje grua të mbivendosura në sistemin kohor që rrjedha e shekujve ka formësuar sipas ndryshueshmërisë së gjendjeve është e ngjashme me valët dhe frekuencat e rrezatimit shpirtëror, asociuar kjo me gjatësinë e një vektori universal, dashurisë për krijimin, si mbi/krijesa e lindur për të krijuar jetën. Një thërrmijë e vetme e shpirtit të gruas mban mbi supe potencialin 3-dimensional të valëve që harmonizohen me energjinë më të lartë dhe një konstante të origjinës së lashtë të rishkallëzuar në një dimension të paarritshëm nga i gjalli. Rrahja e zemrës së gruas“ …më e çmuar se margaritarët, vlera e saj” (Fjalët e urta 31:10-31)

Madje deri në shekullin e XIX studiuesit burra në Evropë nuk e konceptonin dot lidhjen e gruas me letërsinë, e pavarësisht se statuja e më hershme e një gruaje me një libër në prehër, (rreth 2112-2004 B.C), dëshmon simbiozën grua-letërsi, pena mashkullore lidhur me këtë çështje ishte e paqartë. Autorja më e hershme e njohur deri tani, poetesha novatore Enheduanna, e bija e mbretit Sargon të Akadit, ishte (prijësja shpirtërore), priftëresha e lartë e Nannnas, nga Mesopotamia e largët. Nisur nga një perspektivë tejet personale, çka e bën veprën e saj unike, Enheduanna (3400-2000 B.C), shkroi “Himn për Inanna.”*10, himni më shumë se një mijëvjeçar, përpara Homerit, mbi 3-pllaka balte, (* Yale Babilonian Collection), me shkrimin kuneiform, (sistemi më i vjetër i shkrimit). Vepra e përbërë nga 3- pjesë, daton në periudhën e vjetër të Babilonisë, (rreth 1750 B.C). Edhe pse Enheduanna, renditet, si e para shkrimtare në historinë e njerëzimit e cila shkroi e kompozoi rreth 42-hymne për Perënditë, ende derdhet mjegull mbi autorësinë e saj. Poema “Hymn për Inanna.”, e cila u rizbulua nga arkeologët britanikë më 1927, shpalos një buqetë lavdërimesh për Perëndeshën e Dashurisë, Luftës, e Pjellorisë. Enheduanna e mbrojti të drejtën e autorësisë së saj me ngulm e ndër të tjera autorja i lutet Perëndeshës të kontribojë mbi rolin, fuqinë dhe rëndësinë e gruas në shoqërinë patriarkale.

Enheduanna e konsideron aktin e krijimit të një vepre letrare me aktin e lindjes dhe sjelljes në jetë të një fëmije. (Zonjë e të gjitha esencave, dritë e plotë/… unë linda, oh, e madhërishmja Zonjë,/ këtë Këngë Për Ty.)

Një pjesë e korteksit inspirues që del vetëm nga dora dhe pena e gruas, tashmë i aktivizuar prej aftësive ripërtëritëse të trupit dhe shpirtit femëror, ndez dritën e të menduarit dhe imagjinatës si dy procese të afërta dhe rrjedhimisht të ngjashme. Lev Simkhovich Vygotsky vë në dukje se në origjinën strukturore dhe funksionimin e aspektit integral të të menduarit, veçanërisht atij krijues, është shpjeguar se procesi i të menduarit përfshin edhe parashikimin, pra ngjarje të parashikuar. Vygotski besonte se aftësia njohëse e trurit njerëzor nuk është e përcaktuar nga faktorët biologjikë, por ajo merrte formë, skalitej e forcohej nëpërmjet procesit të bashkëveprimit të kulturës dhe mjedisit shoqëror të individit. 11* Pra, kur themi individ nënkuptojmë jo vetëm burrin, por paralelisht e denjësisht edhe gruan.

Duke folur për ligjin e realitetit emocional të imagjinatës, manifestimi kryesor i të cilit, shfaqet si derivat i proceseve njohëse, ndijimit dhe perceptimit për të gjetur një emërues të përbashkët midis dy realiteteteve, atij shpirtëror (aktivizimi i materialit energjik dhe shpirtëror të qënies (imazhi imagjinar, riprodhimi i formave, zgjimi i ndjeshmërisë, dhembshurisë), me realitetin e jashtëm, (tentimi, motivimi në gjetjen e forcës së brendshme dhe format e saj për të ndryshuar ose përshtatur imazhin e imagjinuar me jetën reale), na orientojnë drejt manifestimit të një përpjekjeje reflektive mbi krijimin ose rikrijimin e një rezultati përfundimtar, (nëse ka), ose fare pa rezultat, si përpjekjet boshe në pikturimin e ëndrrave utopike, nënndërgjegja e përpunimit të shumëllojshmërisë së informacionit në një formë imagjinare apo e fantazisë së pavullnetshme (halucinative), si efekte hipnotike nga një produkt mbi vetëdijen e ndryshuar. Një pjesë e konsiderueshme e procesit krijues përfshin aktivitetin e orientuar të imagjinatës arbitrare ku krijuesi është plotësisht i vetëdijshëm për motivet dhe qëllimet e krijimit të vullnetshëm të imazheve, pra një fantazi në “gjendje zgjuar” e krijuesit/krijueses artistit/-es, (si t’i teket), me karakter riprodhues e riformësues mbi besimin në mundësinë e realizimit të imazheve a situatave të krijuara si aftësia që ndërlidh kushtet strukturore, kulturore dhe historike në një sekondë të vetme, ku pulson shpirti.

Procesi i krijimit si një inisiativë shpirtërore për të shpërbërë, hidrolizuar produktin imagjinar individual i cili kalon nëpërmjet një filtrimi racional në vrazhdësinë e realitetit duke e transformuar lëndën bio- molekularo- emotive të shpirtit të thyer, në zëvendësim, eleminin ose copëtim nukleofilik të mjedisit ku gjallon gruaja si krijuese, rezulton në një reaksion purifikues (katarsis) të bashkësisë njerëzore në lojën virtuale 3-dimensionale (autori/lexues/vepër).

Pushteti femëror në artin e fjalës si tendencë për t’i shpëtuar rrethit postmodern të vdekjes apo përkohësisë synon një kah të vetëm, shenjëzimin e trajektores së jetës. Këtë gjë e fakton ekzistenca semiotike si narrativë e fjalës, nëse i referohemi Fointanille.12* Dekodifikimi i alkimisë së penës së gruas si pjesë organike e qenësisë, biologjikisht e brishtë dhe e dhembshur, nuk është një maratonë në kthim. Dora që përkedhel stuhitë e fashit zjarret në netët bartolemeane, mjeshtërisht ripërtërin lakonizmin e të gjithë postulateve filozofike të njerëzimit, diklishetizon duke rrokur dimensione te reja receptive, pa pasur asnjëherë nevojë të trillojë lashtësitë e ekzistencës së saj si krijuese në vetvete. Në rrjedhën e arkeo-paleologjisë së historisë së kombeve, gruaja ka qenë, është dhe do të jetë krijimi, në formën e tij më të lartë.

Për sa i përket penës femërore në letërsisë shqiptare vlen të konsiderojmë shek. XIX-XX, 13* e të përmendim Kristina Xhentile Mandalas (1856-1919) e cila mblodhi e botoi përralla arbëreshe. Gjithashtu, në Kalabri, rezulton një përmbledhje modeste me vjersha arbërisht nën titullin “Canti’ e cila daton në vitin 1917, me autore Maria Antonia Braile. Në qarqet letrare të diasporës arbëreshe spikatën motrat Qiriazi, Sevasti Qiriazi-Dako (1871-1949) dhe Parashqevi Qiriazi (1880-1970) që ngritën shkollën e parë shqipe të vashave, hartuan tekste shkollore, nxorën revistën “Ylli i mëngjesit” në SHBA. Por talenti letrar që spikati e bëri emër në letërsinë shqiptare, ishte ai i Musine Kokalarit (1917-1983). Zëri unik u dëgjua gjerësisht në letrat shqipe me veprat: “Sa u tunt bota” (1944) dhe “Rreth vatrës” (1944). Ndërkohë dorëshkrimi “Kolla e vdekjes” dëshmon panoramën më të dhimbshme të jetës dhe pozitës së rëndë të gruas në shoqërinë patriarkale shqiptare të asaj kohe. (… ) një zë i ngjirur që duhej të kishte thirrur dikur, pa lindur ende, po, po, atë të shkaktonte në shpirt, thirrjen. Mjerimin pasqyronte duke ngjarë edhe vetë e mjerë…e drejtpërdrejtë, si ngjarjet në rrugë, (…) rrëfime që kanë terr dhe uri… 14*

Pena e krijueseve si ekzistencë e artit femëror, ka trandur themelet e rrepta të patriarkalizmit e dominancës mashkullore duke u shpërfaqur si kronotop kohor e hapësinor Bakhtian për t’u bërë domosdoshmërisht zëri masiv i qenies që bie nga kohërat e vjetra të njerëzimit që shfaqën nevojën e vazhdueshme mbi risemantizimin e simbolikës së fronit të shenjtë të letërsisë jo vetëm shqiptare, por mbarë botërore, ku duhet të ulet denjësisht edhe kryesema -grua.

Natyrshëm vjen aftësia për të eksploruar ekstazën e mahnitshme të procesit krijues nëpërmjet penës së gruas së kohërave moderne, por vetë koha le ta bëjë hapin e parë. Aty, ku mendimi ekzaltohet dhe truri pulson në ujërat e kthjellëta të gjendjes fjollë që derdh e bashkon të gjithë lumenjtë në detet dhe oqeanet e fuqisë krijuese të gjithanshme femërore, vetëm aty shfaqet shpresa e rrjedhës së kanalizimit të energjisë kinetike drejt artit të fjalës që ka forcën të lejë gjurmë.

Bota shpirtërore e gruas, ashtu siç Zoti deshi dhe e krijoi, shpalos gjithë udhëtimet historike të protagonisteve, të cilat guxuan të sillnin ndryshimin e madh në shoqërinë e çdo kohe, imazhe këto që janë pasqyruar me simbole dhe tipografi të larmishme figurative, pasi në vetvete gruaja është e vërteta (Wendy Brown). Nga cilido shkëmb e çdo lartësi nga ku i ka hedhur jeta perëndeshat e penës, kanë rënë për t’u ngritur, janë vrarë e nuk kanë vdekur, kanë krijuar epokë. Duke i krijuar Zotit, pa e ditur, mundësinë “të kënaqet me bukurinë e paprishshme të një shpirti të bukur dhe të qetë.” (1Pjetrit 3:4)

________________________________________________________________________

1. Engels, Friedrich, 1884, The Origin of the Family, Private Property, and the State,

Pathfinder Press, p.27,36,381.

2. E. Bachofen, Johann Jakob, [1861], Mother Right: A Study ofthe Religious

and Juridical Aspects of Gynecocracy in the Ancient World. (English Translation

of Das Mutterrecht). Edwin Mellen, 2006

3. Robert Graves The White Goddess: A Historical Grammar of Poetic Myth,

Publication Date: 1966

4. Kara Kooney, When Women Ruled the World, National Geografic, Washington D.C, p.317-379 (përkth. i autores)

5. Padia, Chandrakala, Platoni, Aristoteli, Rusoi dhe Hegeli mbi gratë: një

kritikë, The Indian Journal of Political Science 55.1 (1994): 27–36.

6. https://www.britannica.com/topic/feminism/additional-info…

7. Betty Friedan, The Feminine Mystique, 50 years, W.W.Norton & Company, New York, London,1974, p.130

8. https://www.britannica.com/biography/Sappho/greek/poet

9. https://en.vwikipedia.orgbiography, Marcus, Aurelius

10. Becky Little, The Early Known Author, Washington D.C.https://www.history.com articles, Feb.22.2023

11. Kruthi Pedapati, (August 1, 2022), Piagetian and Vygotskian Concepts of

Cognitive Development: A Review, (PDF). I. J.of M H, 9 (3).

12. Jasques Fontanille, Les Spaces subjectifs, introduction à la sémiotique de l’observateur, Hachette, Paris, 1989, p.348

13. Nasho Jorgaqi, Zërat e Parë Femërorë të Letërsisë Shqipe, Tema, Tiranë, 27 maj 2018

15.Visar Zhiti, La Mia Vita Universitaria, e Musine Kokalarit, Viella, Romë, 2016 (parathënia))