LETERSI – Page 197 – Dielli

PERSONALITET ME DINJITET PROFESIONAL DHE KOMBËTAR

January 24, 2019 by dgreca

Simë Gjon Dobreci, PËRMBLEDHJE VLERASH NJERËZORE, Botoi:Diti-Oli, Ulqin, 2018*/

Nga Dr.Nail Draga/*

Në botën kulturore, shoqërore dhe profesionale janë të rrallë personat të cilët janë bërë shëmbull për mjedisin ku kanë jetuar dhe punuar. Angazhimi profesional dhe qendrimi intelektual ndaj dukurive të ndryshme shoqërore mbetet dukuri me qasje të veçantë vetëm për personat me dinjitet shoqëror dhe kombëtar. Dhe një epitet të tillë e gëzon një personalitet i rrallë i mjedisit tonë e ky është Nderi i Kombit, dr.Simë Dobreci.

Ditë më parë dual nga shtypi libri më i ri i dr.Simë Dobrecit Përmbledhje vlerash njerëzore, botuar nga Diti-Oli, duke i ofruar opinionit të gjerë një botim interesant me një gamë të gjerë informacionesh.

Libri në fjalë në sajë të lëndës së prezantuar është i rrallë sepse paraqet një përmbledhje punimesh të autorit por edhe të autorëve të tjerë për atë. Artikujt e tillë janë botuar më parë në revistën BUZUKU, Koha Javore si dhe në revistën DIJA.

Libri është i ndarë në dy pjesë, ku e pjesa e parë ka të bëjë me publikimet që kanë për temë gjuhën shqipe, traditën dhe historinë e popullit shqiptar që jetojnë në territorin e sotëm të Malit të Zi. Ndërsa pjesa e dytë ka të bëjë kryesisht me shkrime, polemika dhe vlerësime për aktivitetet e ndryshme kulturore dhe shkencore.

Duke qenë themelues dhe kryeredaktor i revistës BUZUKU,nga viti 2001 e deri më tash opinionit i ka ofruar një arkiv të dhënash me qasje shumëdimensionale, që paraqesin një thesar të diturive albanologjike. Në sajë të hulumtimit disavjeçarë me plot pasion për vendin e origjinës së tij autori na ka ofruar të dhëna për Shestanin në veçanti e Krajën në përgjithësi, që do mbesin si testament për brezat e ardhshëm.

Nga gama e gjerë e artikujve dhe rrefimëve të publikuara varësisht prej interesimit të lexuesve të ndryshëm mund të zgjidhën pjesë apo informata të cilat kanë qenë të panjohura për opinion e gjerë.

Në këtë aspekt personlisht dua të veçoj dokumentin për popullsinë shqiptare katolike te Braticës në vitin 1944, punuar nga dom A.Tokiqi, pastaj me mjaft inters janë të dhënat për popullsinë e Pinçit në vitet 1945-1950 dhe 2008, ku për një periudhë prej gjashtë dekadash popullsia e këtij fshati nën Rumi nga 174 banorë në vitin 2008 bie në 18 banorë, ndërsa tash kanë mbetur rreth dhjetë banorë, nga del se kemi një shpopullim të plotë që ka të bëjë me Anën e Sipërme të Krajës ku bën pjesë zona e Shestanit. Me mjaft interes janë edhe toponimet e Braticës dhe të Pinçit e sidomos regjistri dhe emrat e luftëtarëve në Luftën e Dytë Botërore nga Bashkësia lokale e Braticës. I tërë angazhimi i dr.Simë Dobrecit në këtë mision sa informativ, është edhe kombëtar, duke dëshmuar identitetin e shqiptarë të personave përkatës në këto vendbanime, të cilëve administrata e kohës i ka paraqitur me përkatësiu kombëtare sllave.

Në libër prezantohen çështje të kohërave të kaluara por edhe të ditëve tona që janë intriguese për lexuesit. Dhe të gjitha janë shënuar me plot saktësi në gjuhën lokale te të folmës së Shestanit, me qellim që të ruhet autentiteti i të folmës lokale në gjuhën shqipe. Me një veprim të tillë dr.Simë Dobreci si rrallë kush ruan kujtimet dhe ka nostaligji për vendin e origjinës së vet, i cili fatkeqësisht e ka përfshi fenomeni shpopullimit demografik, ku si i tillë do të mbesë në kujtesë të gjeografisë historike.

Nga lënda e prezentuar në këtë botim del qartë shqetësimi i vazhdueshëm i autorit për të kaluarën dhe të tashmën e popullsisë shqiptare të Shestanit, në veçanti humbjen e identitetit gjuhësor dhe kombëtar në sajë të politikës asimiluese nga shek.XIX e deri në ditët tona.

Nga një politikë e tillë asimiluese në shënjestër ishte edhe dr.Simë Dobreci ku nga gazeta “Politika” e Beogradit është cilësuar si malazezi cili u konvertu në shqiptar, që dëshmohet me fotokopjen e artikullit nga gazeta në këtë botim. Dhe një qendrim i tillë antishqiptar nga kjo gazetë nuk ishte rastësi, sepse popullsia shqiptare e Shestanit vazhdimisht është trajtuar si sllave nga politika shtetërore, sepse identiteti shqiptar i kësaj popullsie për ata ishte i papranueshëm.

Në këtë aspekt kemi të dhëna me interes në këtë botim me dëshmi autentike dukuri kjo e cila ka marrë përmasa shqetësuese, sidomos për shestanasit e vendosur në Tivar e gjetiu në Mal të Zi. Por, rasti i arbëreshëve të Zarës është një dëshmi sfiduese ndaj asimilimit dhe origjinës së tyre shqiptare edhe pse të shpërngulur tre shekuj më parë nga Shestani, Ljarja e Brisku, që nuk mund të thuhet për shestanasit e ditëve tona të cilët po tjetërsohen kombëtarisht.

Shumë emocionuese në këtë botim është një letër dërguar vite më parë dr.Simë Dobrecit, përkatësisht revistës BUZUKU, nga një arbëresh i lindur në Nju Jork nga prindërit arbresh nga Zara e Kroacisë, nga të cilët ka trashëguar origjinën dhe të folmën arbnisht, i cili dëshmon krenarinë e origjinës së tij shqiptare, duke qenë model për kohën tonë, për të gjithë shqiptarët kudo që janë në vend dhe në diasporë.

Duke analizuar veprimtarinë e tërësishme të dr.Simë Dobrecit, del qartë se ai mbetet një shkollë e madhe për të mësuar dashurinë për njerëzit, vendlindjen, popullin e vet si dhe vlerat e trashëgimisë etnokulturore.

Dhe në fund e them pa hezitim se dr.Simë Dobreci me punën e tij profesionale, pasionin, qendrimin parimor shoqëror, intelektual e ate kombëtar, do të mbesë shëmbull për kohën tonë dhe brezat që do të vijnë pas nesh.

*Lexuar më rastin e përurimit të librit në Ulqin, më 22.12.2018)

Dheu i përgjakur i Dardanisë….

January 22, 2019 by dgreca

Hamit F. Gurguri në librin: “AS ALIA, AS ILIA”- Dheu i përgjakur i Dardanisë rrëfen!/

1 Hamit Gurguri.Libri

Shkruan: Kadri Tarelli/

Ka rreth një vit që më ra në dorë libri “As Alia, as Ilia”, të shkrimtarit Hamit F. Gurguri, shqiptar nga Dardania, sot mërgimtar në Suedi. Në ballinë, si në kornizë guri, paraqitet kambanorja e një kishe dhe minarja e një xhamie. Një mënyrë lakonike, që shpreh kuptim të dyfishtë, bashkëjetesë ose konflikt të heshtur. Nuk u befasova, sepse i kam qëlluar në shenjë mendimit të dytë.

E rifillova aty ku e kisha lënë para do kohësh, pikërisht në faqen e përthyer dhe për çudi më tërhoqi aq shumë, sa më shtyu për ta mbaruar shpejt dhe me kënaqësi deri në fund, duke i thënë vetes: Ky roman të përcëllon në dorë, të ngjeth trup e shpirt, aq sa loti nuk përton të mbushi syrin dhe të rrjedhë faqesh. Aty ngjizet, ndizet dhe fiket një histori e dashuri plot dhimbje, që noton në shtjellat e rrëmbyera të konfliktit. Dashuri mes dy të rinjve Mira dhe Aliu, që kanë kombësi, gjuhë dhe besime të ndryshme, me pak fjalë: vajza serbe dhe djali shqiptar i Kosovës.

Është libri i parë që lexoj nga ky autor, por dua të them, se ka një stil të bukur të shkruari, pa zgjatje të tepruara, dialog të shkurtër e të ngjeshur, mendim të qartë, të rrjedhshëm, në formën e një tregimi të qetë, që të mbërthen me çastet romantike dhe tragjike, të ndërthurura me shumë fantazi. Prisja me padurim të mësoja, kush është Alia dhe kush Ilia dhe pse ne kryetitull, thuhet: as njëri e as tjetri. Në faqen e fundit u zgjidh lëmshi, nga fjalët e priftit serb Rangjellko, që thotë me dy tre vargje, që nxijnë e pikojnë helm e vrer:

“As Alia, as Ilia

As me ne, as me ata.

Ku të dish, o djall, …çoje dikah…..!”

Tema e dashurisë e futur në mes të konfliktit, është shumë e njohur në letërsi, pasi kjo dhuratë e perëndisë, e hershme që kur ka lindur njeriu, nuk pranon logjikë, nuk pyet për kombe, raca, ngjyra, klasa, pozitë shoqërore dhe pasuri, as për grindje, thashetheme dhe opinione të shoqërisë. Ajo lind aty ku nuk e pret dhe është gati të sakrifikohet dhe të sakrifikojë gjithçka në emër të kësaj ndjenje të fuqishme, shpesh deri në marrëzi, ndaj është e bukur dhe e magjishme. Gjatë shekujve, për dashurinë janë krijuar mijëra vepra dhe kryevepra të admirueshme për të gjitha kohët. E kam fjalën për tragjedinë “Romeo dhe Zhuljeta”, të Shekspirit, si simbol të dashurisë, që pa u stepur, shkon drejt tragjedisë.

Edhe ky libër i ujdisur mjeshtërisht nga shkrimtari Hamit Gurguri, një tragjedi të tillë na rrëfen, veç në vend dhe kohë të ndryshme dhe me fund të zgjidhur ndryshe, ku heronjtë Mirushi dhe Alushi vdesin si “rastësisht”, por të pabujshëm për rrethin shoqëror, që qëndron mospërfillës, madje edhe poshtërues. Aliu, heroi i librit, është një shqiptar Kosove, mbetur jetim dhe pa pasuri, pasi xhandarët serb ia vranë babën, i dogjën shtëpinë dhe i grabitën tokën. Ai bie në dashuri me Mirën, vajzën bukuroshe serbe. Këtu hyn në veprim intriga e shtetit dhe e priftit, që shkon aq larg, sa përfshihet edhe mbreti dhe politika.

Lexuesi, shpejt, madje që në faqet e para e ndjen, se autori përdor dashurinë për një qëllim mbase më të madh, të shpjegojë politikën dhe armiqësinë mes dy popujve, mes dy kombeve, të gjuhëve dhe besimeve të ndryshme, që historia i vendosi dhunshëm dhe padrejtësisht në të njëjtin territor, që luftojnë për të njëjtin territor.

Autori e njeh mirë jetën dhe historinë e dardanëve, sepse në odën e burrave ka dëgjuar me qindra tregime, ku tema e fqinjit të pa ftuar, ishte ulur këmbëkryq, pranë çdo vatre, pranë çdo zjarri. Gjykimi i rrethanave, të cilat autori i njeh deri në hollësi, nuk janë shpikje e fantazi shkrimtari, por një realitet i prekshëm në truallin e Dardanisë, ndaj i përdor aq lirisht dhe bindës për çdo lexues.

Logjika e ngjarjeve të shtyjnë të pyesësh veten, besoj se edhe vetë autori kështu ka bërë: A mund të pajtohen dy kombe, që janë në konflikt shekullor, ku njëri kërkon ta shfarosë tjetrin, duke përdorur të gjitha mjetet politike, shtetërore dhe jo shtetërore, kishën dhe xhaminë, veprime të dukshme dhe të padukshme, mashtrime, përfshi këtu shpërnguljet, mallkimet, shpërblimet, vrasjet pas shpine, djegiet dhe fyerjet. Të gjitha këto nuk janë mjaft, sepse ideja dhe lufta për shfarosjen e shqiptareve nga Kosova, nga trojet e tyre shekullore, i shtyu deri te gjenocidi ushtarak, siç e solli fundi i shekullit njëzet, me luftën e Kosovës dhe ndërhyrjen e fuqive ndërkombëtare, për ta ndalur shpopullimin e truallit etnik. Kosova u bë e lirë dhe e mosvarme.

Ç’përgjigje pret lexuesi, ose më mirë, si do ta zgjidhte ai, fundin e këtij rrëfimi tronditës? – A mund të mbijetojë dashuria në një mjedis të tillë? Si mund të pajtohen dhe të gjejnë paqe, dy popuj të nxitur e të ushqyer me urrejtje që në djep? Këtu nuk është konflikti në mes dy të dashuruarve, që përpiqen t’i kapërcejnë pengesat, që lindin gjatë kohës, por nga politika e shtetit, në shërbim të një kombi agresor, që nuk pyet për fatin e të dashuruarve, sepse nuk i dhimbset as jeta dhe dashuria e tyre.

Autori, qëllimisht dhe mjeshtërisht fut ne lojën e madhe të politikes edhe institucionet fetare, ku predikuesit bëhen vegla, duhet thënë ushtarë dhe skllevër të politikës, njëri me bindje e tjetri me para. Dikush do të pyesë me dyshim: mirë prifti që është i një race me pushtuesin dhe kobure e fshehtë nën rrobën e zezë, po hoxha si shqiptar, si është e mundur të shesë shpirtin dhe besimin, duke i shërbyer gjakatarit? Lexuesi ka të drejtë të hamendësojë, se mbase është trillim letrar, siç ndodh në shumë raste frymëzimi.

Unë e lehtësoj dyshimin, duke iu përgjigjur me një fragment të shkurtër të mara hua, nga libri monografik dhe historik, “Ah Shqipni…. Mos thuj mbarova!”, kushtuar rapsodëve të shumë njohur, Dervish Shaqa dhe Demush Neziri, të autorit Bajram Halil Gashi, i cili në gojën e emrave të vërtetë, shprehet:

“Në verën e vitit 1982, në plazhin e Durrësit vijnë për pushime plot kosovarë nga perëndimi. Ndër ta dhe një kushëriri im, Haxhi Gashi nga Prigoda e Komunës së Istogut, me mikun e tij, Ukë Berisha nga Klina, që kurrë më parë, s’i kisha pa. Kishin vite që ishin larguar në Belgjikë. Uka më rrëfen jetën maratonë të familjes së tij:

– Shpesh shikoja hoxhën e katundit, që vinte herë pas here në shtëpinë tonë, duke i bërë moral babës: – “Çka po prêt?! Ec, mos rri! Asht sevap me e lan’ vatanin tand e me dalӫ muhaxher…….. në Turqi”. Tani pӫrfundimisht jetojmë nӫ Bruksel. – “Baba mӫ vdiq, – vazhdon Uka, – ku e di unë, me apo pa iman, hoxha e di at’punӫ, por nӫ dhe tӫ huaj i mbetӫn eshtrat. Shkonte shpesh Uka, për nӫ vendlindje nӫ Kosovӫ. Njӫ ditӫ takon hoxhӫn e katundit. Pӫrshӫndetet me ’t dhe i drejtohet:

– Hoxh’ Efendi! Ç’ka po ban?

– Ç’ka tӫ t’baj, ore?

– Ec, mos rri!

– Ku tӫ shkoj?

-Shko muhazhir! Babӫn ma hupe e as vorrin s’ia di. Po shohim, se edhe ne nӫ atӫ rrugë jemi.

– Ukӫ! – m’u drejtua hoxha: – Po ti qenke budall’, more! Po a e di ti, se as valia i Stambollit, s’e merr rogën time!. Intervistë e herëshme. Faqe 100.

Lexuesi, besoj se është në një mendje me mua, sepse kur të përfundojë faqen e fundit, do të bindet, se kjo lloj letërsie, me drama dhe tragjedi të jetuara dhimbshëm, do të vazhdojë gjatë, pasi mbart mbi shpinë, ngjarje ndodhi, drama e tragjedi, që tronditin çdo shpirt e mendje njerëzore. Shqiptarët e Kosovës, mbi më shumë se një shekull, janë ndodhur në trysni dhe gjakosje në kufijtë e mbijetesës. S’besoj se ka mbetur familje, që nuk është prekur e përgjakur. Dardania e gjakosur, por jo e nënshtruar, është pjesë e jetës dhe kujtesës kolektive. Aty çdo pëllëmbë toke është gatuar me gjak, ajo rënkon e vajton për dashuritë e humbura, për jetët e prera pa filluar, për shtëpitë e djegura shpesh me familjarët brenda, për krimin e pa ndëshkuar, për fajin e pa pranuar dhe faljen e pa dëgjuar.

Lexuesi në fund të mbarimit të librit, ka të drejtë të japë përshtypjet dhe vlerësimet për gjithçka shkruhet në të, veç me një përkushtim që buron nga shpirti i lënduar, për të gjetur fabulën e këtij romani, që të trondit. Sepse është e pamundur që të japë frute dashuria, kur heroi i pret rrënjët e trungut të vet, apo kur harron gjakun e derdhur nga të parët e fisit. Është një thirrje që ushton së brendshmi: “Mos! Mos….”. Për një rast të tillë, gjëmojnë fjalët bubullimë të poetit hungarez Shandor Petëf, që thotë: “Për dashurinë jap jetën, për atdheun jap edhe dashurinë”

Nuk është e vështirë të nxjerrim këtë përfundim, mjafton të gjykojmë veprimin e dhjetëra familjeve kosovare, që e rindërtuan brenda pak kohësh shtëpinë e Hodos, të djegur nga kolonistët serb. Janë po këta kosovarë që e braktisën në mes të sheshit, birin e tyre Aliun, aq sa nuk pranuan t’i lenë dy metra vend për varr. Ai për hir të dashurisë mohoi gjakun dhe gjeti “strehë” tek shkau, i cili me përbuzje shprehet: “As me ne as me ata, merre djall, çoje dikah…..!

Zëri i kombit, djeg si hekur i skuqur, si majë thike shpon plagët e pa mbyllura, ushton si kambanë alarmi ne veshin e çdo krijuesi dhe dëgjuesi mëmëdhetar, që ka shpirt iliriani e gjak shqiptari. Ai thërret, për të thënë kumtin e madh: Kujdes me lirinë që kemi fituar. Nuk duhet të humbasim vëmendjen dhe të hallakatemi në vogëlsira dhe grindje pa kuptim. Lufta nuk ka sosur!

Urime shkrimtarit Hamit Gurguri, anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Suedisë, për vepra po kaq të bukura dhe me vlera artistike!

Kur Petro Marko kritikohej për tregimet, në vitin ‘68

January 8, 2019 by dgreca

Nga Gëzim Llojdia/

1.Ata, që e kanë njohur Petro Markon kujtojnë peripecitë të mëdha hasi shkrimtari, gjatë jetës së tij .Ferri i varrit të vet, ju bë vetë krijimtaria e tij, që në të vërtetë godiste rëndë dhe në një farë mënyre, talenti i vet ju kthyen në të kundërt. Petro Marko shkrimtari antifashist e shqyrton vetë këtë gjendje në një botim botuar pas viteve ‘90 dhe kjo ftohje e shokëve gjente një arsye të thellë. Mërinte nga dyert e rënda të K.Q,madje atij i kishin thënë:”Ta dish ti kush e pengon…,bëhej fjalë për të madhin fare….”.Shokët e vjetër ndërronin rrugë, dyert i mbylleshin para syve. Petrua ka pasur frymëzimin e detit, me atë gjënë hyjnore,fryhej e kërkonte ta derdhte nëpër fletëzat e vogla,si velëzat e detit harbut në një dimër kokëfortë .Poeti dhe shkrimtari Petro, ishte antifashistë, njeri ateistë ,megjithëse kishte lindur në një fshatë të bregut si Dhërmiu me besim të krishterë. Në librin e tij, gjendet përshkrimi për murgjit brazilian. Ai përdorë satirën në shumë krijime, kur flet për religjionet. Ai,një krijues realist .Në të vërtetët figura e tij është një lloj ndriçimi yllësor, tashmë ndriçon në planetin e letrave. Ai është udhërrëfyesi i poetëve dhe shkrimtarëve,njeriu që sakrifikoi. Mirëpo a kishte pranga për të burgosur Petron?A kishte kurthim, për zemrën e poetit.A kishte hekura për ti lidhur duart?Ndonëse dhimbshëm e lanë të pres,ku poeti i robëruar nga ai realitet më mirë thotë, të vdesë.

Në 28 prill 1968 ,në gazetën :”Drita” botohet një shkrim dy kolonësh, ashiqare ishte një kritikë e hapur për botimin fundit të Petro Markos .I kuptueshëm shkrimi i autorit V.Q që thotë: “Cikli i tregimeve të Petro Markos, përmbledhur në «Urata, dhia dhe perëndia”,është një rrëfim i thjeshtë i autorit rresh disa ngjarjeve të së kaluarës, kur priftërinjtë, të mbrojtur nga ligji dhe me «fjalën e shenjtë» të perëndisë në gojë, kryenin akte të pashembullta grabitjeje, mashtrimi, imoraliteti, spiunazhi etj. Nëpërmjet tyre, autori ka bërë përpjekje, të portretizoje klerin reaksionar para çlirimit të vendit, të përshkruajë trajtat e ndryshme të figurës se tij hipokrite dhe qesharake, si vegël e verbër e regjimit obsikurantist të cifliksahibinjëve, vegël që është orvatur ta mbajë popullin në injorancë të plotë duke qenë edhe vetë mishërim i injorancës mesjetare.

Duke analizuar këto tregime autori thotë:Nga ana tjetër autori është përpjekur të na tregojë se objekt i c’frytëzimit të tyre hipokrit, ka qenë populli i thjeshtë. Shkrimtari ka krijuar në tregimet e tij tablo të gjendjes së varfër e të pambrojtur të familjes fshatare në regjimin e rëndë feudo-borgjez, të zbrazësisë shpirtërore e të qëllimeve djallëzore e cinike të priftërinjve, që as vetë s’besonin, të bashkëpunimit të tyre me forcat e tjera reaksionare të vendit, për të luajtur mbi kurriz të fshatarit të gjitha llojet e dramave .Të gjitha tregimet ,kanë në qendër të subjektit të tyre një prift, i cili shërben si strumbullar rreth të cilit vërtiten pastaj ngjarjet. Kështu në tregimin e parë: «Urata, dhia dhe perëndia”, është treguar se si mbi fatkeqësinë e një gruaje të varfër fshatare, të cilës i vdes burri, prifti i pamëshirshëm i fshatit vazhdon të lozë dramën e hidhur të grabitjes së ligjshme, dhe në këtë padrejtësi fillojnë luhatjet shpirtërore dhe zgjohet urrejtja e Lekes së vogël, djalit të vejushës. Autori ka përshkruar momentet psikologjike të luhatjeve të këtij djali të vogël, që nën influencën e ngjarjeve qysh në fëminin e tij nis të zgjohet nga ajo letargji fetare, nga e cila s’ka mundur të zgjohet nëna e tij. Por ky nuk është një zgjim prej ateisti dhe as që mund të pretendojmë, që një fëmi të na kthehet përnjëherë në ateist jashtë botëkuptimit të formuar në luftën e gjerë të klasave. Ky është embrioni i zgjimit,që nesër shoqëria do ta kthejë patjetër në një zgjim të ndërgjegjshëm revolucionar, si një njeri parazit në shoqëri (tregimi «Kusari»).Por atje ku autori është prirë nga karakteri anekdotik i rrëfimit të ndodhive dhe s’ja ka nënshtruar këto ndodhi një përpunimi të gjerë ideor, jeta ka mbetur në interpretim të ngushtë, dhe qëndrimi ndaj popullit ka dalë inkonseguent. Të marrim tregimin «Shënjtoret e uritur». Në të autori rrëfen, si një çoban, i gënjyer nga prifti, arrin t’u shpjer shenjtoreve në ikonat e një kishe, mish të pjekur, të cilin e hanë katër gjahtarë, sipas planit të kurdisur në bashkëpunim me uratën. C’përfaqëson çobani dhe c’përfaqësojnë gjahtarët? Mendojmë, popullin. Shkallë të ndryshme të zhvillimit, natyrisht, ka pasur. Por edhe në qofte se autori do të tregojë, se në c’gjendje primitive ishte ndërgjegjja shoqërore te disa fshatare, ai duhet ta shihte këtë si c’faqje shoqërore që i ka rrënjët në sistemin obskurantist të cifliksahibinjve, të klerit reaksionar dhe jo ta tregonte si një fragment anekdotik. Duke iu referuar së kaluarës historike, shkrimtari Petro Marko tregoi se e njeh atë, por ai nuk ka mundur gjithmonë të na riprodhojë nga e kaluara tablo realiste të jetës së fshatit, të na zbulojë fizionominë shoqërore, morale dhe psikologjike të fshatarit shqiptar në të kaluarën. Ne do t’i kthejmë sytë nga e kaluara, do ta njohim atë, do të nxjerrim andej mësime, se përndryshe do të shkonim symbyllas përpara. Natyrisht letërsia jonë do t’i japë epërsi pasqyrimit të kohës, të kontradiktave të reja në gjirin e shoqërisë sonë socialiste, të zbulojë, p.sh, luftën kundër ideologjisë fetare, që është në ditët tona një c’faqje e luftës së klasave, por pa e injoruar pasqyrimin e së kaluarës. Autori i këtij shkrimi në gazetën” Drita”shkruan: Nuk mund të dakord me pikëpamjen, që mohon trajtimin e kësaj teme lidhur me të kaluarën, të shprehura nga dy autorë rreth librit të mësipërm. Edhe një libër me temë nga e kaluara mund të jetëaktual në ditët tona dhe t’u përgjigjet kërkesave revolucionare të kohës”. Kishte një vit në Shqipëri,prej 6 shkurtit 1967, kishte filluar lufta kundër religjioneve fetare .Tema ,që filluan të trajtojnë shumë autorë rrek pikërisht subjektet e krijimeve temën mbi religjionet. Duke vijuar kritikën e tij autori shkruan:”Prej këtej na duket skematike dhe e padrejtë ankesa, që «autori nuk na jep gjë të kuptojmë se c’duhet të bëjmë sot për të shkulur rrënjët e mbetura të ideologjisë fetare». Duke analizuar një tregim tjetër si thotë:”I përafërm me c’gënjimin dhe indinjatën, që zgjohet që në fëmini ndaj priftit është edhe tregimi «Urrejtje», ku Pavllua i vogël sheh me sytë e vet ,se prifti afetar i fshatit nuk është vec një kalorës i shenjtë i interesit dhe fitimit. Autori tregon gjithashtu nëpër faqet e tregimeve ,viktimat e hipokrizisë makutërisë dhe poshtërsisë se klerit në fshatin shqiptar në të kaluarën. Por duke pasqyruar të kaluarën e fshatit shqiptar, kryesisht në fushën e marrëdhënieve midis klerit dhe popullit, autori e ka ngushtuar kornizën shoqërore, nuk ka mundur të japë gjithmonë fshatin si një organizëm social, në të cilën lëvizin edhe heronjtë e tij negative priftërinjtë. Autori ka lokalizuar veprimet e heronjve, e kanë tërhequr në përgjithësi bëmat, aventurat e tyre, dhe nuk ka zbuluar thelle domethënien shoqërore të veprimeve. Kështu të gjitha ngjarjet e treguara, sido që janë marre nga jeta, ato kanë mbetur pjesërisht të shkëputura nga jeta, shpesh si tregime me karakter anekdotik. Tipik në këtë drejtim është tregimi «C’gënjimi i Marisë», ku autori tregon si një grua fshatare humbet çdo respekt për priftin, të cilin e gjen natën të dehur në përrua të fshatit,me rason të hedhur mbi shkëmb. Autori me të vërtetë e ironizon dhe e stigmatizon këtu fenë, por ne nuk shohim stigmatizimin e ideologjisë fetare, sepse tregimi mbetet gjithnjë në kufijtë e një’ tregimi anekdotik. Është detyrë e letërsisë së realizmit socialist jo vetëm të tallë e të stigmatizoje fenë e njerëzit e fesë por edhe të thellohet edhe në burimet ideologjike të saj, në lidhjen e saj te gjerë me jetën dhe kohën që përshkruhet. Pikërisht duke mos ja nënshtruar ngjarjet analizës së thellë shoqërore, por duke i rrëfyer ato shpesh si ngjarje të shkëputura nga jeta, autori nuk ka arritur të na japë një qëndrim plotësisht konsekuent ndaj popullit. Ai vende-vende këtë qëndrim e ka të përcaktuar mirë ka zbuluar edhe diferencimet në radhët e popullit në qëndrimin ndaj fesë, bile është ngjitur gjer atje sa të tregojë se fshatari ynë i thjeshtë është në thelb afetar dhe se e sheh priftin. Çdo vepër letrare është pasqyre realiste e një periudhe të caktuar shoqërore dhe ajo u shërben edhe periudhave të tjera të mëvonshme nëpërmjet materialit të saj njohës dhe reflektimit të ideve të saj përparimtare, duke dalë kështu nga kufijtë e një periudhe të vetme. Mendojmë se vëllimi «Urata, dhia dhe perëndia» në tërësinë e vet i zbulon lexuesit botën e klerikëve të vdekur, si forcë e errët shoqërore, ka një sarkazëm të thellë mbi këtë force të errët.Që të krijonte figurën e tyre, ai padyshim do të krijonte edhe ambientin, aq me tepër, që t’i ironizonte ata,ai do t’i vinte në atë ambient fetar, që për ne është sot i huaj, prandaj gjithashtu na duket e padrejtë vërejtja e artikullshkruesve që zumë në goje për të mos i përmendur lexuesve tanë «hollësira për fenë, te cilat shumëkush nuk i di». Qëllimi i autorit nuk ka qen përmendja e kamilafit, ujit të bekuar, epitropit apo kallogjerit, por krijimi i atmosferës në të cilën lëvizin personazhet. Vec kësaj këtu mohohet njohja. Sic thamë më lart, tregimet kanë thuajse një strumbullar ideo tematik dhe kjo ka sjelle krijimin e situatave të përafërm dhe një farë monotonie, të cilat autori mund t’i kishte evituar me një përpunim artistik më të mirë të materialit. Kështu thuajse të gjitha tregimet e ciklit janë të zgjatura, me përsëritje momentesh të njëjta psikologjike, të cilat nuk pasurojnë përmbajtjen ideore. Duke pasur vërejtjet që përmendem më lart për ciklin e tregimeve, ne nuk pajtohemi me kërkesat, shumica jashtë përmbajtjes së librit, në artikullin e lart përmendur…

Monumenti shpirtëror i shkrimtarit në kohën kur s’dinim të qanim

January 3, 2019 by dgreca

1 Minella Ok Kopertina-kadare-1

Nga Minella Aleksi/

Një student që kërkon të shkojë te monumenti i Poetit. Gjatë përçapjeve nëpër bulevard kupton se është fjala për një monument ndryshe, ndërtuar jo duarsh, ndërtuar shpirtërash në fantazinë e çdo lexuesi, ndryshe nga monumenti i Carit në sheshin qëndror të qytetit.Kështu fillon libri i “Sunduesve” të I. Kadaresë. Raporti tiran – artist analizohet në të gjitha këndvështrimet e këtij mekanizmi mizor tepër komplex.

Njerëzit kanë nevojën që bazuar në ligj të qeverisen nga Shteti. Civilizimi perëndimor dallohet nga ai i Lindjes në diçka esenciale: njeh dhe respekton liritë dhe të drejtat themelore të njeriut. Me brutalitet në komunizëm njerëzve këto të drejta u mohoen nga tirani dhe mekanizmi i tij shtetëror. Prandaj fatet e artistëve të mëdhenj në të gjitha vendet komuniste janë shëmbëlltyrë e njëra tjetrës. Filmi gjerman “Jeta e të tjerëve”, është dëshmia më e qartë.

Historia njerëzore nga fillimet e saj ka qënë dhe është e ngërthyer në këtë raport kaq kompleks me tronditje dhe drama të mëdha historike. Përse atakohet arti i madh nga regjimet totalitariste?

Në veprat e artit njerëzit i zbulojnë vetes dhe të tjerëve vizionin e brendshëm që i orienton si komb. Ky vizion artistik lejon që qytetërimet të ndërtohen dhe të përparojnë. Arti dhe artistët e mëdhenj sipas natyrës së tyre qëndrojnë jashtë populizmit. Çdo avancim në historinë njerëzore, çdo shpikje, çdo shkëndijë emancipuese vjen nga këta vetmitarë gjenialë, nga impulset e energjisë së tyre krijuese.

Arti është trashëgimia më e çmuar e një kombi dhe firma me të cilën nënshkruan një civilizim . Gjenitë e artit mbartin tendencën e “bezdisëshme” për të zbuluar të vërtetën, dhe për mbijetesën e çdo diktature e vërteta është e patolerueshme.

Me veprën e tyre ata na zgjojnë nga keqtrajtimi, duke na bërë që të mendojmë dhe të fillojmë të pyesim, ata janë testuesit e cilësive dhe vlerave tona humane. Në përballjen tiran-artist duket që sa më diabolik tirani aq më fuqishëm reziston dhe kundërgodet vepra e artistit t madh. Reaksioni i tiranit nëpërmjet shtetit ngjall kundër reaksionin e artit të madh. Tirani përdor të gjitha format, herë me presion, herë me brutalitet, me lajkatime e me favore për ta tërhequr sunduesin e letërsisë në anën e vet.

Monumenti shpirtëror i poetit në hyrje të librit më solli në mend momentin historik të tranzicionit shqiptar kur At Zef Pllumi i kërkoi shkrimtarit Kadare që të pranonte detyrën e Presidentit të Republikës. Sot kur koha i ka precipituar shumë zhvillime historike e politike pasi kam lexuar “Sunduesit” e kuptoj sesa e pavend ka qënë kjo lutje qëllim mirë dhe sesa i kthjellët në kohë e emancipues ka qënë refuzimi i shkrimtarit. Në kalendarin e historisë shqiptare Koha kur shkrimtarit i kërkohej të pranonte detyrën e presidentit përkonte me kohën kur tashmë shkrimtari e kishte krijuar jo duarsh por shpirtërash monumentin e tij jo vetëm kudo ku jetonin shqiptarët por po aq edhe në horizontet e largëta të lexuesve të huaj në Europë e nëpër botë. Mendoj se me këtë lutje naive që u përsërit edhe nga kryeministri i sotëm E. Rama, shkrimtarit i kërkohej që të përmbyste, të kthente me kokën poshtë monumentin e tij shpirtëror. I kërkonin që nga sundues i letërsisë të kthehej në të kundërtin. Natyrisht e kanë menduar lehtë, nuk kanë arritur që të peshojnë thelbin e misionit historik e shoqëror të shkrimtarit.

Duke qënë në listën e Nobelit që prej vitit 1974 shkrimtarit Kadare i ra shorti që të përjetonte krusmën e shkrimtarit rus. Kadare në çdo hap të jetës krijuese ka jetuar me këtë krusmë. Askush nuk mund të dinte sesa thellë do të shkonte sonda e tij eksploruese dhe me sa monstruozitete mizore do të përballej përgjatë krijimtarisë artistike.

I kish rënë fati që të ishte dëshmitar i fushatës shkatërruese të shkrimtarit Pasternak. Njëlloj si sivëllai i tij në Moskë, shkrimtari u befasua kur në miting në Tiranë shikon në pankarta emrin e tij e fill pas kësaj nis të dëgjoj përherë e më qartë klithmat kundër tij. Njëlloj në të gjitha vendet komuniste shkrimtari provonte diçka tepër të rrallë, ku e zeza dhe e ndritshmja përziheshin si askund tjetër: dehja e rrëzimit. Kjo mbartëse e terrorit psikologjik këmbëngulshëm kërkonte “kujdes nga kujdesi për vrasjen e ndërgjegjes” që ndryshe do të thuhej “kujdes nga kujdesi për zbutjen e luftës së klasave”.

Lufta që pa mëshirë i shikone dhe i kërkonte armiqtë e proletarit në të gjitha nivelet dhe strukturn e shoqërisë. Motoja “gju më gju me popullin” ishte goditja degraduese që u impnohej artistëve jo më me të keqen por me të mirën. Shkrimtari Shollohov shihej në fotografi me veshje tradicionale, enthusiast, ndërsa sivëllai i tij dërgohej nga Tirana në kooperativë bujqësore për dënim dhe riedukim “gju më gju me popullin”.

Ingranazhin tjetër në mekanizmin diabolik të represionit e përbënte “spiunimi i sivëllezërve artistë”. Nuk ishte fjala thjeshtë për spiunimet ndërmjet shkrimtarëve. Ishte e gjithë shoqëria e molepsur. I biri që kallëzonte të atin, gjyshja nipin, ministri rrobaqepësin e vet, gruaja burrin. Burgosjet jo vetëm ndaj atyre që konsideroheshin armiq, por burgosja e grave, e fëmijëve, e të dashurave si mjet terrori dhe trysnie ndaj artistëve ishin kapja e tyre peng nga ingranazhi shkatërrues i tiranit.

Shkrimtari kishte një grishje për të shpjeguar Shqipërinë nën një ndriçim lotësh, jo si më parë nën dritën e arkivave të Vatikanit, ose të dokumentave mesjetare, ose të ideve të Marksit, por puna ishte se “prej kohësh ne s’dinim të qanim”. Te ne kishte prej kohësh vetëm entusiazëm, vrull dhe britma proletarësh. Edhe varrimet e pjesëtarëve të familjeve mbylleshin me sloganin: “Të rrojë partia”. Jetës njëlloj si pemës tharja i shtrihej drejt rrënjëve. Artisti ndiente sytë e turmës që nuk i ndaheshin, një pjesë me urrejtje, një pjesë me përçmim, tek tuk me dhembshuri. Shfrynte me vete: shaj popull i egër, pa tru dhe aty për aty për habinë e tij ndjente vetimin e një misteri, ndjente nderimin e sëmurë ndaj tij. E kishte parë turmën të brohoriste, të qeshur vdekshëm nëpër mitingje festive dhe befas të shfaqej hijerëndë, hijekeq e kërcënues dhe shfrynte përsëri: shaj, shkumbëzo, një ditë do të më falënderosh, ndoshta, që ta dhashë këtë kënaqsi. Njëlloj kishte ndodhur me artistët e mëdhenj në gjithë historinë e njerëzimit.

Të gjitha tensionet, ankthet në netët pa gjumë, momentet e ndritëshme të krijimit, dëshpërimet e zhgënjmet prej kolegëve, urretja nga cmira, xhelozia dhe bukuria e lavdisë, etj., gjënden në libër si hallka të prekëshme që përbëjnë zinxhirin e gjatë të jetës krijuese të shkrimtarit Kadare.

Mendoj se gjithëçka që përbënte sekret në shpirtin e shkrimtarit, çdo eksperiencë e tij me diktaturën, çdo cilësi sipërore e mendjes së tij gjeniale është pasqyruar, ndoshta më mirë të thuash “çliruar përmbyllshëm ” në këtë libër në mënyrë dramatike, ashtu si realisht kanë ndodhur në jetë.

Ndaj mendimin se kjo vepër rrezaton art të madh ngaqë këtu proza mbështetet në mënyrë solide në dy elemente cilësorë: arkitektura vibruese dhe gjuha e përsosur.

Shkrimtari Kadare në këtë studim analitik me stilin e tij krejt të veçantë ka ndërtuar një arkitekturë brilante. Stili është elementi esencial i të shkruarit. Fraza është një linjë e gjallë fjalësh ku logjika dhe lirika e fjalës shkrihen te njëra tjetra. Ritmi i tregimit, shtrirja e tij nëpër faqet e librit sipas një skeme ku thëniet dhe kundërthëniet, dyshimet dhe të vërtetat, diabolizmi tiranik përballë humanzimit, ruajnë një dinamikë me densitet të lartë, janë thelbi i mekanizmit që ka përcaktuar pulsin, shtyrjen përpara të lëndës artistike, tensionin emocional që të mban frymën deri në faqen e fundit.

Shprehen shkurt në mënyrën më të qartë gjëra të komplikuara. Në këtë libër, mendimi dhe vendosja e tij jashtë në gjuhë përbën një qualitet mjeshtëror të rrallë. Mënyra e shprehjes përbën substancën e stilit, fjalët e duhura në vendet e duhura. Fjalitë janë të qarta dhe të pastra si një kockë, Mendoj se kësaj analize eseistike i përshtatet mjaft mirë thënia e shkrimtarit rus Sergei Dovlatov mbi qualitetet e prozës sipërore: “Të limitosh prozatorin njëlloj si rima limiton poetin, d.m.th. të ndërtosh fjalinë në mënyrë skrupuloze që të mos ketë dy fjalë që të fillojnë me të njëjtën gërmë”. Harmonia midis arkitekturës dhe gjuhës ka një përsosje që të kujton si rrall përsosjen e linjave në pikturat e Rafaelos.

Të shprehurit me këtë gjuhe si te “Sunduesit” nuk do të mund të krijonte këtë harmoni në arkitekturën e romanit “Dimri i vetmisë së madhe”, apo “Prilli i thyer”, etj.. Për të arritur harmoninë e përsosur nuk mjafton vetëm talenti që të ndihmon për të bërë me lehtësi atë që për të tjerët është shumë e vështirë; kërkohet potenciali artistik i krijuesit gjenial.

Kur e mbaron së lexuari “Sunduesin” të krijohet përshtypja që shkrimtari ka pasur një projekt, të bëj testin e kapacitetit të gjuhës që shkruan, të eksperimentoj edhe një herë të fundit duke e vendosur gjuhën shqipe në “bankën e proves” për testin e përsosjes së saj, Njëlloj si mjeshtrat e mëdhenj të instrumentave muzikorë, njëlloj si piktorët gjenialë, vazhdon që nga fillimet e krijimtarisë së tij të eksperimentojë për të kapur majën më të lartë të fuqisë shprehëse të gjuhës shqipe. Te “Sunduesit” autori i ka shtrirë qualitetet e saj shprehëse, kuptimore dhe artistike deri në kufijtë ku arti dhe shkenca gjuhësore bëhen “Një”. Kjo vepër e dëshmon shumë qartë se gjuha shqipe në zotërim të magjistarit Kadare qëndron denjësisht krahas gjuhëve të mëdha..

Janë disa autorëve të huaj që kanë shkruar histori dhe romane mbi raportet tiran-artist, raporte shumë komplekse, jo rrallë të pazbërthyeshme që historia njerëzore i ka përshkruar që nga fillimet e saj e në vazhdim. Lexuesit dhe studjuesit që tashmë janë njohur me librat: “Diktatori dhe artisti” të shkrimtarit Norman Manea, “Unë u martova me një komunist” të shkrimtarit Philip Roth, “Shostakoviç dhe Stalini” të Solomon Volkov, etj., me librin “Kur Sunduesit grinden” të shkrimtarit Ismail Kadare, do kenë mundësinë që të njohin një studim ese krejt të veçantë, me arkitekturë e gjuhë të mrekullushme, ku spikat vezulluese krusma e kryqit të shkrimtarit që vjen nga brenda tiranisë komuniste.

“RINGJALLJA”

December 26, 2018 by dgreca

Tregim i jetuar, nga Memisha Gjonzeneli/

Gjykatësen e quanin Ana. 1 MEMISHAU

Anës punët i shkonin shumë mirë, ajo përpiqej shumë që t’iu vinte në ndihmë të gjithë hallexhinjve që i shkonin në zyrë dhe kërkonin ndihmën e saj. Ajo ishte korrekte me të gjithë, serioze, buzëqeshte rrallë. Të tillë e kishte bërë puna.

Në mëngjes çonte Henrin në kopsht, pastaj në punë deri në orën tre, kur shkonte të merrte Henrin nga kopshti. Shkonte shpejt, që të kishte kohë të rrinte me djalin. Ai sa e shikonte gjyshen turrej me vrap dhe i hidhej në qafë. Gjithë pjesën tjetër të kohës, e kalonte në shoqërinë e Nikos dhe të Elenës. Shpesh linte dhe Henrin me ta, dhe në mëngjes shkonte e merrte për ta çuar në kopsht.

Ornela kishte filluar të shoqërohej me një djalë dhe rrallë e kërkonte Henrin, madje djali mërzitej se donte të rrinte vetëm me gjyshe Anën, ajo kishte makinë dhe e çonte ku të donte dhe blinin gjithçka që ai dëshironte.

Nikua kishte disa ditë që nuk ishte mirë, nuk kishte oreks, kishte temperaturë dhe ishte zverdhur në fytyrë. Ana i lutej ta çonte tek doktori por, ai nuk donte. Një ditë i ra të fikët, lajmëruan ambulancën. Ana nuk ishte në shtëpi. Eleni e telefonoi dhe ajo shkoi menjëherë. I gjeti duke hipur në ambulancë. Të dyja gratë e shoqëruan Nikon në spital. E futën së sallë. Të dyja gratë pritën tek dera. Pas tre orësh dera u hap. Doli një mjek mesoburrë. Ai më kokën të ulur u drejtua nga gratë dhe iu tha:

– Ju jeni familjarët e të sëmurit?

– Po. – iu përgjigj Elena, duke qarë. – Të lutem doktor, si është? Doktori tundi kokën i mërzitur.

– Është shumë keq, ka kancer në mëlçi, metastazat janë përhapur shumë, sëmundja ka përparuar. Ka ardhur shumë vonë, nuk kemi se çfarë t’i bëjmë. Nëse dëshironi mund ta merrni në shtëpi.

– Të lutem, doktor, edhe sa mund të jetojë? – pyeti Elena.

– Jo më shumë së dhjetë ditë.

– Atëherë, po e marrim në shtëpi.

– Unë po shkoj përpara, të rregulloj shtëpinë, ti eja me ambulancë. – I tha Ana dhe u nis.

Ajo mbërriti në shtëpi, rregulloi çdo gjë. Kur erdhi ambulanca gjithçka ishte gati.

Infermieret e shtrinë, Nikon, në krevat. Ato lanë disa ilaçe dhe u larguan. Nikua dukej sikur flinte.

Në shtëpi mbetën dy gratë. Eleni qante mbi kokën e Nikos dhe e kishte humbur fare toruan.

– Po shkoj të rregulloj djalin, po e dërgoj tek e ëma, të rrijë atje sonte dhe erdha. Të lutem qetësohu se do sëmuresh edhe ti. – tha Ana dhe iku.

Ana shkoi e mori gjithçka që duhej për këto raste.

Nikua ndërroi jetë pas dhjetë ditësh. E përcollën me nderime shokë të punës së Robertit, shokë e miq të lagjes. E vendosën të prehej afër Robertit.

Elena nuk donte të largohej nga shtëpia prandaj, Ana erdhi të qëndronte me të.

Shpesh Henri kërkonte gjyshin e tij të dashur, e atëherë Elena fillonte të qante.

Koha bënte punën e saj. Ana, si gjithmonë, në mëngjes çonte djalin në kopsht, pastaj shkonte në punë deri në orën tre, merrte djalin nga kopshti (ai mezi e priste, e puthte me shumë mall) shkonin blinin akullore dhe shkonin në shtëpi tek gjyshja tjetër. Shpesh të tre dorë për dore shkonin dhe rrinin në park. Ndonjëherë, drekonin jashtë.

Të shtunën, në orën nëntë, në mëngjes, Ana përgatiste dy tufa me lule, një për Robertin dhe një për Nikon e të tre shkonin në varreza.

Elena merrte Henrin për dore dhe ulej aty afër, në anë të rrugës, ku ishin disa stola. Ana rrinte vetëm, ajo fliste me Robertin sikur ai të ishte gjallë. Nuk i hiqej nga mendja çasti kur kishte parë Robertin, të cilin e la fare të vogël, tre-katër kilogram. Kur e pa, ai ishte bërë burrë, e kishte zënë gjithë krevatin.

– O Zot, bir, kur të qafova, gjithë trupi mu drodh. Kisha droje dhe frikë mos më thoshte se

ç’doja atje, por jo, ti vetëm hape sytë e bukur, më pe dhe me zë të fikur më the nënë. Doje të buzëqeshje por nuk munde, buzët të mbetën pak të hapura, nëna erdhi përpara se ti të largoheshe nga kjo jetë. O Zot sa të kam kërkuar, por nuk ishte e thënë të të takoja. O Zot sa fatkeqe jam. – i fliste Ana të birit.

Lotët nuk i pushonin. Të gjitha nënat, në botë, presin me mall, kur fëmija për herë të parë thotë fjalën e çmuar Nënë. Nga ai çast diçka për to ka ndryshuar, ato nuk kanë nevojë ta thonë, por e ndiejnë. Edhe Ana, kur e dëgjoi atë fjalë, u drodh, pastaj i ra të fikët. Kur u përmend ajo e kuptoi se kishte humbur dy gjërat më të çmuara të jetës: djalin që nuk do ta shikonte më dhe fjalën nënë, të cilën nuk do ta dëgjonte më.

Kushedi sa herë i kishte kaluar nëpër mendje këto gjëra, por sot iu dukën më therëse.

Rregulloi edhe pak varrin dhe u ngrit. I tha vetes “Henri ka nevojë për mua” e u nis drejt tyre.

Kur bënë varrin, të tre vendosën që të shkruanin dhe emrin e babait. E mbi të shkruan Robert Eduard Vanda. Vendosën dhe një foto kur Roberti ishte fejuar. Dukej aq i bukur…

Të shtunën në varreza shkoi vetëm Ana dhe Henri. Ajo nuk donte që Henri të trembej prandaj kur shkonin bashkë në varreza nuk qante. Në ditë të tilla ajo merrej me rregullimin e luleve, i pastronin nga gjethet e kalbura, i ujisnin.

Pranë tyre kaloi një kortezh. Po përcillnin për në banesën e fundit njeriun e tyre. Henri donte vraponte por Ana i foli dhe e ndaloi duke e kapur për dore. Zëri i saj iu tërhoqi vëmendjen. Ajo dukej shumë simpatike me rroba të zeza me një shall të madh të zi, me çizme të zeza. Të gjithë po e shikonin. Ajo mori Henrin dhe u largua…

***

Eduardi u arrestua muajin e fundit kur do mbaronte universitetin. Ai merrej me veprimtari politike. Ishte një organizatë e madhe por, brenda në të ishin futur agjent të policisë, e kështu filloi të dukej se diçka po lëvizte. Ai kishte një të dashur që studionte për juridik, në vitin e fundit. Kishin katër vjet që ishin bashkë, e quanin Ana. Madje ata prisnin edhe një fëmijë, i cili donte dhe pak ditë që të vinte në jetë.

Eduardi u takua në mbrëmje me Anën. Ishte i mërzitur.

– Çfarë ke shpirt? – e pyeti ajo. – Nuk po të shoh mirë, çfarë ke?

– Ka mundësi të më arrestojnë, për ato që të kam thënë.

– Nuk besoj.

– Po ndodhi na mori lumi. Unë nuk kam askënd tjetër veç teje.

Të dy u ndanë të shqetësuar.

Dy ditë më vonë, atë e arrestuan, në shkollë. Ana e mori vesh pas disa ditësh kur, rektori tha emrat para shkollës. Aty dëgjoi edhe emrin e Eduardit.

Ai qëndroi 11 muaj në hetuesi dhe u dënua 25 vjet, nga të cilat bëri 21 vjet burg. Kur u lirua e çuan në një ishull për pesë vjet. Disa nga shokët e tij u pushkatuan. Kur u lirua nuk shkoi tek njerëzit e tij, ata ishin familje e njohur dhe e pasur. Me ndihmën e shokëve të cilët, nuk e kishin harruar, u rregullua, mori një apartament me qira dhe u fut mekanik në një ofiçinë. Kur e morën vesh njerëzit e tij filluan ta ndihmonin por, pa rënë në sy.

Ai shkoi në universitet të hidhte provimet që i kishin mbetur. Kur ishte në burg, kishte studiuar për mekanikën se e kishte për zemër. Kishte kohë vetëm tre muaj për të dhënë provimet, por edhe atij nuk i duheshin më shumë. Provimet i mori shkëlqyer.

Aplikoi në një kompani që prodhonte makineri bujqësore dhe pas një muaji i erdhi përgjigja që të paraqitej në sekretari. Shkoi dorëzoi dokumentacionin dhe pas dy ditësh filloi punë.

Ai ishte njeri serioz, por edhe burgu kishte bërë punën e tij, kishte trup mesatar, muskulor, i pashëm. Pamja nuk i tregonte pesëdhjetë vitet e tij. Ashtu si kishte bërë kur ishte fëmijë, student por edhe në burg, me pasionin për mekanikën, njësoj vazhdoi edhe në punë. Ai blinte libra dhe studionte. Shumë shpejt ra në sy dhe e emëruan krye inxhinier. Bleu një shtëpi në një kodër të vogël afër detit. Filloi të interesohej për Anën. Nuk e kishte harruar kurrë. Kur ishte në burg bënte veten fajtor për çdo gjë dhe Anën nuk e harroi për asnjë çast.

Kërkimet i kishin shkuar kot, e në fund ia la në dorë kohës. Një ditë në punë u aksidentua një mekanik dhe humbi jetën. Eduardi shkoi në ceremoninë e varrimit. Kur mbërritën në varreza atij i tërhoqi vëmendjen një zonjë e veshur me të zeza me një fëmijë, të cilët po rregullonin lulet pranë një varri.

Kur mbaroi varrimi Eduardi ktheu sytë nga varri ku qe zonja por, nuk pa njeri. U nis për të ikur, eci pak, qëndroi i menduar dhe menjëherë u kthye. Shkoi tek varri ku kishte qenë zonja me fëmijën. Kur mbërriti atje u tmerrua. Nga fotua iu duk sikur ishte varri i tij. Djaloshi në foto ngjante shumë me të. U ul në gjunjë, kapi kokën me duar dhe po i shtrëngonte fort derisa iu duk se erdhi në vete. Ktheu sërish sytë nga fotua. Djali kishte dalë duke buzëqeshur dhe shikonte drejt tij sikur t’i kërkonte llogari. Pastaj hodhi sytë tek emri dhe lexoi: Robert Eduard Vanda.

“O Zot, po ky jam unë!”, mendoi me vete. Vërtetë Roberti i ngjante shumë të atit. U ul në buzë të varrit dhe nuk po e mblidhte dot veten. Kaloi gjysmë ore, ai po vazhdonte të ndihej i përhumbur. E kuptoi pak a shumë si ishte puna. Ai ishte djali i tij, që kishte ndërruar jetë. Filloi të qante pa zë. Qante për djalin dhe për veten e tij që kishte humbur një nga pjesët më të rëndësishme të jetës së tij. Gjithë trupi po i dridhej, kishte duruar shumë tortura, për njëmbëdhjetë muaj, por këtë nuk po mund ta duronte dot.

U ngrit dhe nuk la vend pa e puthur foton e të birit që nuk e kishte parë kurrë. Kur ishte në burg kishte parë shumë ëndrra për Anën, djalin, familjen, por të gjitha ishin zhdukur. Çfarë realiteti!. U largua, shkoi në shtëpi, u shtri në krevat dhe ashtu të veshur e kishte zënë një gjumë i rëndë. U zgjua shumë vonë e nuk fjeti më deri në mëngjes.

Mezi e priti mëngjesin. Shkoi tek zyrat e varrezave. U takua me një mesogrua dhe një burrë.

– Me se mund t’ju ndihmojmë? – e pyetën ata.

– Dua informacion për këtë varr. – dhe iu tregoi fotografinë e varrit dhe vendndodhjen e tij.

– Çfarë lidhje keni me këtë varr?

Ai nxori pasaportën dhe iu tha se ishte i biri.

– Për shkaqe të ndryshme unë nuk kam qenë me të. Ju lutëm më ndihmoni!

– Dakord. – iu përgjigjën ata – ju lutemi, kthehuni pas njëzetë minutash.

Kur u kthye, ata e sqaruan, sa informacion kishin. I treguan se çdo të shtunë ne orën dhjetë e ëma vjen, nuk mungonte asnjëherë.

– Faleminderit! – iu tha Eduardi. Ai donte t’i paguante, por ata nuk pranuan.

Ditën e shtunë që në mëngjes u nis për në varreza. Gjatë javë kishte shkuar disa herë tek i biri, por këtë të shtunën do takonte Anën.

U ul tek varri dhe mbante kokën poshtë.

Ana rregulloi krevatet, Elena doli në ballkon kur Henri për herë të parë i thotë Anës:

– Nëna unë jam gati, do ikim?

Ajo kur e dëgjoi i ra të fikët. Nga fjala Nënë iu mbush trupi me mornica dhe sytë me lotë. Vogëlushi sa e pa ashtu shkoi me vrap, e kapi gjyshen për mezi.

– Të lutem më fal!

Ana e rrëmbeu djalin dhe e mori në krahë.

– Jo, të keqen gjyshja, – i tha – ti e di që mua më ke gjyshe, mami jot është në punë.

Ajo mezi e pushoi nga të qarat. Elena dëgjoi të qarat dhe shpejt hyri brenda.

– Çfarë ka djali? – tha ajo, por kur pa Anën të tronditur pyeti përsëri: – Çfarë ndodhi këtu, a

nuk më thoni?

Ana e mblodhi veten.

– Mos u shqetëso, asgjë nuk ka ndodhur. – i tha Ana dhe mbuloi djalin me të puthura.

Pas gjysmë ore mbërritën në varreza. Kur u afruan, panë një burrë që ishte ulur tek varri. Në fillim, Ana mendoi se mos ishte sherifi por, kur u afrua u bind që nuk ishte ai. Ajo iu drejtua:

– Zotëri, ju lutem, jeni ulur gabim!

– Jo! Jam ulur atje ku duhet. – iu përgjigj ai dhe u kthye nga Ana, me sytë e mbushur me lot.

Ana fërkoi sytë me habi.

– Mos je gjë fantazmë?! – pyeti ajo.

– Po. – i tha ai dhe të dy ballë për ballë me habi po shikonin njëri-tjetrin.

Nuk e dinin se sa kohë kishin ndenjur ashtu, kur qetësinë e prishi Henri.

– Gjyshe, eja të ikim, se ky burri na ka zënë varrin e babit.

Eduardi nuk priti, e rrëmbeu djalin e hodhi në qafë dhe filloi ta puthte. Djali në fillim u tremb por pastaj u qetësua. Atij iu duk shumë i dashur xhaxhi që e kishte marrë në krahë.

– Xhaxhi, të lutem, pse po qan? Mos të vrava gjë? Të lutem më fal.

Edhe Anës iu mbushën sytë me lot. Ajo nuk po lëvizte dot nga vendi. U ul puthi foton e të birit, shpërndau lulet e freskëta.

– Bir, – i tha – tani jemi gjithë familja këtu. Pse na ndau fati kështu?

Eduardi me djalin në krah u larguan dhe e lanë Anën të rrinte pak më shumë me të birin.

– Po ti xhaxhi, më ke xhan mua? – pyeti Henri.

– Po, të kam shumë xhan. – I tha Eduardi dhe filloi ta puthte.

– Mirë, po a të kam gjë unë ty? Unë kam dy gjyshe dhe mamin.

– Po, – tha ai – mua më ke gjysh dhe unë të dua shumë, shumë, ja kështu.. – dhe e shtrëngoi fort.

Eduardi ishte informuar për çdo gjë.

Ana u ngrit. Shkoi drejt tyre. Ajo i dha dorën Edit.

– Mirë se erdhe.

Ai e uli djalin, vogëlushi sapo uli këmbët në tokë, iu ngjit gjyshes tek fundi. Ai e kapi për dore.

– Si më gjete pas kaq kohësh? – e pyeti ajo.

Ajo ishte mësuar t’i linte njerëzit të flisnin dhe ajo dëgjonte, pastaj mendonte dhe përgjigjej.

Eduardi filloi të tregonte shkurtimisht historinë e jetës, çfarë i kishte ndodhur. I foli për burgun, për punën, për shkollën dhe në fund i tha se nuk kishte hequr dorë nga kërkimi për të.

– Tani më trego ti. – i tha ai me të qeshur.

Ajo i tregoi gjithçka me sinqeritet.

– Po, – i tha ai – unë pak a shumë tani e di se çfarë të ka ndodhur, na i ndërprenë jetën në

mes.

Të dy ishin me kulturë, nuk kishte nevojë të kërkonin fajtorin, por të shpëtonin çfarë të mundnin nga e gjithë kjo.

Dolën në rrugë, djalin në mes dhe ata të dy që formonin një treshe tepër simpatike. E filluan bisedën që nga shkolla, e filluan historinë atje ku e kishin ndërprerë.

– Vetëm dashurinë mund ta fillojmë atje ku e lamë, gjithë të tjerat harroi.

Mbërritën tek makina, Eduardi kishte makinë të shtrenjtë dhe shumë të bukur. Djalit i pëlqeu shumë dhe vrapoi drejt saj.

– E kisha ëndërruar takimin tonë, por asnjëherë kështu, s’ka imagjinatë ta kap këtë

çast. – i tha Eduardi.

Ana ishte pak e turbulluar, kaq shumë gjëra të ndodhura për një ditë ishin shumë, vetëm një mendje e fortë si e Anës mund t’i përballonte.

– Rëndësi ka që ne u takuam dhe u sqaruam, të tjerat nuk kanë vlerë.

– T’iu shoqëroj deri në shtëpi, të lësh djalin dhe dalim, pimë një kafe, ose hamë diçka, si të

duash? – propozoi Edi.

– Më mirë nesër, jemi shumë të lodhur. – iu përgjigj Ana.

– Atëherë, kështu do ta lemë. – tha Edi dhe nxori një kartëvizitë e ia la në dorë Anës. – Të lutem më jep dhe ti kartëvizitën tënde.

– Po, – tha ajo, hapi çantën dhe nxori një copë e ia dha Edit.

Kaluan ditë, shoqëria e të dyve sa vinte e shtohej. Një ditë Ana i tha Elenës:

– Ke kohë të bisedojmë diçka, si dy motra?

– Si jo, – ia ktheu Elena – edhe unë kam diçka për të thënë.

– Unë kam gjetur babain e Robertit. Për arsye të kushteve, ne kemi qenë të ndarë, pa

dëshirën tonë, tani kemi gjetur njëri-tjetrin dhe duhemi shumë. Të lutëm më ndihmo si t’ia bëj. Ti e di që unë të dua si motrën time dhe do bëj çfarë të më thuash ti.

Elena qeshi.

– Edhe unë kisha diçka për të të thënë. Para një muaji motrës sime i vdiq burri, siç ti e di, e

tani po më lutet që të shkoj të jetojmë bashkë. Unë mendoj të shkoj. Aty, në sirtar, kam lënë testamentin, ço gjë ia kam lënë Henrit, të shtunën në mëngjes unë do të largohem.

Gjatë gjithë javën Edi, çdo darkë i nxirrte e darkonin jashtë por shpesh darkonin edhe në shtëpi. Një mbrëmje e kaluan në shtëpinë e Edit. U kënaqën shumë, ballkoni me pamjen nga deti, ushqimi i mirë, fjetën shumë mirë. Në mëngjes pinë kafe dhe Edi i çoi në shtëpi. Të nesërmen shkuan në aeroport të përcillnin Elenën. Para se të ndaheshin Elena e hoqi mënjanë Anën dhe i tha:

– Ke burrë të mrekullueshëm! Të uroj gjithë të mirat e kësaj bote!

U përqafuan të dyja dhe filluan të qanin.

Edi e mori shpejt Anën që të mos qante Henri.

– Lamtumirë, zonjë e nderuar.

Aeroplani u nis.

Atë natë të tre fjetën në shtëpinë e Edit, ndofta që t’i urojnë çiftit jetë të lumtur përgjithnjë, pas gjithë këtyre peripecive.

Çikago, Nëntor 2018