• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Mbi çmimet e Panairit të Librit 2017

November 19, 2017 by dgreca

 

Nga Çerçiz Loloçi /                                                                 1 Çerçiz Loloçi

1 cercizi

Panairi i përvitshëm i librit mbylli siparin dhe një ditë më parë janë dhënë edhe çmimet për veprat më të spikatura. Sipas njoftimit zyrtar për këtë panair janë vlerësuar:

-Betim Muço fiton çmimin për veprën letrare më të mirë;

-Agron Alibali merr çmimin për letërsinë studimore “Faik Konica”;

-Persida Asllani vlerësohet për letërsinë origjinale artistike për fëmijë “Unë jam Musine Kokalari”;

-Diana Çuli evidentohet si fituese në fushën e përkthimit.

Natyrisht se ky panair nuk ka qenë shumë i begatë në vepra origjinale që shpalosin talentin, individualitetin dhe letërsinë cilësore, por shqetësimi është se vlerësimi është tërësisht politik, siç ka ngjarë jo pak herë edhe në raste të tjera.

Nëse maxhorancën qeverisëse do e kishte Partia Demokratike do të vlerësonte të angazhuarit e saj, siç edhe e ka bërë me krijuesit e vet mediokër dhe nënmesatarë, ndërsa në këtë rast që në maxhorancë është Partia Socialiste ka bërë zgjedhjen e vet që janë pikërisht të preferuarit e saj: Muço, Alibali, Asllani dhe Çuli.

Pa asnjë hezitim duhet thënë se çfarëdolloj regjimi të ishte Shqipëria, pra Juntë, Fashizëm, Komunizëm apo Demokraci, këta të mësipërmit janë autorë periferikë që nuk i thonë asgjë lexuesit, qoftë edhe atij të majtë dhe që do harrohen shpejtë më shumë se krijuesit e dikurshëm të periudhës totalitare.

Një vështrim i ftohtë jashtë PD dhe PS dhe pavarësisht preferencave të shoqatës personale të botuesit të “Diturisë”, mund të evidentonte vepra të tjera, që për fat gjendeshin në këtë panair. Kështu për shembull një vepër studimore e profesor Xhevat Lloshit mund t’i jepte më shumë dinjitet këtij panairi se sa ajo Agron Alibalit, po ashtu një vlerësim për përmbledhjen poetike të Sadik Bejkos “Këngë të Solomonit” do ta nderonte më shumë këtë ngjarje kulturore përkundër vlerësimeve për Persida Asllanin, Betim Muçon dhe Diana Çulin.

Dikur në komunizëm e përjavshmja “Drita” dhe e përmuajshmja “Nëntori” jepnin çdo fundviti një mori çmimesh, që koha tjetër, kjo e demokracisë i flaku pa mëshirë dhe askush nuk kujtohet më për emrat e tyre.

E njëjta gjë ka ndodhur edhe me çmimet politike që ka dhënë PD dhe PS kur kanë qenë në maxhorancë (për fat të keq edhe shoqata e botuesve është orientuar gjithnjë nga maxhorancat e radhës) dhe kjo natyrisht nuk i ka shërbyer vlerave më të mira të letërsisë dhe artit.

Shoqata e botuesve, nëse dëshiron një herë të vetme që të shfaqet e pavarur dhe jo si çmimet ‘Kult’ të Ylli Sulës që evidenton si shkrimtar deri edhe Artan Fugën me librin “Murgu”, do të ishte mirë që të debatonte mes botuesve të tjerë për veprën më të spikatur dhe që të vendoste mbi kritere estetike se sa mbi ato politike që e mbajnë leërsinë tonë në një qark katundi ku “libra ka, por vepra s’ka”.

P.S.: Personalisht nuk kam patur ndonjë botim në këtë panair, që të kem rezervuar edhe qejfmbetje, por shqetësimi është për libra më të mirë dhe të ballafaqueshëm me letërsinë bashkëkohore.

 

Filed Under: LETERSI Tagged With: Cerciz Loloci, e Panairit të Librit 2017, Mbi çmimet

Heroi Kombëtar shqiptar, Atlet i Krishtit..

November 18, 2017 by dgreca

“Skënderbeu,  Heroi Kombëtar shqiptar, Atlet i Krishtit, Mbrojtës i Europës (1413-2017)/

20171118_125844

-Një libër i ri për Heroin Kombëtar në prag të shpalljes së “Vitit Skënderbeu – 2018”-Album – Antologji nga Fotaq Andrea”

Legjenda thotë – në gegërishten e bukur – se “Selim Pasha bâ atëherë me e nalë do kohë në pushim ushtërin në Lezhë, shkoi drejt e te vorri i Skanderbegut e bâni me e çilë. Trupi i tij ishte kênë zhgatrrue, por zemra ishte ené e pa prishëne e gufonte gjak të xetë. Me gëzim e mori Selim Pasha at zemër, e shtij në nji kuti të prarueme e me ‘i herë i-a nisi dhânti Sulltanit, i cili e vendosi në mâ të bukurën qelerë të pallatit të vet. Aty, thonë, se ruehet edhe tashti me kujdes të madh prej njaj roje…”.E tillë është legjenda e “zemrës së gjallë” të Skënderbeut ndër Malësorët tanë, ardhur e shkruar dhe e freskët nën penën e At Marin Sirdanit, tek e mblodhi nga goja e popullit në vitet ’40 të shekullit të kaluar. Në jehonë të Historisë, shekuj mbas shekujsh, këtë zemër të KryeHeroit tonë, kombi shqiptar e ka dashur dhe e ka pasur përherë të gjallë, si një domosdoshmëri jetike, e ka parë me sytë e mendjes të gulfojë e të përhapë pandërprerë “gjak të nxehtë” në krejt trupin dhe truallin kombëtar. Sepse Kujtesa historike e Kastriotit të Madh ishte për të ushqimi i përjetshëm shpirtëror, ishte simboli i qëndresës historike, vetë sumumi i vetëdijes sonë kombëtare.

Album-Antologjia “Skënderbeu, Heroi ynë Kombëtar, Atlet i Krishtit, Mbrojtës i Europës”, që po botojmë me rastin e “Vitit Skënderbeu – 2018”,  është fryt i një pune shumëvjeçare, qëkurse nisëm të qëmtojmë me syrin e antologjistit, aty nga fundi i viteve ’90 i shekullit të kaluar, gjithçka historike me vlerë për Shqipërinë dhe Shqiptarët nën penën e autorëve të huaj. Kjo vepër, e pesta e llojit antologjik që kemi hartuar, synon ta rrokë figurën e Skënderbeut në tre dimensionet e tij madhore shfaqur që në vetë titullin e saj. Është një fluturim panoramik historik në rrjedhë të shekujve me dëshmi dhe dokumente për KryeTrimin tonë që na sjellin 202 autorë, kryesisht të huaj, përmes 920 ilustrimeve, në një diapazon të gjerë kohor që përfshin vitet 1414-2017.

Dhe prapë, vërejmë se pak kemi dhënë, sepse me dhembje e pohojmë që na është dashur të operojmë me bisturi të madhe, duke përzgjedhur nga mbushullia e lëndës tematike skënderbejane atë më të mirën, më tipiken, më origjinalen e më domethënësen që karakterizon figurën e tij, sidomos falë fjalës së autorëve të huaj të nderuar, të cilët kanë pasqyruar historikisht dhe me vërtetësi figurën e Skënderbeut, për të nxjerrë në pah cilësitë e tij të mahnitshme, në radhë të parë si “Mbrojtës i Njerëzimit dhe i Vendit të tij”, si “Mbrojtës i Krishtërimit”.

Të shumta dhe të shumëllojshme janë vlerësimet e tyre për “Shqiptarin e Madh”, cilësuar “Kampion i pathyeshëm i Kryqit”, “Aleksandri i Krishterë”, “Kapiten i parë i shekullit të tij”, “Hero atletik e homerik”, “Një nga shpëtimtarët e Europës”, “Meteor ndriçues dhe dramatik”, “Rrufeja e luftës”, “Bulevard i Krishtërimit”, “Pirrua dhe Aleksandri modern”, “Hero modern i Shqipërisë dhe Epirit”, etj., për të ardhur gjer te “pagëzimi” i Skënderbeut nga Papati “Ushtar dhe Atlet  i Krishtit”, “krye-engjëll betejash” që i vuri shpatullat vendit të tij dhe Krishtërimit duke “vonuar përparimin  e Perandorisë turke dhe duke përgatitur shembjen e saj” (sic!)

Pohime dhe vlerësime të tilla, si tituj të përjetshëm lavdiplotë për madhështinë e Gjergj Skënderbeut tonë, bëhen në këtë Album-Antologji – sipas rrjedhës së kohës – nga figura të shquara të fisnikërisë europiane dhe botërore, princër, kontë, dukë e markezë, nga emra të mirënjohur dhe personalitete të nderuara të Letrave, Filozofisë, Sociologjisë e Fesë, nga dijetarë e eruditë, që e peshojnë me kandar farmacisti vlerësimin që bëjnë, larg frymës panegjirike dhe elozheve artificiale. Sepse Bëma Kastriotine ishte një Realitet i Madh, burim frymëzimi për qëndresë të paepur, për luftë heroike të Goliatit të vogël kundër gjigandëve, një shembull vetmohimi dhe sakrifice në emër të Mbrojtjes së truallit amtar dhe të Fesë së krishterë. Nuk ka si të mos entuziazmohemi në këtë rast për vlerësimet e arta dekoratë që i bëhen Kastriotit tonë nga një Montaigne apo Voltaire, nga një Martin Luther, apo Ludvig Holberg në rangun e tyre si filozofë botërorë, nga historianë me peshë si Sismondi, Jules Michelet a Paolo Jovios, nga André Thevet, Jorga a Marinesku, për të shkuar më tej, te një strateg si James Wolfe a Charles King, te dijetari Elisée Reclus, Princi Manfredi, Konti Urfé, Mirabeau, etj. Dhe pas plejadës së autorëve të mirënjohur botërorë që kanë folur për KryeTrimin tonë me objektivitet të shëndoshë dhe vlerësim maksimal, s’na mbetet tjetër veç të shijojmë ëmbëlsinë dhe forcën e vargut poetik të Ronsard-it, poetit kombëtar francez, pasuar nga emra po aq të njohur poetësh dhe shkrimtarësh, si Chrétien Florient, Jamin Amadis, Gabielle Faerno, Luigi Groto, Marguerite Sarrochia, Edmund Spenser, D’Aubigné, William Temple, Thomas Whincop, Lamartine, Byron, Longfellow (poeti kombëtar amerikan), Clement Moore, Apollinaire, etj. etj. Dhe i shohim të tëra këto pena të ndritura në shkallë botërore të frymëzohen në radhë të parë nga vepra “Histori e Skënderbeut“ të francezit Jacques de Lavardin – vepër kjo e bazuar te Barleti ynë -, që nuk do vononte të përkthehej e botohej në gati krejt gjuhët e Europës.

Dhe jo vetëm kaq, por shpejt do shkëlqenin edhe portretet klasike për Heroin shqiptar, që do të zinin vend të nderuar në muzeumet, galeritë dhe kështjellat e Europës, përkrah portreteve të Njerëzve të Mëdhenj të Historisë Botërore. Të intriguar dhe frymëzuar nga madhështia e Veprës së Arbërorit të Madh që ndali, në krye të një populli të vogël heroik, për një çerek shekulli me radhë furinë e sulmit të Perandorisë osmane, konsideruar si superfuqi e kohës, – piktorë të famshëm të Rilindjes Europiane shpërthyen krejt fantazinë e tyre për të dhënë me gjenialitet Epopenë skënderbejane dhe sidomos për të na shfaqur portrete të Gjergj Kastriotit nga më të bukurat e më të papriturat, të cilat në shumicën e tyre janë bërë me porosi të drejtpërdrejtë koleksionistësh me emër që rendin të kishin kush e kush “Skënderbeun” e vet. Andaj nuk ka pse çuditemi kur shohim shumë portrete “realiste” të Skënderbeut të jenë vepër “Anonime” (në fakt, shumica e piktorëve të mëdhenj të Rilindjes Europiane e gjer te Rembrandi me shokë, nuk i firmosnin veprat e tyre, si një “rregull” i kohës!) Por njihet tashmë peneli i shquar i “plejadës klasike skënderbejane” – të Christofano dell Altissimo, Dominic Custos, Jorg Breu Plaku e i Riu, Jost Amman, Joanot Martorell, Klüpffel, W.Jongmann, Ladon, Barthold Pontanus, Balthasar, Stimmer, Anisson, Zucchi, P.Totti, Santarelli, Flanagan, etj. etj. Me stilin e tyre të hijeshisë klasike, me frymën e kohës dhe sidomos në përputhje me vetë përmbajtjen e “Historisë së Skënderbeut”, ata kanë realizuar portrete nga më të bukurat për Skënderbeun, duke u bërë kësisoj burim frymëzimi për breza të tërë piktorësh që kanë rrahur tematikën skënderbejane, sidomos për brezat e djeshëm dhe të sotëm të piktorëve shqiptarë.

Nga ana tjetër, admirojmë, si një mrekulli hyjnore, pikturat “e fantazuara” apo të hamendësuara për Gjergj Kastriotin, realizuar nga mjeshtër të mëdhenj si Giorgione, Guercino, Rembrand, të cilët e duan “Skënderbeun” e tyre krejt ndryshe nga të tjerët, pa kurrfarë paralelizmi me portretet që i njiheshin deri atëherë. Dhe shi këtu qëndron “teku” i penelit të tyre, forca e fantazisë, për të qenë origjinalë në mënyrë gjeniale, që dëshmon nga ana tjetër edhe nderimin më të madh për Skënderbeun, si një figurë extra, i pazakonshëm, i paarritshëm, përtej realitetit epokal. Luftëtar e luftarak i rreptë, Simbol i Lirisë, veshur në hekur dhe me helmetë aleksandrine në kokë, të stili Da Vinçi, “Skënderbeu” i Giorgiones, Gernicos, Pollaroli-t, Pellipario-s, etj. qëndron po aq bukur e krenar përballë “Skënderbeut” intelektual e humanist të Rembrandit, Jorg Breut, Galanti-t, etj. siç e shfaq në këtë vepër gjithë poeticitet edhe Lamartini i madh, sa Prijës i suksesshëm, sa Intelektual i klasit të parë, aq edhe Njeri i penës e i librit, me bibliotekë e kancelari të pasur, siç e dëshmojnë, krahas shpatave dhe përkrenares, edhe katër kodikët e tij si objekte fizike reale që po ia bëjmë këtu të njohura lexuesit tonë, vlera këto të paçmuara për bibliotekat botërore që i zotërojnë.

Album-Antologjia “Skënderbeu, Heroi ynë kombëtar, Atlet i Krishtit, Mbrojtës i Europës” – edhe pse në masë të kufizuar -, mbështetet në themelin e Historiografinë shqiptare për epokën kastriotine, nisur me Barletin dhe pasuar nga autorë shqiptarë si Gjon Muzaka, Frang Bardhi, Dhimitër Frangu, për të arritur më pas te Faik Konica, Fan Noli, Mithat Frashëri, Athanas Gegaj dhe në ditët tona te Moikom Zeqo e Pëllumb Xhufi. Domosdo, gjatë hartimit të veprës kemi konsultuar një pjesë të mirë të autorëve shqiptarë, problematikën qendrore skënderbejane të ditëve tona, dhe si udhërrëfyes kemi pasur konkluzionet domethënëse të Nolit, At Valentinit dhe prof. Kristo Frashërit, për ta parë figurën e Skënderbeut me përmasë të fuqishme evropiane, në radhë të parë si Burrë Shteti, me diplomaci të zhvilluar, me aleanca e kontakte të shumta figurash historike, në rrafsh të brendshëm e të jashtëm, e mbi të gjitha si themelues gjenial i shtetit të parë të Arbërit, ardhur deri në ditët e sotme me dy shtetet shqiptare në Ballkan, Shqipëria dhe Kosova.

Është e njohur që historiani francez André Thevet, që në vitet ‘70 të shekullit XVI, kritikonte me të drejtë panegjerizmin e Barletit për Skënderbeun, fjalimet e tij të gjata e të improvizuara, duke shtruar nga ana tjetër me seriozitet çështjen e varrit të Skënderbeut, për ta vënë në pikëpyetje hapjen e tij nga osmanët dhe marrjen e eshtrave të Heroit për hajmali. Mitizimi i figurës së tij erdhi duke u rritur në rrjedhë të Historisë, aq sa në fillim të shekullit XX, Faik Konica me kritikë të rreptë shkencore shtroi ndër të parët nevojën e çmitizimit të Heroit, kur vërente bukur në veprën e Dom Ndoc Nikaj, “T’nodhunat e Shqypnis” një “Skënderbe” plot jetë e vërtetësi, “ndryshe nga Heroi i Barletit, Biemmi-së dhe Lavardin-it”, të cilët e kishin “vendosur atë tepër lart dhe tepër larg nesh”, një figurë që “mbetej e mjegulluar”, siç shprehej Konica. Kësaj çështjeje iu kthye edhe Fan Noli, duke vënë përfundimisht pikat mbi -i-, sepse, në fund të fundit, panegjerizmi i nisur nga Barleti ishte çështje krejt e dorës së dytë, apo siç shprehet Noli, “ishin çështje që u takojnë vogëlsirave, pa cenuar aspak vlerat madhore të Heroit”. Megjithatë, në ditët e sotme nuk mungon dukuria kur nisur gjoja nga “nevoja e çmitizimit”, goditet qëllimisht figura e Heroit për arsye tejet sektare, denigruese dhe poshtëruese nga një ekstremizëm i rrezikshëm regresiv, fetar e antikombëtar.

Nga ana tjetër, historiani Lavardin, mbështetur te punimet e Paolo Giovio-s, parashtron që në parathënien e “Historisë së tij të Skënderbeut”, tezën e helmimit të Skënderbeut, ashtu sikurse do të pasonte dhe do të vinte deri në ditët tona, me argumente të avancuara, edhe teza tjetër se “Historia e Skënderbeut” e Marin Barletit duhet të jetë vepër e Marin Biçikemit. Studjues të sotëm shqiptarë nuk kanë ngurruar t’i rrokin këto tema, të mbetura deri më sot “tabu”.

Sot, përpara Historiografisë shqiptare shtrohen, si një domosdoshmëri shkencore, mjaft çështje që kërkojnë zgjidhje me studime të thelluara. Është koha, për mendimin tonë, e mbajtjes së një Konference të re të Studimeve albanologjike në rrafsh kombëtar e ndërkombëtar, për të shmangur falsitetet dhe antivlerën frenuese, sidomos të viteve të fundit, dhe për të çelur perspektiva të reja shkencore edhe për vetë studimet skënderbejane, që lypset të fokusohen e thellohen më tej në çështje të tilla madhore si origjina dhe ndërtimi i plotë i pemës gjenealogjike të Familjes Kastrioti dhe e familjeve të mëdha fisnike shqiptare; çështja e ndërtimit të hartës së Shqipërisë, me topografinë e plotë të fushatave të Skënderbeut, ashtu siç u orvat ta bëjë deri në njëfarë mase Faik Konica; çështja e “çmitizimit të figurës së Skënderbeut, larg kuzhinave dhe gatesave politike, fetare, etnike etj; çështja portreteve më të hershme dhe origjinale të Heroit, mbi bazën e skicimeve në natyrë që i janë bërë, që nga medaljoni “Skënderbeu” i Pisanellos (rreth viteve 1450) deri te portreti i Fiocco-s (1465), ndërkohë që synohet të dalin në dritë portrete të Heroit tonë kombëtar edhe më të hershme.

Album-Antologjia “Skënderbeu” është mbi të gjitha fryt i një bashkëpunimi të ngushtë intelektual, profesional e vëllazëror me antikuarin dhe koleksionistin Dritan Muka me të cilin prej më shumë se një dekade kam këmbyer letërkëmbim të dendur në hulumtimin e Vlerës Madhore Historike Skënderbejane nëpër arkiva, biblioteka e antikuarë, duke gëzuar me shoshoq për çdo gjetje e zbulim të ri, dhe shpesh të zhgënjyer që “nuk arrinim dot, për arsyen e thjeshtë financiare, “të qëllonim në shenjë”. E falënderoj publikisht nga zemra mikun tim.

Por vend të veçantë, të shenjtë, të shtrenjtë, mendor e shpirtëror, ia rezervoj si përherë familjes sime, që pranon “harbimet” dhe “tekat” e mija, madje më mbështet fuqimisht e konkretisht në “izolimin” tim hulumtues e dërrmues, e megjithatë përherë ndjellës e miklues.

Në përfundim, nuk mund të rri pa përmendur takimin tim me të Madhin Mirush Kabashi në një lokal të Tiranës, për privilegjin që më bëri duke më recituar kokë më kokë, me atë zërin e tij melodioz à la Chopin apo Mendelssohn, vargjet e Çajupit “Dëshir’ e Skënderbeut ditën që vdiq”, dhe duke më mbajtur të ngrirë për minuta të tëra, me qimet e parakrahëve ngritur përpjetë nga emocioni, me zemrën që më rrihte fort, dhe që më cyti t’i hidhesha në qafë e ta shtrëngoja në gjoks. Edhe tani kam në veshë jehonën e fjalëve të tij çajupiane ; “O vëllezër Shqipëtarë! / U lutem të bëni mbarë, / Gjith’ bashk’ e të pandarë”.

 

Filed Under: LETERSI Tagged With: Atlet i krishtit, Fotaq Andrea, liber i ri, Skenderbeu

Heronjë që i rrinë Shqipërisë kurorë

November 18, 2017 by dgreca

Rrapo hekali

Shkruan: Dr. Nuri Dragoj/

Monografia “Rrapo Hekali dhe legjenda e një fisi martirësh”, të autorëve Nuri Plaku dhe Robert Hamitaj, është një studim me vlerë të madhe historike, pasi ndriçon për herë të parë, në të gjitha përmasat e veta, veprën heroike të Rrapo Hekalit dhe trimave të fisit Hamitaj, të cilët janë sakrifikuar në breza për çështjen shqiptare. Referimet historike, burimet e shkruara dhe të pashkruara më parë, pasqyrimi me kujdes dhe në gjerësi i folklorit të kohës, përdorimi i metodave krahasuese në beteja të kryera nga trima të tjerë, në atë trevë e më gjerë, ka shërbyer për të saktësuar më mirë përmasat e luftëtarit të shquar.Autorët na kanë dhënë me kujdes zhvillimet historike të kohës, reformat perandorake, cënimin prej tyre të popullsisë së varfër shqiptare, reagimin e saj dhe kundërveprimin e shtetit osman me anë të dhunës e terrorit, me objekt nënshtrimin e të pabindurve. Por nuk ishte e lehtë për të, pasi në radhët e popullit gjendeshin individë me ndërgjegje e karakter të fortë, që dilnin vetvetiu në krye të turmave dhe mbronin interesat e tyre. Këtë bëri dhe Rrapo Hekali në shekullin e XIX, pasi nuk pajtohej me taksat e larta dhe marrjen e djemve nizam, të cilët shkonin me vite në luftëra të ndryshme të perandorisë, me objekt zgjerimin e trojeve të saj në dëm të popujve të tjerë. Shumica e tyre nuk kthehej më dhe kjo ishte e dhimbshme për popullin fukara. Mjaft interesante është çimentimi i veprimtarisë luftarake dhe qëndrimit kombëtar të Rrapo Hekalit në folklorin e asaj treve, pasqyruar në gjerësinë dhe thellësinë e vetë, duke i dhënë vend të rëndësishëm në këtë aspekt, mbase direkt pas Skënderbeut. Disa nga paria thanë,/ U zu Rrapua me pashanë,…/ – Jemi popull fukara, / Po rrojmë me lakëra,/ Katër shtëpi me një ka.

Në libër na jepet me kujdes revolta për taksat, e cila vjen në rritje dhe gradualisht kthehet në kryengritje të armatosur, duke u shtrirë në gjithë jugun e Shqipërisë. Aty dalin qartë përpjekjet për organizimin e kryengritjes, zgjedhjen e komandantëve dhe vendosjen e trimave nën drejtimin e tyre. Këto zgjedhje bëheshin me kuvend, pasi vetëm në këtë mënyrë i pari i fshatit, krahinës a gjithë trevës, mund të ndiqej me vullnet nga vegjëlia. Dhe kënga thotë:                                    Folën ca, e pastaj thanë,/ Duhet zgjedhur një komandë,/ Njëzëri të gjithë me radhë,/                                     Të parë vunë Rrapo Hekalë… Dhe ai e justifikoi besimin e tyre, pasi nuk u tërhoq nga fronti për asnjë çast, duke qenë vetë në ball të luftimeve: Hajde more Rrapo Hekali,/                                              Kur thërret, sa tundet mali!

Në monografi pasqyrohet me kujdes karakteri burrëror i Rrapo Hekalit, i cili me veprimet e tij nuk lë më të voglin dyshim që, për interesat madhore të kombit të vet, të bashkimit të popullit dhe plotësimit të kërkesave të tyre, bënte gjithçka, me synim pajtimin e familjeve shqiptare në konflikte hasmërie. Ai e kishte kuptuar që, në moment të tilla historike, ishte e nevojshme të linin pas krahëve mëritë me njëri-tjetrin, madje të falnin dhe gjakun, pasi hakmarrja midis shqiptarëve nuk mund të zinte vend në një kohë që mungonte liria, për fitimin e së cilës kërkohej bashkimi i shqiptarëve. Kjo del qartë kur ai i fal gjakun Mane Goxhajt, i cili kishte marrë jetën e babait të Rrapo Hekalit, një xhest ky që mbart vlera të mëdha për dje dhe për sot, madje për çdo kohë.

Libri na tregon dhe na mëson se njeriu me cilësi të larta morale, nuk ka liri të zgjedhë, pasi zgjedhja e tij është përcaktuar që në gjenezë, ngaqë liria e zgjedhjes te njeriu është pjesë e prirjeve të kundërta të tij. Sido që ta bëjmë zgjedhjen, në mënyrë të vetëdijshme apo të pavetëdijshme, dy janë rrugët: Do të përballemi me zgjedhjen që buron nga një veprim i diktuar nga arsyeja apo nga pasione irracionale, sepse problemi i zgjedhjes nuk është çështje e mundësive të barabarta. Në rastin e personazheve të skalitura në monografinë e Plakut dhe Hamitajt, përballemi me njerëz që kanë përqafuar zgjedhjen e progresit në kundërshtim me regresin, të burrave që kanë preferuar të ushqejnë dashurinë dhe të shpërndajnë urrejtjen, të luftëtarëve që kanë vlerësuar mbi gjithçka pavarësinë dhe lirinë në kundërshtim me skllavërinë.

Me gjithë punën e madhe dhe pasqyrimin e gjerë të veprimtarisë luftarake e patriotike të Rrapo Hekalit, autorët kanë bindjen se materiali nuk është shterues, pasi ende ka nevojë të zbardhen dokumente osmane të panjohura deri tani, të sqarohet qëndrimi i qeveritarëve të kohës, rast pas rasti, deri te sjellja e sulltanit ne raport me jetën e veprën e heroit në fjalë.

Praktika e kombit shqiptar dëshmon në mënyrë të pakundërshtueshme vizionin realist në kërkim të lirisë. Nevoja ka bërë që ata të ndërgjegjësoheshin se liria mund të fitohej vetëm atëherë kur kërkohej nga tërësia e individëve dhe jo nga një individ të veçantë. Vetëdija e shqiptarëve, në shekuj, ka reaguar pa ndonjë vendim politik, i çfarëdo lloi qoftë ai, përherë në kundërshtim me mendësitë e regjimit pushtues, pa iu trembur reprezaljeve që ushtronte makina ushtarake, pa u urdhëruar nga askush, duke u përfshirë vullnetarisht në breza, në luftën për liri. Pra kemi të bëjmë me një moral, me rivlerësim të besimeve që udhëhiqnin sjelljen shoqërore të njeriut të lirë, i cili drejtohej nga nevoja e një koncepti shoqërisht të përbashkët, për një jetë më të mirë, gjë që mbështetej krahas përmbushjes së kënaqësive individuale, edhe në gatishmërinë për të shkrirë krejt pasurinë, pa kursyer as jetën për idealin e lirisë.

Është kjo arsyeja që, përpjekjet e autorteteve osmane, për ta detyruar Rrapo Hekalin të tërhiqej nga qëllimi i tij, apo për ta bërë për vete, të dështonin me turp përherë, në një kohë që nuk munguan luftëtarë të tjerë që u nënshtroheshin kushteve të caktuara nga sulltani, në këmbim të parave, ofiqeve apo pasurisë. Pikërisht këto çedime në radhët e luftëtarëve janë bërë shkak për depërtimin e ujit të ndotur nën rrogozin e frontit popullor. Por Rrapo Hekali nuk mund të tradhëtonte vegjëlinë, të cilëve u kishte dhënë besën, sepse edhe ata kishin bërë atë çfarë ai u pati kërkuar. Dhe kjo reflektohet në këngën popullore që thotë me forcën e fjalës: – O Rrapo, jepu, pse s’jepe? / – Si të jepem, ku të vete? / S’i them dot Sulltanit peqe, / Kam fukarenjtë me vete, / Unë thirr e ata lepe…

Qeveritarët i kujtonin Rrapos edhe pasojat me të cilat do të përballej për shkak të mosbindjes, por trimi tallej me to, duke vënë në plan të parë interesin e shqiptarëve dhe jo jetën e vet: “Mu në djall le të vete”, – ishte përgjigja e tij. Sepse jeta e individit, nuk kishte kuptim pa atë të tjerëve, pa lirinë e mëmëdheut të vetë. Pikërisht pas kësaj, populli do ta gdhëndte në këngë pavdekësinë e heroit: – Rrofsh, o rrofsh, se e rrëfeve, / Si disa ti su gënjeve, / Kafshatën me gjak e ngjeve, / Si xhevahir shkëlqeve.

Kafshatën me gjak e ngjeve! Një varg goditës, shokues, kryevarg i këngës popullore kushtuar Rrapo Hekalit, që i kumbon në vesh për kohë të gjatë, gjithkujt që e lexon, varg që ngre peshë zemrat shqiptare dhe shumfishon dashurinë për atdheun dhe veprën e heroit. Pasqyrimi me mjeshtëri e realizëm i jetës së Rrapo Hekalit apo breznisë së Hamitajve nga autorët e librit, na tregon dhe njëkohësisht na bind se në çdo kohë duhet të bëjmë zgjedhjen drejt të mirës, sepse kështu bëhemi pjesëtarë të veprimeve pozitive të shoqërisë, në dobi të kapërcimit të baticës së njerëzimit. Sjelljet dhe veprimet pozitive përforcojnë vullnetin e shoqërisë njerëzore drejt prirjes së paqes në botë, në shmangien e forcave regresive që na shpien drejt vdekjes. Regresive nuk janë forcat që ngrihen për liri, por ato që ushtrojnë dhunën, ato që tentojnë t’u zënë frymën popujve, ata që luajnë me jetët njerëzore për zgjerimin e trojeve sunduese, apo për shfrytëzimin maksimal të pasurive dhe djersës së kombeve të robëruar. Nga gjithë historia e heroit tonë të Hekalit dhe shokëve të tij, kuptojmë që njerëzimi dëmtohet, gjunjëzohet, shtypet e masakrohet, jo thjesht nga mizoria e brendshme e zemrës njerëzore, por në radhë të parë nga paaftësia e tërësisë së individëve për të qenë të vetëdijshëm, lidhur me rrugën që duhet zgjedhur. Dhe nëse të gjithë do të vepronin si Rrapo Hekali, nuk do të kishte vend për sundim perandorish, për sundues të egër shekullor, të cilët thellojnë errësirën dhe mjerimin.

Autorët sqarojnë dhe momente kritike, të cilat deri tani kanë qenë të errëta, apo të publikuara pa u menduar, pa analizë të fakteve historike, pa bërë ballafaqimet e tyre në kohë. Një prej këtyre momenteve është pasuria e Rrapo Hekalit. Studiuesit e jetës dhe veprimtarisë së personazhit kryesor të librit tregojnë se ai e vuri pasurinë në shërbim të çështjes kombëtare. Dhe këtë e japin hap pas hapi me një sërë argumentesh, pa u mjaftuar me të dhënat e autorëve të ndryshëm. Natyrisht ato nuk lihen mënjanë, por jepen duke iu nënshtruar analizës historike të ngjarjeve me logjikë të ftohtë, por dhe duke i ballafaquar me të dhëna të tjera, të cilat çojnë në përfundimin se pasuria e tij nuk ka qenë produkt i dhuratës së Alush Bej Frakullës, por e trashëguar nga të parët e vet. Pra është pronë e fisit të tij, e cila ka kaluar në breza, nga njeri tek tjetri.

Duke lexuar këtë libër, njihemi në detaje me historinë e burrave me emër që kanë patur në gen dashurinë për atdheun, burrërinë, aftësinë organizuese dhe drejtuese, besën e dhënë. Të tillë janë Hasan Hamit Hekali, Hamit Hasan Hekali, Rrapo Hasan Hekali, Selfo Hamit Hamitaj, Kasëm Selfo Hamitaj, Hamit Kasëm Hamitaj, Sabri Hamit Hamitaj, Hajredin Hamit Hamitaj, Qazim Selfo Hamitaj, Hysen Qazim Hamitaj, Rrapo  Hysen Hamitaj, Namik Qazim Hamitaj, Hajredin Musa Hamitaj, Shaqir Musa Hamitaj, Novrus Shaqir Hamitaj, Fuat Novrus Hamitaj, Qemal Shaqir Hamitaj, Njazi Qemal Hamitaj, Nasibi Qemal Hamitaj, Behar Qemal Hamitaj, Xhevat Novrus Hamitaj, Riza Musa Hamitaj, Shaban Musa Hamitaj, Nishat Shaban Hamitaj, Bastri Novrus Hamitaj, Ali Muhedin Hamitaj, Hysen Halim Hamitaj, Hajdar Halim Hamitaj, Sami Hajdar Hamitaj etj.

Pasi lexojmë librin e kuptojmë edhe më mire, që veprimet njerëzore janë të kondicionuara dhe të programuara, por ndërsa kafshët veprojnë të nxitur nga instikti, njeriu udhëhiqet dhe vepron në mënyrë të ndërgjegjjshme. Kush vepron jashtë ndërgjegjes, është e sigurt që humbet. Ruajtja apo shfaqja e identitetit të njeriut, ruajtja apo fitimi i lirisë, është rezultat i veprimeve të veta, të cilat jo në çdo rast arrihen, madje shpesh herë paguhen shtrenjtë dhe kolektivisht, sepse dihet që e keqja është shmangie ndaj ekzistencës së thelbit tonë. Dhe në rastin e monografisë “Rrapo Hekali dhe legjenda e një fisi martirësh”, shohim që sjellja e Rrapos me shokë bëri që të digjej dhe masakrohej tërë fshati. Por të mos harrojmë që ndërgjegja qytetare nuk u përdhos, madje ajo u ngrit edhe më lart, pasi u bë pronë e gjithë banorëve. Madje, bashkë burrat luftuan edhe gratë. Ndaj kënga thotë: Kur u dogj Hekali mjerë,/ Erdhë me mijra asqerë, / U vu flaka derë më derë, / U bë ngado ylyver, / Dolli tym e mori flakë, / Vranë burrat, therën gratë…

Populli di t’i mbajë në zemër trimat e vetë. Autorët kanë ditur të na japin në mënyrë të veçantë edhe trimërinë e vajzave dhe grave, përkrahë vëllezërve dhe djemve të tyre, shërbimet që ato kanë kryer në vijën e frontit, duke e ngritur edhe më lart prestigjin e gruas mallakastriote në veçanti dhe asaj shqiptare në përgjithësi. Në krahë të luftëtarëve ranë shumë gra, midis të cilave ishte dhe njëra me emrin Merushe, nuse e një djali të rënë në betejën e Beratit. Pa u zhytur në arkiva, një pamje të gjallë të pjesëmarrjes së tyre në këtë betejë e përftojmë nga vargjet e këngës së njohur popullore: Moj Merushe, moj burrneshe / Nuk ke vdek, por je pranë nesh, / Me qendresën e trimërinë, / Ti vulose pavdekësinë.

Rezistenca e mallakastriotëve jepet në libër e plotë, me forcën dhe kohëzgjatjen e saj, por ne e dimë që ushtria perandorake ishte e shumtë në numër dhe me armatime moderne, në një kohë që kur luftëtarët shqiptarë qenë në numër të kufizuar dhe zotëronin armë dhe municion të paktë. Për pasojë, rrethimet me ditë të tëra të trimave, shpesh përfundonin me dëshpërim, ndonëse binin disa dhe ngriheshin të tjerë, njëri pas tjetrit, sikur mbinin nga dheu. Rrapo Hekalë e zunë,/ Në Manastir ç’e shpunë, / Në hapsanë seç e funë….

Pavarësisht nga disfatat e pësuara për arsye të ndryshme, autorët na tregojnë se kryengritjet antiosmane të Shqipërisë së Jugut patën rëndësi të madhe, ngaqë e ngritën lëvizjen çlirimtare të popullit shqiptar kundër zbatimit të reformave të Tanzimatit në një shkallë më të lartë, në aspektin e përmbajtjes, shtrirjes e organizimit të tyre dhe, në mënyrë të veçantë, për bashkimin e shqiptarëve, pavarësisht nga krahina e banimit apo besimi që përfaqësonin. Ato ishin manifestime të karakterit antifeudal të fshatarësisë shqiptare kundër sundimit osman, dëshmuan solidaritet popullor, shërbyen për rilindjen e Shqipërisë, hodhën bazat për kërkimin e autonomisë kombëtare, rritën ndërgjegjen patriotike, forcuan ndjenjën e ruajtjes së moralit dhe indetitetit kombëtar.

Autorët nashpjegojnë hap pas hapi, se nuk ishte vetëm një Rrapo që bënte kërdinë mbi osmanët i pagjunjëzuar para tyre, por edhe dhjetëra shokë të tij që ndiqnin të njëjtën rrugë. Ata që shiteshin për një qese flori, siç ishte rasti i Shaban bej Peshtanit, të personifikuar me epitetin “dhelpra e marsit”, nuk mund të liheshin të gjallë. Dhuratat e marra nga bejlerët dhe agallarët, të cilët i kishin shërbyer dovletit me tradhëtinë e tyre kundër kryengritësve, u bënë të njohura për ta, ndaj i zunë pritë Shabanit në qafën e Sqepurit, ku morën pjesë edhe komandantët Sulo Zeneli, Rrapo Toro, Likë Zeqo dhe Lulo Duraj. I bënë gjyqin po aty dhe e ekzekutuan. Këtë ngjarje e ka përjetësuar dhe kënga popullore: Shaban Peshtani effendi,/ Me atë që na ke bërë ti,/ I thonë puro tradhëti…/ Shumë nëna janë në zi,/…Nuk mund të lëmë gjallë,/ Se plumbin e ke hallallë, / Nuk jemi neve si ti, / Që të shitemi për flori.

Të njëjtin rrugë ndoqën dhe burra të tillë si Like Zeqo, një nga trimat e Rrapos nga Drizari, i cili i rezistoi rrethimit shtatë ditë dhe, pasi iu mbaruan fishekët, vrau veten. Ja si e përshkruan kënga aktin trimëror të tij: Like Zequa nga Drizari,/ Zuri dyfekun i pari,/                                         Shtatë ditë e shtatë netë, / Luftoi Like Zequa vetë.

Lufta për të drejtat e shqiptarëve nuk është ndalur për asnjë çast. Pas Rrapo Hekalit shohim Selfo Hamitin që bënë të pamundurën për mësimin e gjuhës shqipe. Autorët e librit na japin gjendjen në krahinën e Gjirokastrës, Vlorës dhe Beratit, të cilat në vitin 1878 administronin 80 shkolla në gjuhën osmane, 163 shkolla në gjuhën greke dhe asnjë shkollë në shqip. Me përpjekjet e atdhetarëve filloi mësimi i gjuhës shqipe. Në trevat veriore kujdesej kisha katolike dhe në jug, qendra ku lëvrohej ghuha shqipe, ndonëse me alfabet arab, u bënë teqet e bektashinjëve. Focimi i ndërgjegjes kombëtare çoi në mbajtjen e Kuvendit të Gjirokastrës, më 23 korrik 1880, sipas të cilit populli shqiptar do të mund të siguronte të drejtën e egzistencës së tij, si pjestar i familjes së popujve europian, vetëm duke dalë nga prapambetja dhe duke ndjekur shëmbullin e shteteve  më të përparuara.

Në libër na jepet në vijim veprimtaria patriotike e fisit Hamitaj, roli i tyre në kryengritjet e viteve 1911-1912, ndihmesa e dhënë në shpalljen e Pavarësisë dhe stabilitetin e rendit, përballimin e rreziqeve që vinin nga pushtimi grek, serb e malazez, përballja me forcat rebele të Shqipërisë së Mesme, ku u vra dhe Hajredin Fratari.

Vitet rridhnin dhe zhvillimi i punimeve të Konferencës së Paqes së Versajës (1919-1920) thirri në skenë Kongresin e Lushnjës që kërkoi largimin me forcë të trupave italiane nga Shqipëria. Për organizmin e kryengritjes së armatosur u krijua dhe Komiteti Mbrojtja Kombëtare, i cili nuk u pa me sy të mirë nga Roma, ndaj komanda ushtarake nisi një aksion të ri për të neutralizuar veprimtarinë e tij atdhetare. Veprimi i parë ishte përpjekja për të mbledhur armët që gjendeshin në duart e popullsisë civile. Për të patur sukses në këtë aksion, ata u premtuan njerëzve nga 3 deri 5 napolona për çdo armë që do të dorëzohej. Por kryesia e Komitetit Mbrojtja Kombëtare e kuptoi grackën që po ngrihej prej ushtarakëve të Romës dhe mori masa për të neutralizuar planin e tyre. Komiteti këshilloi banorët t’i bindeshin vetëm atij, pasi ishte institucion i ngritur prej shqiptarëve dhe do t’u gjendej pranë për çdo rast nevoje. Kjo bëri që jo vetëm armët të mos dorëzoheshin, por të shtoheshin radhët e luftëtarëve shqiptarë.

Ardhja e kolonel Castoldit* me detyrën e komisarit të lartë italian në Shqipëri, krijoi debate midis grupimeve politike e intelektuale. Një pjesë ishin për të mos bërë asnjë lëshim, të tjerët këshillonin të mos nxitoheshin. Madje kishte dhe nga ata që mendonin se një vend i vogël, me politikanë që kishin sjellë vetëm trazira, e kishte të vështirë mbijetesën, aq më tepër që nuk kishte ushtri e disiplinuar, financiat qenë në gjendje kritike dhe nevoja për ndihmë morale e materiale ishte e madhe. Pavarësisht nga gjendja e krijuar, patriotët shqiptarë e kuptuan se për të ardhmen e Shqipërisë nuk mund të kishte zgjidhje tjetër veç pushkës, aq më tepër kur dyert e Fuqive të Mëdha ishin të mbylluara.

Situata vinte duke u tensionuar. Komanda e Tepelenës pati deklaruar se nuk e njihte nënprefektin e caktuar nga qeveria shqiptare, pasi ata vareshin nga Vlora. Në këto kushte, forcat shqiptare u detyruan të tërhiqeshin, ndërsa Piacentini u ktheu topat dhe mitralozët xhandarëve shqiptarë në Tepelenë, sepse kërkuan të merrnin në dorëzim administratën. Madje u burgosën disa nacionalistë që nuk pranonin kthimin e vendlindjes së tyre në koloni italiane. Pas kësaj, nënprefektit të Tepelenës, Sulejman Sefedin Shehu, iu kërkua të jepte dorëheqjen, në bazë të ligjeve të shtetit të ri shqiptar, pasi emërimi dhe shkarkimi i tij varej nga qeveria dhe jo nga komanda ushtarake italiane. Por ai nuk pranoi. Atëherë Komiteti Mbrojtja Kombëtare i Tepelenës vendosi që nënprefekti të vritej dhe më 26 mars, në kohën që kthehej nga Luzati, atij iu bë atentat.

Në kushte të tilla gjithë jugu i Shqipërisë u ngrit në këmbë. Autorët e këtij librit na japin me detaje heroizmin e treguar prej fierakëve në Luftën e Vlorës, ku Qazim Selfo Hamitaj kishte marrë hijen e një udhëheqësi politik, ndërsa komandant i përgjithshëm i forcave të Mallakastrës së Sipërme qe zgjedhur Halim Hamiti. Forcat e Mallakastrës së Sipërme nën udhëheqjen e Halim Hamitit mbajtën me sukses frontin e Risilisë. E njëjta gjë duhet thënë edhe për luftëtarët e Bektash Cakranit. Mdje fierakët zbuluan dhe planet e fshehta të komandës italiane, duke ua djegur planin e bërë dhe vrarë qindra ushtarë. Halim Hamiti dhe shokët e tij morën pas vetes djemtë dhe nipërit dhe luftuan heroikisht. Populli nuk harroi t’u këndonte heronjve të gjallë dhe të vdekur, për gjithçka bënë duke e hedhur ushtrinë italiane përtej Adriatikut. Nëntëqintë e njëzetë viti, / Mallakastra seç buçiti,/ Komandant Halim Hamiti, Vegjëlinë seç e ngriti, / Sipër Vlorës e vërviti…

Pjesëmarrja në revolucionin e qershorit 1924 dhe ngjarje të tjera e ngrenë përherë e më lart emrin e luftëtarëve mallkastriot. Ata dalin në plan të parë edhe në organizimin e çetave nacionaliste në luftë kundër pushtuesve italianë e gjermanë, i shohim komandat çetash e batalionesh, fis që janë vrarë në shekuj për lirinë e Shqipërisë dhe përsëri djemtë e të vrarëve e pas tyre nipër e stërnipër, kanë bërë të njëjtën gjë. Nuk u dhimbsej jeta kur binin në përpjekje me armikun. Zemra e tyre qe gati të pëlciste kur lufta bëhej për pushtet, kur harroheshin trojet shqiptare të Kosovës e Çamërisë, kur vëllai vriste vëllain, kur urrejtja për njëri tjetrin mbillej me shpejtësi dhe ujitej nga politika e Beogradit. Autorët na japin detaje rreth mendimeve të kundërta që kishin me komunistët, të cilët ndikoheshin nga politika slave. Kjo ndodhte sepse Hamitajt nuk pajtoheshin me yllin e Stalinit, por nga ana tjetër, si nacionalistë që ishin, nuk rezulton për asnjë çast që të kenë hequr dorë nga lufta kundër okupatorit. Megjithatë, terrori komunist i ndoqi hap pas hapi, me synim shkatërrimin e fisit të tyre. Askush mga krerët e shtetit komunist apo të partisë-shtet nuk u kujtua që ata burra të shquar që burgoseshin pa shkak dhe vdisnin qelive, ishin pjesë e asaj familje të lavdishme të krahinës së Mallakastrës. Bukur e thonë autorët e librit. Ndërsa Enver Hoxha fliste me mburrje për traditën luftarake të popullit mallakastriot dhe përmendëte heroizmin e Rrapo Hekalit, pasardhësit e tij vuanin dënimet më çnjerëzore. Është i pakuptueshëm fakti që nxënësit në shkollë edukoheshin me aktin heroik të Rrapo Hekalit, ndërsa stërnipërit e heroit ishin privuar edhe nga e drejta më elementare për arsimim.

E megjithatë, me sjelljen e fakteve të tilla kuptohet lehtësisht se ishte vetëdija ajo që përcaktoi vendimin e zgjedhjes së rrugës më të mirë nga krerët e popullit shqiptar, pavarësisht nga krimet e komunizmit. Kuptohet që kjo nuk ishte vetëdije tradicionale, e sugjeruar nga autoritetet, por një vetëdije që e mëson vetë njeriu, brenda të cilit përfshihen edhe dëshirat e pavetëdijshme. Por nëse kjo zgjedhje nuk bëhej në çastin e duhur, më vonë do të ishte e pafrytshme. Midis skajit kur mund të bëhet veprimi i gabuar dhe anës tjetër kur humbet mundësia e veprimit të drejtë, ka disa shkallë të lirisë së zgjedhjes, ndaj kur merren vendime të rëndësishme në kundërshtim me ndërgjegjen, për shkak të frikës së opinionit, rrezikut të disfatës apo lakmisë së përfitimeve në mënyrë të padrejtë, humbja është e sigurt. Dështimi ndodh kur nuk e shohim që jemi në udhëkryq dhe duhet të vendosim, pasi një pozicion i përcaktuar, në çdo situatë konkrete ka vetëm një mundësi zgjedhje. Pikërisht sepse këta individë kanë bërë zgjedhjen e duhur, kanë siguruar mbijetesën dhe nuk kanë humbur si njerëz. Ata mbetën pjesëtarë të udhëtimit të kombit dhe, me veprën e tyre, do të ndihmojnë vazhdimisht në kapërcimin e baticave me të cilat përballet shpesh njerëzimi. Hamitajt edhe kur dhanë jetën e kishin të qartë se veprimet e mira të çdo kombi përforcojnë vullnetin e shoqërisë njerëzore drejt prirjes së paqes dhe ndihmojnë në shmangien e forcave regresive që na shpien drejt vdekjes. Pavarësisht nga sjellja e komunistëve ndaj tyre, përsëri ata mbeten në piedestalin e atyre heronjëve që i rrinë Shqipërisë, në çdo kohë, kurorë mbi krye, burim frymëzimi dhe shprese për këdo prej nesh. Mospërfillja e sistemit komunist ndaj kësaj kategorie heronjsh, përcaktohet mjaft mirë nga Erich Fromm, i cili në librin e tij “Të jesh apo të kesh”, thotë: “Nëse njeriu bëhet mospërfillës ndaj jetës, nuk ka asnjë shpresë që të zgjedhë të mirën. Atëherë me të vërtetë ai do të bëhet zemërgur deri në atë pikë saqë “jeta”e tij të marrë fund. Nëse kjo do t’i ndodhë gjithë njerëzimit ose pjesës më të madhe të tij, jeta e njerëzimit mund të shuhet në çastin e saj më premtues”.

* Kolonel Fortunato Castoldi, ishte anëtar i Komisionit të përcaktimit të Kufijve Jugor të Shqipërisë më 1913, më vonë ka kryer detyrën e këshilltarit të Princit Vilhelm Ëiedit në vitin 1914. Në vitin 1920 iu besua detyra e komisionerit të lartë italian për Shqipërinë.

Filed Under: LETERSI Tagged With: Dr. Nuri Dragoi, Heronjë, që i rrinë, Shqipërisë kurorë

VETËDIJA E NJË DUKURIE LETRARE

November 11, 2017 by dgreca

– Shqyrim letrar mbi romanin e Vilson Culajt `I Dëbuari/1 Romani-i-debuariShkruan: Violeta ALLMUÇA/DIELLI/
Shkrimtare/

Në brendësinë e tij ky roman i shkruar nga një shkrimtar i emancipuar artistikisht dhe estetikisht përfshin ngjarje shqiptare të kohës që ruante komplekset e së shkuarës, dhe kohës së re të krijuesëve të rinj. Meqenëse na paraqitet një shtjellim dhe krijim me kontekst prozaik, autori lëviz në udhën letrare për të na sjellë një roman po aq të vërtetë sa edhe jeta e paraardhësve të vërtetë. Duke përzgjedhur temën e qenësisë dhe qëndresën e njeriut shqiptar në shekuj, para lexuesit materializohet një realitet i strukturuar, ku në esencë shfaqet historia e prekshme shpirtërore me elementë të gjallimit në kohë dhe hapësirë. Autori përcjell një vetëdijësim të zbuluar në ekzistencën njerëzore, të një kohe e cila kërkon të gjallojë po të njëjtin sistem të kujtesës, tanimë në rrafshin artistik ku na rishfaqet drama e jetës shqiptare. Në thelbin e një ngjarjeje historike për ta zhveshur njeriun nga mbulesa e heshtjes, autori ka krijuar realitetin shpirtëror, pra, një qenësi të dalë nga tragjikja. Ngjarjet konkrete në roman lëvizin përmes personazheve konkretë të cilët çuditërisht përshkruhen qysh nga qenësia e së shkuarës e deri e së tashmes. Teksa rrëfen jetën e dyfishtë të konkretes me tragjiken autori e kthen në një qasje të përjetshme historinë njerëzore. Projeksioni i rrëfimtarit dhe personazhit kryesor reflekton një zhvillim letrar me përmasa kundërthënëse qysh në rrënimin e viteve të ikura, ideve dhe traditave ku objekti artistik bëhet i pakohshëm duke ngritur një epokë tjetër, e cila në të vërtetë nuk ishte harruar as në rrjedhën e shtetit më të vjetër. Koha dhe njeriu ecnin përkrah njëri tjetrit me të njejtin mesazh tipik, gjetjes së thelbit të përbashkët. Qëndresa dhe sakrificat e tyre qartësojnë fakte historike duke përcjellë ide të thella që nuk ishin rrënuar nga koha, por nga vetë njerëzit, të cilët nuk mund të jetonin pa të ardhmen. Secili kishte heroin dhe librin e jetës së vet, secili udhëtonte, rrëzohej dhe ngrihej përsësri në këmbë. Autori Vilson Culaj e gjen objektin artistik nëpërmjet shtjellimit të strukturës së tekstit dhe mënyrës së të shprehurit. Rrëfimi është i njejtë me rrëfimin e personazhit kryesor si të ketë jetuar brenda tij, duke krijuar një roman të veçantë me forcë shprehëse artistike në letërsinë shqipe. Trajtimi në vetën e parë të një drame njerëzore ku lëvizin personazhe të rrethuar nga e shkuara dhe e tashmja, brenda dramës e fenomenit të një jete misterioze rrotullohet rreth një bërthame qendrore. Ajo përbën jetën dhe dashurinë si tërësi estetike. Monologu dhe dialogu i përdorur në temën e njohur të Kanunit në zhvillim të ndërsjellë me jetën e njeriut si personazh edhe me jetën reale, kushtëzohet nga funksioni shpirtëror që kundërvihet mbi dhimbjen e vuajtjet e kohës. Duke na shpallur realitetin e mungesës së lirisë si një kushtëzues të jetës njerëzore, episodet lidhen me njera tjetrën duke formuar ndërtimin tekstor, jo në formën tradicionale, por si perceptim modern i një realiteti të ri. Është e natyrshme që krijuesi cilësor e përçon realitetin artistik nëpërmjet sistemit gjuhësor dhe atij kuptimor si përkushtim estetik e origjinal i thyerjes së kohezionit në unitet me strukturën artistike. Historia e UNIT lëviz brenda personazheve në realitetin e Krahinës dhe traditës ku individi nëpërmjet artit letrar kërkon atë çfarë ka humbur në histori.
`Dëbimi emocional arrin deri në dëbimin real` drejt një rruge pa adresë të personazhit duke bërë që vetmia të mbetet një aleat i vështirë, një botë e frymë tjetër që e shtyn njeriun të mendojë për ekzistencën. Kjo ndodh sepse njeriut ashtu si personazhit kryesor i kishin mohuar lirinë. Ngjarja e lindur në tokën e të parëve e ndjek personazhin nga fillimi i romanit deri në fund të tij. Autori duke dashur të zbulojë të vërtetën njerëzore të Gjon Kekës na sjell një figurë krejt ndryshe në ide, në dhimbje apo në ndryshim, i cili gjatë historisë së jetës kërkon të gjejë thelbin e saj. Bashkëngjitjen e jetës personale me jetën `hije` që e ndjek pas, ai e shndërron nga një botë e vogël rreth tij në një botë të madhe me kujtesë, ku nata i dukej shekull dhe dita e vuajtur, sepse i mungonte e realitetit historik. Nëse personazhi gjatë gjithë leximit të romanit endet në kërkim të së vërtetës së rrënjëve e trungut të tij, kjo mbetet një dilemë e thellë për ta çuar figurën qendrore të romanit, Gjonin, në hapësirat e lirisë. Duke kërkuar vetëveten njeriu duhej të luftonte me perandorinë e heshtjes dhe kujtimeve për të gjetur gjurmët e gjakut të tij. Ideja se njeriu mund të vdiste vetëm njëherë i sillet përqark si një zjarr poshtë qiellit të dashurisë dhe Atdheut të zaptuar nga qenie pa atdhe. Kjo filozofi e copëtimit të tokës së paraardhësve kthehet në një ide që përçon romanin në udhëkryqin e të shkuarës dhe të së ardhmes. Procesi filozofik dhe tematik i romanit thellohet teksa jeta njerëzore në pafundësi krijon raporte me strukturën shprehëse artistike si forcën e personazhit, dallimin e tij, formës së rrëfimit në funksion të plotë të vijimit qenësor dhe krijimit letrar. Duke kërkuar rrënjët e kahershme midis jetës dhe vdekjes, këtij kontrasti të njohur, ku humnera e territ dhe rrëmbimi i trojeve simbolizojnë kërkimin e shenjtërisë së kombit të humbur apo plisat e gjakosur në shekuj për qëndresë, lindin elementë artistikë që na zbulojnë esencën e kujtesës. Realiteti historik e shtyn personazhin kryesor Gjonin të zbulojë një realitet tjetër brenda vetëdijes së tij duke u ballafaquar me të vërtetën e jetës së të parëve që nuk kanë vetëm rrënjë historike por edhe shpirtërore. Koha e zbulimit të së shkuarës dhe koha e rrëfimit të së tashmes krijojnë një realitet artistik, pasi autori i romanit hyn brenda botës së disa personazheve në roman si Hana, Atë Artur Konica, Shpresa, Frati i krahinës Pashku, Gjina e të tjerë zëra që dëgjohen duke shpalosur botën e vërtetë të jetës së tyre. Mitizimi gjithkohor i rrënjëve të atdheut të përjetshëm shfaqet në nivel të lartë artistik dhe estetik duke e bërë romanin `I dëbuari` shkruar me një stil europian dhe modern në zbulimin e qenësisë, një dukuri të re në realitetin e letërsisë shqipe.

Filed Under: LETERSI Tagged With: I DEBUARI, Vilson Culaj, Violeta Allmuca

Sofra Poetike e Dielli-t- Buqetë Lirike Nga Anton Çefa

November 9, 2017 by dgreca

Buqetë lirike/

1-anton-cefa

Nga Anton Çefa/ New Jersey/USA/

Atdheu/

Ma i madhi mister/

Rri fshehur në truallin tand/

Etje e dhimbjes/

Dhe e mallit/

Që shtohet në rrjedhë të stinëve./

Jehe melodish

Në mendimin tim

Thërmohet nji tingull guri

E vorbuj flake ngre në çdo pikël gjaku

Mandej nji mal me dhimbje

E jehe melodish

Ma të lashta se kohë e gurit.

Mallkimi i gurit

Që në kohët ma të hershme

Stërgjyshi im në logun e kuvendit

Faqe burrave urtakë

U përbetue mbi gur . . .

Dhe guri ia lëshoi namën e vet:

“Mallkue qoftë çdo gja qi s’asht gja,

mallkue qoftë fjala,

nëse nuk zbulon të vërtetën,

lëvizja nëse nuk synon drejt dritës,

ngjyra nëse nuk ruen fytyrën,

forma nëse shtrajtëson njeriun,

pesha nëse nuk randon ku duhet!

Mallkue qofshin !”

E mallkimi më ndjek që shtatqind brez.

Filli i fjalës

Fëmijë,

Ia kërkova fillin fjalës:

Përtej bukurisë, qielli,

Përtej dashurisë, nana,

Përtej flijimit Atdheu,

Përtej vetvetes, emni.

Kryqëzim 

Kryqëzohem tek fjala,

Fjala kryqëzohet tek unë.

Në fjalën time digjem,

Përsëdytem prap tek fjala.

Hini i stërdjegun i Feniksit –

Fjala.

“E para – fjala”

“E para fjala” – në Ungjill Shën Gjoni –

Në magjen e kaosit të gatuhet drita,

Të ndizet prushi diellor

Ditën

Dhe kandilat e yjeve natën!”

Po Fausti i urtë : “Në fillim vepra.

Vepra i jep frymën fjalës

E botës.”

Rendi hyjnor e ai njerëzor

Përzihen.

Njeriu përpëlitet në andralla.

Njeriu

Për lindjet e dritës

Prendimet përflaken n’lakmi

Dhe agimet

Drejt muzgjeve përjetësisht shtrijnë duert.

Njeriu –

Nji pikë e vetme

Në këtë univers dëshire.

Poezia shqipe  

Stinë që bleron përherë

Në parzmin tim

Poezia shqipe

Qysh në ma të hershmet

Kohë të fëminisë.

Në damarët e kaltër të gjakut

Si në lendinat e vjershës sonë dikur

Përndezet “Andrra e jetës” nën çurlikim bylbylash

Për kohë ma të bardha,

Pranë nji prozhmi ku mrizojnë zanat

E Fratit të Madh,

Vaditën “Lule vjeshte”.

Në barin e livadheve që rritet

Lëndinave t’krahnorit,

Përgëzojnë e kundërmojnë trëndelinat

E Lasgushit,

Nën thembërzat e kangjelave të De Radës.

Atje kullosin dele të bardha –

Motrat e Gasper Palit.

Dhe natën, kur shuhen hyjëzit

E errësina randon mbi jetën

Ndizet e kullon dritë

Qiriu i Naimit.

Poezia ime

E ndezun dikur

Në krye të stinëve të mia –

Qiri i pafikun

Deri në sosje të frymës.

Kumbimi i heshtjes

(Birit tim Dasaretit)

Ritmi i kujtesës

Ma dridhë penën n’kalesë t’nji fjale:

Asht malli për ty.

Dishirit s’i bindet jeta.

Që në fëmini

Pranë andrrës sime

Asht ngri nji gojë trishtili.

Mos bëzaj! –

Më thanë n’kërcnim,

kur isha vetëm za

E u përhumba si tingulli n’humnerë.

Kot kërkoj sot

Hije jehonash t’shueme

Mbi hone buzësh.

*

Mos shih ! –

Më thanë n’kërcnim,

Kur isha vetëm sy.

Kot kërkoj sot

Gjurmë fjalësh

Ndër zgavra t’syve.

Ato s’i rinë ma drita.

Nuk mbillen lule n’djerrina muzgjesh.

*

Ndër mure, jo,

N’muranë kumbon heshtja,

Që shijen t’idhtë ia ndiej ende.

Asaj po venia veshin

Dhe shkrueji ti ato që nuk i thashë dikur !

Ju s’keni emna

Martirëve të diktaturës

Ka humbë shkëlqimin në gropën e përbashkët

plot lagështi,

bardhësia e eshtnave.

Kohës i shkojnë mornica në trup.

Me duer që dridhen prej dëshire

po i marr eshtnat tuej, miqtë e mi,

po i vendos në gropën e qelqtë të gjoksit,

altar i dhimbjes.

Prej andej do kundroni

kaltërsinë e andrrave të vrame

nga duer vllaznore.

Nji kunorë lutjesh ju ve  te kryet

dhe kryqin e mundimeve tuaja.

Ju s’keni emna,

lavdi asht emni juej

mbi rrasën e mërmertë të kujtesës së kombit.

Filed Under: LETERSI, Sofra Poetike Tagged With: Buqetë lirike, nga Anton Cefa

  • « Previous Page
  • 1
  • …
  • 208
  • 209
  • 210
  • 211
  • 212
  • …
  • 290
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • Sounds of Albania…
  • Fuqia e vërtetë…
  • Qyteza dardane në Kodren e Pecës – Kukës
  • Realiteti i përballueshmërisë për amerikanët
  • IL PICCOLO DI TRIESTE (1913) / INTERVISTA EKSKLUZIVE ME PRENK BIB DODËN, PRINCIN E MIRDITËS, MBI DORËZIMIN E SHKODRËS DHE FATIN E ARDHSHËM TË SHQIPËRISË
  • NYC Flag Raising for Albania’s Independence Day – Recognition of our Community’s Contributions and History
  • Data 10 Dhjetor shënon Ditën Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut
  • ELITEN E RE DUHET TA MBËSHTESIM
  • Në Parlamentin e Rumanisë u promovua fjalori akademik rumanisht–shqip: një ngjarje historike për dy kulturat
  • LAHUTA NE UNESCO FITORJA SHQIPTARE PERBALLE PRETENDIMEVE SERBE
  • Një reflektim mbi “Strategjinë Kombëtare të Mbrojtjes” të ShBA-së, miratuar ditët e fundit
  • “Ukrainë, paqe e pamundur me pushtuesin (Putinin)”
  • INSTITUTI I KUJTESËS KOMBËTARE SHQIPTARE NË STUTTGART
  • Presidentja Osmani priti në takim Raportuesin e Parlamentit Evropian për Kosovën, z. Riho Terras
  • ROLI I SALI BUTKËS NË SHPALLJEN E REPUBLIKËS SHQIPTARE TË KORÇËS

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT