Nga Kadri Tarelli /
Shpendi Hulësi Topollaj, ky shkrimtar durrsak shumë prodhimtar librash, në mbi 45 botime, në disa gjini, si romane, novela, tregime, poezi, studime, publicistikë dhe kritika letare, sot paraqitet para publikut letërsidashës me librin e tij të fundit: “Po thahet shpirti”. Kritika letrare – portrete”, i cili është i pesëmbëdhjeti në kolanën “Kritika letare” të tij.Unë i kam lexuar të gjitha pjesët e këtij libri të bukur dhe me shumë vlera njohëse mbi analizat leratre të disa librave dhe autorëve të tyre. Jo pa qëllim e nisa këtë shkrim, me dëshirën që të jap disa mendime rreth këtij botimi, jo për të kundërshtuar, por për të diskutua apo rrahur mendime me ata që thërrasin dhe bërtasin se tani nuk ka kritikë letare, aq sa po vyshket e po thahet kjo gjini e kërkuar. Në fakt edhe ata kanë të drejtë të tjrerrin kështu fjalën, se nuk ka më një qendër ku të gjykohen shkrimtarët dhe librat e tyre si qëmoti, në të quajturin “Realizmi socialist”. Më vjen çudi, se si nuk jemi çmësuar në këto 25 vjet pas diktature. Ka edhe një arrësye që mjeshtrat e fjalës dhe të letrave shtyhen të mendojnë kështu, sepse ata që merren me kritikë letare janë të pakët, pasi kjo gjini letare është më e vështirë, njëkohësisht më e papaguar. Nuk po zemërohem me ta, veç po u drejtohem: A mundet kush t’i përgjigjet kësaj pyetje: kush merr përsipër të harxhojë kohë e mund për studime të tilla letare, që kërkojnë, veç të tjerave, kulturë dhe aftësi analizuese? Sepse edhe shtëpitë botuese që duhet ta bëjnë, as e venë ujin në zjarr për këtë punë. Aq më tepër, kur në të njëjtën kohë, asnj kritik nuk ka fuqi ekonomike t’i bëjë publicitet librit dhe punës së tij. Me keqardhje shtoj këtu edhe shpërfilljen e nonjë autori libri, që nuk të thonë as faleminderit, e jo më të të ftojnë për kafe, e mirënjohje. Nuk di sa mund të biem në një mendje me lexuesin, për këto që mendoj e po rëfej.
Nuk po marr përsipër të studjoj e të shprehem për këtë dukuri me mjaft rëndësi, sepse është temë mjaft e gjërë. Po mjaftohem të ve përballë librin “Po thahet shpirti”, për të thënë se ka kështu edhe kokëkrisur si Shpendi Topollaj që nuk reshtet së studjuari dhe së shkruari për vlerat letare të autorëve të ndryshëm, si ndaj atyre që i quajmë kollosët e letërsisë, po ashtu edhe për autorë të panjohur, apo pa shumë “Emër”, shpesh edhe të rinj në moshë dhe krijimtari. Me sa kam vënë re, Shpendi ka një huq të mirë, duhet thënë për t’u admiruar, sepse për çdo libër që lexon dhe që mendon se ka vlera letrare dhe ideore, mban shënime dhe shprehet duke vënë brenda edhe emocionet vetiake, që nuk mund të komandohen dhe të ndalen, njëkohësisht ngulet fort te forca e mendimit të autorit dhe mësimet që nxjerrim nga fjala e qëndisur me art. Kam përshtypjen se kësaj ane i mshon me tepri, pasi ndjesitë janë të çstit, ndërsa vlerat universale që i qëndrojnë kohës, shpesh edhe shekujve, janë gurë të gdhendur në kështjellën e nditur të diturisë dhe të artit. Besoj se këtu kritiku Shpendi ka parasysh fjalët e Rusoit: “Shkalla e vlerës së një libri, varet jo vetëm nga fakti se sa të emocionon, por dhe sa të bën të mendohesh”.
E ftoj lexuesin të lëçisë me ëndje disa pjesë, e më pas të tërën dhe do të më japë të drejtë nga ngazëllimi dhe forca e mendimit dhe analizës. “Poet, t’u bë detyrë e vërteta,/ misioni yt fisnik./Le të drejtojnë njëqind shigjeta,/shkruaj mos ki frik! Është thirrja e poetit Vladimir Masallov në librin me poezi “Zjarri”, të cilit Shpendi i kushon një shkrim shumë të bukur, për ta vënë të parin në këtë libër. Nuk e teproj kur po them se ka një frymëzim gati hyjnor, që thurr prozë poetike kushtuar librit me poezi. E kush tjetër mund të këndojë kaq buur, veç poeti për poetin? Këto vargje kushtuar dashurisë, janë të zgjedhura si ilaç për të dashuruarit: “Dashuria jote ma ndezi ndjesinë,/që mesa duket e kisha harruar./Më grishi, më shpuri në çmendinë,/ më rindezi zjarrin që më qe shuar.
Nga i gjithë studimi këtij libri, Shpendi bën një ndërhyrje me mjaft delikatesë, duke prekur një problem të kohës që po kalojmë: “Vepra e Masallovit, plot ndjenjë, muzikalitet dhe ëmbëlsi na kthen tek ajo poezia, që sado po i largohemi, nuk ka për të vdekur kurrë. Nuk ka për të vdekur, pasi e mbajnë gjallë poetët e pavdekshëm, që e thanë aq vërtetësisht të vërtetën. Një mesazh që i vlen popujve dhe kohrave, mbase më shumë shoqërisë sonë të çoroditur dhe kohës së trazuar që po kalojmë: “Të heq kapelen miku im poet./për ty kam nderim./E vërteta është buka jonë./vetë ti je pagëzimi im”.
Vetë Shpendi me shkrimet e tij sikur na thërret t’i lexojmë këto libra, pasi na shtojnë njohjen dhe na bëjnë më të përgjegjshëm, më të arrësyeshëm në gjykimin e ndodhive të ndodhura e që po ndodhin. Lexojeni dhe gjykoni vetë, shkrimin: “Stalinizmi shqiptar në sytë e mprehtë të dy francezëve”. Rreth librit “Bulevardi Stalin. Nr. 57”. Autori me një gjuhë të hidhur, shpesh majë shigjete që ngulet në mish, analizon “Ferrin e Dantes” në shoqërinë tonë, në periudhën e mallkuar të komunizmit. Ai me të drejtë, sikur na na godet me pëllëmbë për të na zgjuar nga gjumi që nuk na ka dalë akoma, sepse nuk u besojmë thirrjeve të një populli që vuajti duke mos qënë fajtor, ndaj duhet t’u besojmë dhe t’u jemi mirënjohës edhe dy të huajve francez, të cilët e panë, e jetuan, e prekën dhe ndjenë vetë “Parajsën komuniste”, kur ata rëfejnë: “Nuk na ngelej tjetër: ose ta shpërfillnim këtë vend, ose ta zbulonim me mjetet tona pa e ndyshuar vetveten”. “Ata, fatmirësisht zgjodhën të dytën. – shprehet Shpendi, i cili vazhdon: – Ne edhe na gënjenin, se aq e kishim mundësinë e njohjes e të krahësimt, por jo ata dy francezët e mirë e të mençur, që vinin nga zemra e perëndimit demokrat”.
Një tjetër shkrim që të bën të dridhesh dhe të mburresh njëherazi është: “Uran Butka në rrugën e ndritur të të parëve të tij”. (rreth librit “Ringjallja”), ku Shpendi Topollaj thotë i deshpëruar: “Me të vërtetë është për t’u çuditur me ne shqiptarët: ka shumë nga ata që më lehtë pranuan krimet e diktaturës, sesa demaskimin e tyre, kur demokracia ua krijoi mundësinë për ta parë dhe për ta thënë të vërtetën”. Ai e ka fjalën për historianin dhe studjuesin Uran Butka, i cili ka nxjerrë në dritë shumë dokumenta, që të djegin guart kur i prek dhe të bëjnë të dridhesh, të skuqesh, më shumë të nxihesh, kur i lexon. Ai, me profeci filozofike shkruan në librin “Masakra e Tivarit”: “Një komb nuk mund të jetë i lirë, nëse nuk njeh historinë e tij…..”. Ndërsa Shpendi shprehet: Uran Butka është bindës në pasqyrimin e mendimeve të veta pasi ai u jep më shumë rëndësi faktit, ilustrimit dokumentar të atyre ngjarjeve dhe njerëzve që përshkruan”. Ajo që ve rë Shpendi te ky autor, është vërtetësia e fakteve. Kështë ka bërë në të gjith librat e tij, sikundër edhe te libri monografik kushtuar të atit, Safet Butka. Vetë Shpendi i bindur në atë çka njohu e mësoi, thotë: “Safet Butka, është njeri i shquar, veprimtaria e të cilit në interest e arsimimit të popullit, mbetet një nga shembujt e rrallë të dashurisë për atdhe”.
Të jem i sinqertë me veten u befasova nga çfarë mësova nga shkrimi kushtuar profesorit Alfred Uçi, ku Shpendi merr përsipër të analizojë “Filozofinë e donkishotizmit”, duke dhënë gjykimin se: “është njëri nga librat që i qëndron më mirë çdo kohe”. Unë nuk e kam lexuar këtë libër dhe kisha mbetur në mësimet e shkollës së mesme, ku Don Kishoti mbetej personazh që me bëmat e tij na shkrinte gazit. Po ja që paska një mendim ndryshe, madje filozofik, duke na thënë se Don Kishotë ka në çdo kohë, pse jo edhe tek ne, ku vetë profesori i nderuar shprehet: “Nuk besoj se ka patur ndonjë shkrimtar ose artist shqiptar, që pat lexuar në vitet 60-70, “Don Kishotin”, që të mos e ndjente vetën si në kohën e inkuizicionit, kur gjykohej e dënohej letëria kalorsiake”. Dhe Shpendi shton: “Don Kishotët, shpesh ishin në krye të punëve, merrnin poza sikur do ndërtonin një botë të re, ku e ku më të mirë se kjo e jona dhe nuk shihnin greminën ku po na çonin. Edhe ata hiqeshin si gjysëm shenjtorë….”. Vetë profesori Alfred Uçi kumton: “A tallet bota me Don Kishotin, apo Don Kishoti tallet me botën?”. Edhe unë pajtohem me profesorin dhe me Shpendin: Don Kishoti tallet me botën, mjerr ata që i ngjajnë, apo nuk e përfillin.
U ndala vetëm te disa shkrime kritike, nga disa që ka në libër, duke i qëndruar besnik fjalës së lashtë se: “Nuk ka nevojë të pish tërë butin për të provuar verën, mjafton një gotë”, pasi të bukur janë edhe tëtjerë shkrime kushuar librave dhe personaliteteve të letrave: Fatmir Terziu, Shefik Stublla, Jani Lufi, Hysen Haxhiaj, Abdulla Tafa, Dhimtraq Trajani, Kaim Murtishi, Nuhi Vinca, Agim Bajrami, etj, etj. Në secilin prej tyre nuk është e vështirë të vesh në dukje disa veçori që e bëjnë shpendin të dallueshëm nga të tjerët. Lexuesi i nderuar që ka lexuar së paku një libër të tij, besoj se e ka vënë re stilin e rrjedhshëm të mendimit, gjetjen e fjalës në fjalorin e zgjedhur, pa zbukurime dhe paskuptime. Redaktori dhe korrektori kanë pak ose aspak punë, pasi ai ka një përkujdesje deri në imtësi, që libri dhe lexuesi mos të vuajë nga vogëlimat.
Meqënse kam njohur shumicën e librave të Shpendit, për pak prej tyre kam bërë edhe nonjë shkrim të vogël, dua të shtoj diçka. Besoj se nuk jam unë i pari që e zbuloj një veçori dalluese të këtij autori fjalë zjarrtë dhe penë artë, i cili në kritikën letrare që merr përsipër të shtjellojë, gatuan aq bukur brumin e librit, duke gjetur e prekur mesazhet universale e njerëzore, që i përcjell me aq finesë, të cilat i vlejnë çdo individi dhe shoqërisë në tërësi. Shpendi nuk luan me fjalë, ai i beson asaj, ndaj e thurr dhe e qëndis artistikisht çdo shkrim, me shprehjë e fraza të letraëve dhe filozofëve, që nga antikiteti e deri në ditët e sotme, aqsa çdo shkrim në vetvete është një krijim i ri letrar, që i bën nder veprës dhe kritikës. Mbase nuk e teproj kur i shprehem lexuesit, se kjo punë e mrekullueshme është rezultat i aftësive të tij si studjues dhe krijues, njëkohësisht kulturës letrare e filozofike që zotëron dhe që e përdor mjeshtërisht, si askush tjetër.
Unë besoj se Shpendit i shkojnë përshtat fjalët e të diturit Jakov Milaj, te “Raca shqiptare”: “Thesari më i çmuar i një vendi nuk përbëhet prej pasurisë së tokës e të nëntokës së tij dhe prej mundësive të zhvillimit ekonomik, por prej njerëzve, prej gjakut që qarkullon nëpër venat e tyre”.
I uroj Shpendit, autorit fjalëbukur, të këtij libri me kritika letrare, punë të mbarë dhe suksese në krijimtari.
Kadri Tarelli
