Pellumb Gorrica – Dielli

TESTAMENTIN E LOTIT NUK E TRESIN SHEKUJT

March 1, 2017 by dgreca

NGA PËLLUMB GORICA/

KOPERTINA E LIBRIT TESTAMENTI I LOTIT NEBIH BUNJAKU

(‘‘Testamenti i lotit’’, vëllim poetik nga Nebih Bunjaku)/Testamenti i lotit është i përjetshëm. Është një testament që buron nga dhimbja ndaj është i rëndë, sepse mbart me vete peshën e saj dhe gëzimin. Njeriu loton sepse është njeri, dhe këto lot burojnë nga ndjesi shpirtërore të lindura, nga gëzimet e mëdha, nga dhimbjet e mëdha. Njeriu, prandaj është në këtë botë që t’i përjetojë ato me dinjitet e me shpresë perëndie, të dyja, edhe fitoret, edhe humbjet. Ndaj them që vëllimi poetik “Testamenti i lotit“ i poetit Nebih Bunjaku, është i ngjizur me qiej mjegullorë dhe gjemba hidhërimi si pasojë e ngjarjeve tragjike të Kosovës, sythe gëzimi të lumtur, fryt i zemrës dhe i mendjes, si bazë rrënjë plot pulsim i një të ardhmjeje plot hapësira. Poeti, duke dashur të depërtojë në çdo qelizë të jetës dhe të rrokë thelbin e gjëravë me të domosdoshme, e ndan vëllimin e tij “Testamenti i lotit”, në katër kapituj me tituj metaforikë, që të mbeten në mendje e nuk të shkulen lehtë, si “Testament i i lotit”; “Vula e shpirtit”; “Në ishullin e mallit” dhe “Stina e harrimit”. Motiv kryesor i këtij libri, është qëndresa e një populli të lidhur ngushtë me tokën e tij dhe historinë, me diellin dhe shiun, me djersën dhe gjakun, përmes një dashurie të sinqertë e përherë të ndezur që përtërin brezat. Në këtë libër gjithçka është thënë përmes intensitetit të mendimit e ngjyrimit të vargut të qashtër poetik. Gjithmon sipas poetit, testament i lotit përshkruan breznitë, duke vulosur gjithçka me një shpirt që, herë përvëlon me zjarrin e dëshirave, herë vishet me pritje malli në ishullin e tij të lotit dhe pastaj ngjizet me ndjenjësi njerëzore, që të përjetohet pa e njohur kurrë stinën e harrimit. “Në ritualin e Pritjes/ Testament i lotit/ Lëbyrur nga dielli/ Lagur nga shiu”. (Poezia “Testamenti i lotit”) Kur shkruan me një sintezë të fuqishme poeti dhe ashtu thjesht e natyrshëm ke kuptuar se simboli dielli dhe shiu përfaqësojnë dy botë krejtësisht të kundërta, botën e gëzimit dhe botën e vuajtjeve. Poezia e Nebih Bunjakut shkruar me pathos e dashuri, përshkon etapa të rëndësishme të historisë, dhe nxjerr në pah atdhedashurinë shqiptare, dashurinë vëllazërore dhe gëzimin mbarëshqiptar. Ekzistenca e kombit dhe psikologjia e tij është e lidhur me gjuhën dhe traditën, me legjendën dhe luftën, me tërësinë tokësore, duke përfshirë edhe Kosovën martire, edhe Çamërinë, dhe gjithë shqiptarët e shpërndarë nëpër botë, të cilët i bashkon një ideal, ku rrjedh i njëjti gjak në damarë dhe u kumbon ndjenja e fuqishme e lirisë. Ndaj poeti shkruan: “Lot i shpirtit Çamëri/ Lumë i dëbuar nga shtrati/ Kush t’i ngatërroi ëndrrat/ Djalli a lugati”. (Poezia “Lot i shpirtit Çamëri”). Është e qartë se autori ndërthur rrjedhat e dëshmive-kohë, për të kumtuar qëndresën e shqiptarit me rezistencën e tij ndaj rrebesheve të historisë, por edhe në ruajtjen e kulturës, gjuhës dhe zakoneve, dhe këto ai i portretizon nëpërmjet ngjarjeve historike, që mbajnë themelet e kombit tonë, nëpërmjet përkushtimit qytetar të heronjve, idealistëve, poetëve e artistëve. Këtë qëndresë poeti e simbolizon me “lisat që puthin hapësirat dhe shtrijnë rrënjët gjer në det”. Kullon shpirtësia e poetit e mbështjellë nga furtuna e dhimbjes së kohërave, të cilat zezonin qiellin gri të Kosovës. Ndaj ai shkruan me vargje që burojnë nga zemra e rrezatojnë jo vetëm dhimbje, por edhe respekt e kulturë si për heronjtë e Lidhjes së Prizrenit, po ashtu për Bekim Fehmiun, Ali Podrimjen, etj. “Ura e shenjtë u përkul për Ty/ S’rrodhi ujë por Lot Ali”. (Poezia “Rrugës pa kthim”, Ali Podrimjes)

Më bukur se poeti nuk e thotë askush tjetër botën e vrarë të emigrantit, që kanë fatin e keq të zvarriten udhëve të huaja. Në poezinë “Emigrant”me katër vargje plot sintezë e metaforë, poeti përshkruan takimin e dy botëve në një zemër të përvëluar për liri, një mendje të etur për ëndrra, që të tjerët i ndrydhën pa mëshirë. Veçse kjo poezi e thurur nga shpirti duhet lexuar përtej rreshtave për kalvarin e gjatë e tepër të mundimshëm të emigrantëve tanë udhëve të botës, ku pasqyrohet me së miri se sa e vështirë është të ndihesh i huaj në dhe të huaj. A thua ky fat do të vazhdojë të ndjekë edhe për dekada të tjera shqiptarin?: “Valixhja e vjetër me ëndrra plot/ Dhëmbja e botës emigrant/ Në zemër gjak në sy lot/ Varrin bosh shpirtin vakant”. (Poezia “Emigrant”)

Për poetin Nebih Bunjaku, që njeriu të sfidojë udhët e vështira të jetës, e dallgët e viteve, nuk mjafton vetëm trupi e mendja, por duhet edhe një botë e pasur shpirtërore, një zemër e madhe që të lindë vetëm dashuri e mirëkuptim, duhet deti i ndjenjave që të lindë këngën e durojë dhimbjen me dinjitet. Dhe duke nënkuptuar se baza e të gjitha përtëritjeve dhe e qëndresës është dashuria, poeti një cikël të bukur poezish ia kushton kësaj ndjenje të thellë njerëzore. Duke e konsideruar dashurinë si ndjenjë fisnike që buron forcë e shpërthen romantikë, dhe si domosdoshmëri për ripërtëritjen e jetës, poeti shkruan: “Ç’të bëj unë pa ty/ Si toka pa qiell/ Si qielli pa yje/ Si dita pa diell”. (Poezia “Ç’të bëj unë pa ty”) Dashurinë poeti e ngre deri në lartësi qiellore dhe e konsideron nënën e çdo mësimi: “Nëna e çdo mësimi/ Është veç dashuria/ Akademia e jetës/ Dhe vetë Perëndia”. ( Poezia “Akademia e jetës”) Jeta i ka dhe i pranon të gjitha, por edhe për njeriun që ka marrë misionin ta ndërtojë dhe ta dojë jetën, duhet t’i pranojë ashtu siç janë të gjitha, edhe të qeshurën, edhe vajin, edhe dashurinë, edhe hidhërimin, edhe lumturinë, edhe dhëmbjen… Dhe, në ndërthurjen e tyre merr kuptim ajo: “U martova me dhëmbjen/ Më të trishtën në botë/ Lulen e rinisë/ Ma kalbi me lot”.( Poezia “Martesë me dhimbjen”)

Në fund të librit “Testamenti i lotit“, të duket vetja sikur ke dalë nga një udhëtim i bukur, dhe pastaj je ulur të pushosh nën hijen e një lisi të moçëm, që nuk plaket kurrë, dhe aty nis e mendon për peripecitë e jetës, por bën seleksionim të atyre që të duhen, dhe s’të duhen dhe bilanci të del gjithmonë pozitiv. Kjo jetë ia vlen të jetohet, sepse, siç shkruan poeti: “Ne nuk jemi të humbur/ Jemi në themelet e Lirisë”.

KA GJITHMONË DRITË NË FUND TË TUNELIT

September 11, 2016 by dgreca

NGA PËLLUMB GORICA*/

Jeta e njeriut është një labirinth të fshehtash e të panjohurash, fantazish e meditimesh, ndjenjash dhe ndërlikimesh, në të cilat njeriu mundohet vazhdimisht të depërtojë në to, por të vërtetën e madhe e kupton vetëm në fund, kur i soset gjithçka dhe ai e mbyll me një skepticizëm të pashpjegueshëm: “Ikën vitet sikur s’qenë”. Duke pranuar se njeriu në vetvete është një labirinth dhe se jeta që jetojmë është gjithmonë një “Tunel”, që here – herë nuk ka dritë në fundin e tij, shkrimtari nga Kumanova, Burhanedin Xhemaili në librin me tregime “Në fund të tunelit”, nuk e pranon psikologjinë e atyre që i vret mendimi se “kjo jetë është e kotë”.

Libri është një përplasje e fortë dhe e përhershme midis jetës dhe ireales, fantazisë dhe imagjinares, paragjykimeve dhe logjikës së shëndoshë njerëzore. Aty ku imagjinata kërkon të marrë pushtet e të sundojë fort logjikën e zhvillimit të gjërave, autori shpejt fut në punë inteligjencën, punën dhe përvojën njerëzore, hallet dhe brengat e përditshme që njerëzit i kapërcejnë me kulturën, mendimet, përvojën dhe vullnetin e tyre. Çdo tregim e mban në këmbë e papritura. Autori e nis thjesht tregimin, herë si përrallë për të vënë fëmijën në gjumë dhe herë si një bisedë që ka mbetur përgjysmë dikur, herë si ofshamë shpirti dhe herë si sprovë logjike, dhe vetëm kur shikon shpërthimin që kërkon të tresë qëllimin kryesor të fabulës së zgjedhur, me një ndriçim që të ngacmon arsyen, e zbret zgjidhjen e krijimit të tij në hullitë natyrore të së kuptueshmes dhe njerëzores jetë.

Autori për çdo fenomen e zhvillim ka mendësinë e tij, por ai kurrë nuk i robëron mendimet e ndjenjat e veta, nuk i ndrydh në kafazin e dëshirave të të tjerëve apo t’ia nënshtrojë presionit të pushtetit të më të mëdhenjve. Ai shkruan në një nga tregimet e tij, thjesht pa bërë deklamime mburravecësh se “… nuk e kisha ndërmend ti robëroj parimet e mia, edhe pse koha e mbrapshtë kërkonte heshtjen totale”. Edhe kur ndonjë mundohet të përfitojë nga injoranca e njerëzve të thjeshtë e hallexhinj, duke i trembur me një “Buf me katër sy” apo me “Magjistaren e trentë”, ata më shumë vulosin dështimin dhe turpin e tyre, se sa përfitojnë ndonjë vlerë morale e materiale e nuk lënë emër të mirë pas.

Në tregimin “Bufi me katër sy“ autori me mjeshtëri përcjell një mesazh të madh se njerëz të mirë e të pafajshëm, miqësia dhe bukuria njerëzore, “bien viktimë e bestytnive dhe injorancës,” të cilat po nuk u luftuan, bëhen rrezik për tërë zhvillimin. Siç bën përqasjen e veseve të mira njerëzore me hove shpërthyese të jetës së përditshme, dhe këtë me një arsyeshmëri edhe një paralelizëm të goditur e domethënës, midis mashtrimit e presionit të injorancës dhe bestytnive të vjetra nga njera anë, me dhunën e reprezaljet të regjimit serb nga ana tjetër, i cili nuk është gjë tjetër veçse pjellë e kësaj psikologjie dhe këtij nacionalizmi mesjetar, i cili fatkeqësisht është ende aktual.

Në tregimet e bukura të Burhanedin Xhemailit, që herë- herë marrin karakterin e një rrëfimi të mirëfilltë, e herë karakter minidramash hamletiane, mendja e mprehtë e lexuesit të vëmendshëm gjen gjithçka, edhe Kalin e Trojës, edhe Santiagon e librit “Plaku dhe deti”, gjen edhe Bajronin romantik me lamtumirën e tij të pashuar, por edhe rilindasit e kombit që kontribuan për iluminimin e atdheut të tyre. Në gojë të miqëve dhe shokëve ka vënë shprehje të tilla si :”Bota është ndërtuar rreth interesit dhe njerëzit jetojnë për interes.” ; “E çmendi dhe varrosi vetmia” ; “Mjeshtëria nuk ka kufinj siç nuk ka kufinj e mira dhe e keqja’’ ; “Njeriu pa memorie të zhvilluar është gjysëm i vdekur e gjysëm i gjallë”; autori jo vetëm vë në qarkullim mesazhe, por edhe bëhet sigurisht një përçues i filozofisë dhe mençurisë popullore, e cila përcillet tek lexuesi me një gjuhë shpirti, natyrshëm si mësim me vlerë për gjithë brezat që vijnë pas nesh.

Nëpër tregimet bindesh se autori jeton e shkruan jo vetëm për veten e të afërmit e tij, por edhe për të tjerët, për ata që e duan zhvillimin, të mirën, të drejtën, të bukurën, vlerën e shpresën, për njerëz që i japin jetë jetës, dhe jo për ata që jeta i merr zvarrë. Kur përfundon së lexuari këtë libër me vlerë sikur bindesh deri në fund se autori ka një qëllim, një mision, një lajtmotiv të shpallur, që bashkë me të ndershmit dhe të vullnetshmit e kësaj bote, bashkë me synimet e shpresave të mëdha: “T’i heqim prangat e përditshmërisë për të ndërtuar ura të qëndrueshme, që njerëzit të lëvizin sikur rrjedha e lumit të shpresave“; sepse autori bindjen e patundur që ka për vete, kërkon tua ngulisë edhe të tjerëve; ‘‘se bota nuk është ziliqare për njerëzit e devotshëm që rrezatojnë urtësi e devotshmëri”; por i pranon ato kundrejt një haraçi që në gjuhën e letrave dhe të historisë quhet vetmohim.

* (Libri me tregime “Në fund të tunelit”, i shkrimtarit Burhanedin Xhemaili)

RRËFIM PËR MOSHËN E ËNDRRËS

July 7, 2016 by dgreca

Iliriana Sulkuqi “Qirinjtë e Galaktikës”, poezi/

NGA PËLLUMB GORICA/

Çdokush lexon dhe përzgjedh letërsi sipas shijes së tij individuale. Kjo ndodh edhe me mua. Një ditë të zhveshur nga mendimet nxora nga rafti i librave të bibliotekës sime librin me poezi “Qirinjtë e Galaktikës”, të poeteshës elbasanase Iliriana Sulkuqi, që jeton tashmë mes Amerikës e Shqipërisë. Iliriana është një nga më të lakuarat e poezisë shqiptare me veçori të stilit, të cilat burojnë nga temperamenti i saj, talenti e pjekuria artistike. Ajo është poetja me një botë të shumëllojtë gjërash, që rrezatojnë aq shumë fisnikëri njerëzore, këngë nëne dhe gruaje të emancipuar. Në krijimtarinë e saj, vizaton me dorë të lirë marrëdhëniet e brishta njerëzore ku sundon malli e regëtin dashuria.

“Qirinjtë e Galaktikës” është një titull që tregon se poetja nuk është vetëm një det ndjenjash që konkurrojnë në udhët e ndritura të galaktikës, por edhe shumë e guximshme për t’u ndeshur me një realitet misterioz, dhe për të nxjerrë aty temën e poezisë që dëshiron. Ndaj asaj nuk i ka ngelur peng që, dashuria se bëri mal të ishte maja: “S’më bëri diell, të isha rrezja/ S’më bëri det të nisja dallgët”.

Kush janë qirinjtë e galaktikës, që Iliriana Sulkuqi në këtë vëllim poetik mundohet t’u kapë ndriçimin e të spërkasë ndjenjat dhe mendimet e të gjithë atyre që duan të jetojnë e të ndryshojnë jetën? Pak dritë për të gjithë. Yjet e shumtë të galaktikës ajo i ka shndërruar në qirinj, të cilët i mban të gjithë në duart e saj dhe kërkon me çdo kusht të ndriçojë errësirën, të zbardhë zemrat, të ngrejë lavdi heronjsh, të hapë varre të ndershëm njerëzish. Drita e qirinjve duhet të depërtojë thellë deri tek madhështia e gruas dhe besimi i njerëzve te Zoti, ndaj Iliriana deklaron se: “Rrënjët vijnë era tokë/ Kurse toka erë grua/ Por “se beson Zotin, ti vjedhë lotin.”

Poezia e Iliriana Sulkuqit është gëzimi dhe brenga, blerimi dhe thatësira, jeta dhe vdekja, njerëzorja dhe antinjerëzorja. Fluturon mbi krahë ëndrrash në thellësi horizontesh dhe kur duket se nuk ka më rikthim ajo shpejt zgjat dorën dhe kap një brengë nëne ose bisedon me një pemë dhe çuditet se si ajo ruan virgjërinë në këtë kohë të trazuar. Ajo futet në arsyetime filozofike, udhëton në shtigje të panjohura galaktikash pa u shkëputur asnjë çast nga realiteti i përditshëm, dhe nuk harron se mbi të gjitha është njeriu që i jep kuptim jetës e vdekjes. Aty ajo gjen edhe ferrin edhe parajsën, zbulon përditë në origjinën mistike të prejardhjes së njeriut, gabimin e Evës ndaj superioritetit mashkullor të Adamit, dhe ndeshjen e madhështisë midis dritës e errësirës, që kanë qenë gjithmonë në shekuj në konflikt argumentues. Dhe kjo është dhënë në mënyrë përgjithësuese, me një argument poetik shumë të goditur në poezinë “Dialog engjëll djall dhe dy përgjigje”, që edhe pse figuracioni ngjan si fjalë e përditshme, mesazhi është shumë fluid: Engjëlli: “Besomë të dua si jetën”. Djalli : “Për cilën jetë të betohet?”, dhe vjen pas përgjigjes së Engjëllit, ajo e Djallit: “Djall, hej djall e bir djalli/ s’ta besoj të vërtetën/ Edhe sikur të më ngresh nga varri”.

Maskiliteti dhe feminiteti ndeshen shpesh në poezinë e Iliriana Sulkuqit, por më shumë për të ngjizur njerëzoren midis dy sekseve se sa për të krijuar ndarje, më shumë si një domosdoshmëri për ardhmëri shoqërore dhe për zhvillim jetësor. “Përse e pranojmë praninë tuaj?”pyet meshkujt e çuditur poetja. Por kjo është një pyetje sugjestive sepse ajo shpejt e jep përgjigjen: “Si në letrat e bixhozit zi e kuq/ Si në fizikë plus minus/ Si gjysmat e tokës me ditë e natë/ Ne qajmë dhembjen tonë të bukur/ Ju ikni të ç’burrëruar dhe kaq…”

E rritur mes brengave të jetës, poetja Iliriana Sulkuqi sikur ka edhe një farë ndrojtje, ajo me vargun e saj shkel herë mbi qelqe dhe ruan mos thyhen e herë sikur shkel mbi gjemba e ruhet të mos quket. Ndaj ajo është si me mëdyshje në triptikun e jetës. Rrobat e vajzërisë asaj si bëjnë më. Fustanin e nusërisë ajo s’e prek dot, kurse “rrobat e gjyshes “ ajo nuk do t’i veshë më. Në tre vargje poetja ndërthur poetikisht tri nyjet e jetës, që nuk janë lehtë të jetohen: Vajzërinë, nusërinë, plakjen. Tri gjërat e bukura të jetës: Fëmijëria, rinia, pleqëria dhe që secila ka të bukurat e të shëmtuarat e veta në të cilat duhet të jesh vërtet njeri me arsye, të kesh lënë kocka në udhët e jetës, që t’i jetosh e t’i meritosh ato tri mosha, sepse në fund të fundit përbëjnë atë libër të mrekullueshëm që quhet jetë.

Poetja nuk e duron dot boshllëkun, zbrazëtirën, ndarjen, mungesën e dashurisë njerëzore. Vetëm një që e ka provuar një akt të tillë mund të shkruajë vargje të tilla me peshë të rëndë e respekt të thellë për dashurinë jetësore: “Midis meje dhe teje/ Një fije floku sa një kilometër/ Hapësirë/ Ku lindet e rritet marshi im funebër’’.

Iliriana Sulkuqi nuk ka kufizim në ndjenjat poetike. Dashurinë e ka për të gjithë, por ajo veçon dashurinë për nënën. Edhe pse ka një dashuri për njeriun ajo ruan specifikën e qelqtë të dashurisë hyjnore për të dashurin e saj. Vetëm moshë nuk ka kjo poete ashtu si të gjithë poetët, që misioni i tyre është në funksion të pastërtisë dhe natyrës njerëzore, ndaj deklarimin e saj poetik po e vëmë si mbyllje të këtyre shënimeve të shkurtra: “ Ja kështu i dashur mik/ Poet si unë – unë si të tjerët/ Moshën prej ëndrre kur e rrëfejmë/ S’e kemi më vetëm për vete… “.

LASHTËSIA E NJË KALAJE TË HARRUAR

December 1, 2015 by dgreca

Kalaja antike e Qafë në Sulovë/

NGA PËLLUMB GORICA/

Atje në kodrat e Sulovës nën këmbët e malit Tomorr, ku shkëmbinjtë e bardhë reflektojnë nën efektin e rrezeve të diellit dhe një rrugë e vjetër fsheh trupin në mjegull të kohërave, ndodhet kalaja e lashtë e Qafës. Kalaja e Qafës në Sulovë, është një ndër objektet e rëndësishme arkeologjike në trevën e Elbasanit. Ajo datohet si ndërtim i shekullit të VI, të erës sonë, si një ndër kalatë e periudhës së perandorit bizantin Justiniani (526-565, zotëruese në një lartësitë shkëmbore të kodrave të Sulovës,624 m. Teknika e ndërtimit, qëndrueshmëria e mureve, pozicioni ku është ngritur po të marrim parasysh mjetet e sulmit të asaj kohe, dëshmojnë se ishte shëndërruar shekuj më parë në një fortesë ushtarake për popullsinë dhe në ruajtje të nëndegës së rrugës Egnatia. Me copëtimin e perandorisë bizantine në shekullin XIII, të feudalëve në shekujt XI – XII, kalaja kaloi dora-dorës në duart e të huajve. Dy shekuj më vonë ajo zotërohet nga princë feudale të familjes së Muzakajve, të cilët nuk rezistuan dhe kalaja pësoi shkatërrim të pjesshëm prej pushtuesve osmanë dhe u zhduk si njësi mbrojtëse. Pëshpërisin legjendat dhe historitë gojore, për rezistencën ndaj pushtuesëve, sidomos atyre osmane. Duke vijuar më tej, të paraqesim se ç’dëshmohet nga historitë gojore e ç’farë shkruhet për këtë kala nga historianë e studius të arkeologjisë.

Pjesë e hulumtimeve arkeologjike

Si barrikadë luftërash ndër shekuj, me sistemin fortifikues e të ruajtur që nga lashtësia deri në ditët tona, Kalaja e Qafës ka tërhequr vëmendjen e historianëve të njohur dhe studiues të fushës arkeologjike,të cilët e kanë shprehur mendimin e tyre. Neritan Ceka një ndër arkeologët më të mirë në Shqipëri në studimet e tij e hedh fjalën shpesh tek kjo kala. Studiusi Aleksandër Meksi në fillim të viteve ’60 ishte hulumtues i territorit arkeologjik të Sulovës. Historiani elbasanas, Dr. Shyqyri Demiri nën shoqërinë e mësuesit normalist nga Sulova, Riza Cërriku, po ashtu kishte vëzhguar ndërtimet dhe territorin e kalasë së Qafës. Në vitin 1987 u kryen gërmime arkeologjike të imtësishme nga arkeologët Ylli Cerova, Riza Hasa e Ardjan Papajani. Studiusi Aleksandër Meksi shkruante se ishte një ndër kalatë e rralla në Shqipëri, e cila i përket kohës së perandorit bizantin Justiniani (526-565). Arkeologu Neritan Ceka në librin “Ilirët’’, faqe 245,citon: “Ajo në atë kohë shërbente për të kontrolluar lëvizjet e ushtrisë armike në luginën e Devollit në Sulovë e më tej për të mbrojtur banorët nga sulmet e papritura të pushtuesëve, të cilët shkatërruan shumë vendbanime. Nga kalaja në raste rreziku shkëmbeheshin sinjale me kala të tjera se siç dihet Iliria ka qënë e mbushur me një rrjet kalash mbrojtëse. Nga pozicioni ku ndodhej kalaja vështroheshin një sistem kalash malore si ajo e Mengëlit, Gracenit, Valshit, Galigatit, Antipatraeas,asaj fushore të Skampinit,e tj dhe sigurisht formonin pjesën lindore të zinxhirit fortifikues për Durrahun si një bazë e fortë e perandorisë bizantine në atë kohë”. Si rrjedhojë e gërmimeve arkeologjike të kryera rezulton se janë zbuluar objekte që hedhin dritë mbi aspekte të lashtësisë së saj, me një inventar arkeologjik mjaft të pasur: vegla pune, shigjeta, mburoja, shpata,stoli, enë prej balte, qeramikë, amfora, pitosa. Fakti më i dritësuar arkeologjik, që vërteton se “Kalaja i përket shekullit VI të erës sonë janë gjetja e 7 monedhave nga të cilat 3 janë të lexueshme. Këto monedha i përkasin periudhës së sundimit të perandorit bizantin Justiniani” (Ylli Cerova “ Iliria ” Nr 2 viti 1987, faqe,165.) të cilat i përkasin shekujve VI, që janë një tregues i zhvillimit ekonomik të trevës. Brenda mureve rrethues të kalasë ka pasur edhe banesa, që kanë shërbyer për luftëtarët e kalasë, familjet e tyre e në raste sulmesh për mbrojtjen e popullsisë. Vendi ku ngrihet kalaja ka formën e një lëndine të vogël. Për historianët ishte një fortesë e fuqishme me pozicion tejet të mbrojtur, e kështu nuk ka pasur nevojë për fortifikim të shumtë,pasi shkëmbinjtë e thepisur në anën perendimore e bënin të pamundur t’i afroheshin asaj dhe kështu e bënin mbrojtur një pjesë terreni. Në lindje e veri kalaja ishte e mbrojtur nga dy rrethime, njeri me një rreth të vogël e muri e tjetri i përforcuar nga një seri kullash. Arkeologu Ylli Cerova një nga studiusit dhe gërmuesit kryesor të saj, në botimin“Iliria”, nr 2,viti 1987, faqe157 shkruan: “Me gjithë pozitën e favorshme strategjike me mure që shkojnë 2. 30- 2. 50 m të trasha, gjatësinë 220 m dhe dy kthesa në kënd të drejtë, të pajisura me kulla, nga ndërtuesit është parë e arsyeshme që për të arritur më tej aftësinë mbrojtëse të kalasë në anën lindore dhe veriore është ngritur një protekizëm, (mur mbrojtës ) ky është larg murit rrethues 10-12 m dhe i trashë 1. 4 m i ndërtuar me gurë të vegjël e mesatar. Ajo është jo më shumë se 110 m gjatësi ”.Studiuesi Aleksandër Meksi në botimin “Arkitektura mesjetare në Shqipëri’’, faqe 36 shkruan: “Mbrojtja e një kalaje ishte në varësi të fortësisë së kullave dhe të mureve të saj ashtu nga vendndodhja e saj dhe forma e terrenit. Zgjedhja e vendit me mbrojtje natyrale ka qenë një nga kërkesat bazë’’. Muret janë ndërtuar me gurë gëlqeror të nxjerrë në vend nga shtresat shkëmbore në trajtë rrasash,gjë që aty gjenden lehtë. Muret e kalasë në përgjithësi sot janë të dëmtuara, të rrëzuara dhe nuk ruhen të plota, me përjashtim të një fragmenti që ruhet mirë me një gjerësi 2. 30 m dhe i gjatë 30 m. Lartësia mesatare në këtë fragment është 2, 5 m. “llaçi që është përdorur ka një cilësi të mirë.Muret dikur arrinin lartësinë 5 m” (Neritan Ceka, “Monumentet “ 7-8, viti 1974, faqe 84). Ndërtimi i kullave në këtë mënyrë nga studiuesit është shpjeguar me goditjen më të madhe që mund të përballonin ato gjatë luftimit.Të pesë kullat shquheshin për forma të ndryshme planimetrike. Kulla Nr 1 kishte formën katërkëmbëshe dhe ndodhej në anën juglindore të kalasë. Kullat Nr 2, 3, 4 forma e tyre ishin trekëndëshe me kulm të prerë që ndodheshin në anën lindore. “Këto kulla kanë qenë me majë të mprehtë, trekëndëshe me kulm të prerë të cilat rrallë janë në kala të tjera në Shqipëri’’, shkruan arkeologu Gjerak Karaiskaj në librin “5000 vjet fortifikime ne Shqipëri’’, faqe 121.Kulla Nr 5 ndodhej në anën perëndimore me formën e shkronjës U. Kalaja ka një hyrje që gjendet në skajin juglindor të saj. Ajo është krijuar si rezultat i ndërprerjes së murit rrethues dhe mbrohet nga kulla Nr1 që ndodhet pranë saj. Element me interes i murit rrethues është një shkallë ngjitje e vendosur 6. 5 m përpara kullës nr 2. Rreth kalasë shtrihej një vendbanim i vjetër dhe i madh, Klosi i Vjetër, gjurmët e të cilit i gjejmë edhe sot. Historinë e këtij qyteti dhe kalasë e ka përshkruar historiani elbasanas, Shyqyri Demiri, në librin“Histori e shkutër e trevës së Elbasanit”, faqe 27 ku shkruan:“…është shfaqur mendimi se këtu kemi të bëjmë ndofta me një qytet mesjetar nën sundimin e Muzakajve, që u shkatërrua më vonë prej turqve, siç thotë edhe legjenda popullore, me qirinjtë e ndezur mbi brinjt e dhive. Për këtë vendbanim interesante është historia e kecit që kalonte nga njëra çati në tjetrën pa zbritur në tokë deri në kala dhe kjo prej dëndësisë së ndërtimeve.

Aty ku legjendat pëshpërisin

Si një kala e vjetër, rreth saj pëshpërisin legjenda dhe histori të shumta gojore për rezistencën e luftëtarëve ndaj pushtuesëve. Një histori e njohur tregon qëndresën për të mbrojtur kalanë, kur Arbëria u pushtua nga turqit, e si shumë kala e fortifkime të tjera u shkatërrua.“Hordhitë turke vijnë me mijëra ushtarë për të pushtuar kalanë. Betejë që u vazhdoi ditë e netë me radhë derisa një natë me dredhi ushtarët turq me të gjitha forcat arritën të thyejnë qëndresën e luftëtarëve që e mbronin. Hyrja e ushtrisë së pushtuesëve osman e marrja e kalasë u mundësua nga pjesa e përparme e saj, se pjesa para është shkëmbore. Natën maskuan një tufë të madhe dhish, duke u vendosur në brirët e tyre qirinjë të ndezur dhe i nisën nga perëndimi i saj. Luftëtarët u përqëndruan nga ky krah. Ndërkohë turqit sulmuan nga lindja me forca të shumta, që ishte lënë e lirë nga luftëtarët dhe mësynë në kala, duke bërë gjakderdhje ndër luftëtarët. Pas shkatërrimit luftëtarët dhe banorët u tërhoqën nga kalaja e vendbanimi afër saj, Klosi. Nuk i rezistuan barbarizmave dhe sëmundjes së kolerës, që mori shumë jetë njerëzish, duke e lenë atë në dorë të pushtuesve.” Le të tregojmë edhe këtë legjendë interesante e mbetur në kujtesën e kohës. Princesha e kalasë,që për të mos rënë në duart e ushtarëve turq u hodh nga shkëmbi i kalasë. “Në kohën e pushtimit turk, një pasha turk u nis me taborrin e tij nga Stambolli për të pushtuar toka e midis tyre pushtoi edhe kalanë e Qafës. Princesha e kalasë, Çobanka për t’i shpëtuar turqëve kur e pa se nuk ishte në gjëndje të mbronte kalanë para taboreve të tyre në numër,që e kishin rrethuar “fluturoi” së bashku me mushkën mbi të cilën kishte hipur nga kalaja në një pllakë të gjërë shkëmbore (toponim) Gjurma e Mushkës, dhe mandej në një gropë të madhe e cila mori edhe kjo emërtimin Hurdha e Çobankës. “Thuhet gjithashtu se për të vërtetuar se ky “fluturim” nuk ishte përrallë dëshmonte gjurma që ka lënë mushka mbi pllakën shkëmbore në fjalë. Një histori tjetër gojore tregon: ‘’Prej Ponepthi afër Goricës së Çalës, toponime në lartësitë shkëmbore të Sulovës, çohej uji me qyngje në kala. Kur rrethohej kalaja sigurohej dalja ndërmjet një tuneli të nëndheshëm, që përdorej për sigurimin e ujit, ushqimeve, armatimeve në raste sulmesh e luftërash të gjata, që banorët e luftëtarët e saj të shpëtonin.”

Në roje të rrugës “Egnatia”

Afër kalasë së Qafës, në shpatin shkëmbor kalonte një rrugë, që lidhej me nëndegën jugore të rrugës Egnatia,e cila njihet edhe sot si Rruga e Kaurrit. Studiuesi kanë përmendur në botime se Rruga “Egnatia” kishte një degëzim në luginën e Devollit në Sulovë, duke ardhur nga qyteti antik i Apolonisë për në Scampini. Ky degëzim ka lënë gjurmë në hartat dhe dokumente e kohës i cili përfaqësonte një shkurtim, por që nuk duhet të ketë pasur ndonjë rëndësi të madhe dhe përdorim në stinën e dimrit veçanërisht në kohë shirash nga vërshimet e përrenjve, të cilët shëndërronin të pakalueshme në mjaft pjesë të saj. “Mbrojtja e rrugës Egnatia përveç fortifikimeve të qyteteve u sigurua edhe ndërmjet ndërtimit të kalave, të cilat kontrollonin rrugët. Për të kontrolluar daljen e rrugëve natyrore nga lugina e Devollit në fushën bregdetare u ndërtua kalaja e Qafës…”(Neritan Ceka “Ilirët”, faqe 244). Lidhur me itinerarin e saj studiuesi i rrugëve dhe urave të vjetra në Shqipëri Valter Shtylla në librin e tij“Rrugët dhe urat më të vjetra në Shqipëri”, faqe 10 shkruan: “Kjo rrugë që vinte nga Apolonia, pas urës së Kuçit, duke ndjekur anën e majtë të rrjedhës së lumit Eurodakis, (emri i lumit Devoll në antikitet) kalonte luginës së lumit Devoll.

* * *

Kalaja e Qafës, dëshmitare e lashtësisë dhe historisë në trevën e Elbasanit, pas viteve ‘90, është lënë në harresë dhe pak nga pak po shëndërrohet në rrënojë. Vula e shkatrrimit prej agjentëve atmosferike,përpos dëmtimeve nga njerëzit është e dhimbëshme dhe të ngjall një zymti shpirtërore. Heshtja e pushtetarëve dhe institucioneve arkeologjike, si sëmundje e vjetër shqiptare, s’ndihet me indiferencën, por gjurmët e lashta të kalasë s’kanë gojë të flasin.(Ne Foto: lerë Uji në afërsi të Kalasë)