Prof. Begzad Baliu/

Prej antologjisë së Gustav Majerit Della lingua e della literatura albanese (Romë, 1885) e deri te vëllimi i Profesor Agim Vincës, Antologji e lirikës shqipe të dashurisë (Prishtinë, 2024), janë botuar shumë përzgjedhje qasjesh të ndryshme, sprovash të veçanta dhe përmbledhjesh me përmbajtje nga gjini e lloje letrare të caktuara. Prej Gustav Majerit, te Petrotta, Gurakuqi, Shuteriqi, Qosja, Jorgaqi, Kuçuku etj., janë botuar vëllime antologjish me poezi, proza, drama, kritika, ese, si dhe përmbledhje gjithëpërfshirëse për autorë, personalitete, tema kombëtare, politike, kulturore dhe madje përzgjedhje tekstesh për të huaj.

Prej mënyrës së përgatitjes së tyre, prej gjithpërfshirjes së tyre, prej përzgjedhjes së teksteve dhe prej vlerave estetike të përfshirjes së tyre nuk është vështirë të shihet se rezultatet më të mira i kanë sjellë ligjëruesit e tyre dhe sidomos njohësit dhe studiuesit shumëvjeçar të tyre.

Profesor Agim Vinca është ligjëruesi dhe studiuesi më i mirë i poezisë shqipe prej më shumë se një gjysmë shekulli, prandaj nuk është e rastit që ai ka sjellë një nga antologjitë më të mira të poezisë shqipe të kohës sonë. Duke qenë ligjërues dhe studiues prej pesë dekadash, duke e njohur e parë atë në tërësinë e saj dhe duke e vlerësuar atë brenda vlerave estetike, ai nuk kishte se si të ankohej për mangësitë e saj, për shkak të mosnjohjes së letërsisë së një periudhe letrare a një tjetre, një hapësire gjeografike a një tjetre, duke përfshirë këtu edhe diasporën. Përkundrazi në antologjinë e tij ai nuk ka mbajtur qëndrim refuzues as ndaj përbërësve estetikë, dialektorë a ideologjikë, ndaj një krijuesi a një tjetri, sikur kanë mbajtur paraardhësit e tij dhe madje bashkëkohësit e tij viteve të fundit, prandaj antologjia e tij është një dhuratë, sikur është shprehur në përkushtim e tij në librin që na e dhuroi: “me dashuri, për dashurinë…”.

Agim Vinca, Antologji e lirikës shqipe të dashurisë, Prishtinë, 2024, f. 280.

Shënime mbi triologjinë “Pikëtakime historike, kulturore dhe identitare” nga Dorian Koçi.

Libri me tre vëllime “Pikëtakime historike, kulturore dhe identitare” i Dr. Dorian Koçit përbën një ndër kontributet më të rëndësishme në historiografinë dhe mendimin kulturor bashkëkohor shqiptar. Ai nuk është thjesht një përmbledhje studimesh, por një udhëtim reflektues që ndërthur historinë me kujtesën, kulturën me identitetin dhe shkencën me përsiatjen filozofike mbi qenien shqiptare në rrjedhën e qytetërimit europian. Dr. Dorian Koçi është historian, studiues dhe autor i disa veprave kushtuar historisë, kulturës dhe identitetit kombëtar shqiptar. Ai ka shërbyer si drejtor i Muzeut Historik Kombëtar(2017-2023) dhe është i njohur për kontributet e tij në fushën e muzeologjisë, kujtesës historike dhe studimeve kulturore.

Me një qasje ndërdisiplinare që bashkon historinë, letërsinë dhe antropologjinë kulturore, Dr. Koçi ka botuar një sërë studimesh që synojnë të ndriçojnë rrugëtimin e shqiptarëve në kontekstin e qytetërimit europian dhe të afirmojnë rolin e tyre në historinë e rajonit. Kjo vepër e gjerë, e ndarë në tre vëllime dhe që autori synon për ta zgjeruar me të tjera vëllime, synon të ndriçojë mënyrat përmes të cilave shqiptarët kanë ndërtuar vetëdijen e tyre historike dhe kombëtare në shekuj, duke e lidhur këtë proces me zhvillimet e mendimit europian, ndikimet kulturore ndërkufitare dhe përvojat e bashkëjetesës fetare. Nëpërmjet një metodologjie ndërdisiplinare që bashkon analizën historike, interpretimin letrar dhe përqasjen muzeologjike, autori krijon një tablo të gjerë të përpjekjeve të kombit shqiptar për të afirmuar identitetin e vet në skenën europiane.

Vëllimi I: Mesjeta arbëre dhe fillesat e vetëdijes kombëtare

Vëllimi i parë i “Piketakimeve” hapet me një analizë të thelluar mbi Mesjetën arbëre si periudhë themeluese të identitetit politik dhe kulturor shqiptar. Në kapitullin e parë, “Mesjeta Arbëre dhe impakti i saj në idenë kombëtare”, Dr. Koçi shqyrton faktorët që e bënë këtë periudhë burim frymëzimi për mendimin kombëtar të mëvonshëm — nga Statuti i Drishtit si shembull i hershëm i vetëqeverisjes qytetare, deri te koalicioni i Skënderbeut me Papën Kalisti III dhe aleatët europianë në përpjekjen për mbrojtjen e krishterimit.

Një pjesë e veçantë i kushtohet ndikimit të shkollës austriake të mendimit mbi albanologjinë, përmes figurës së Milan Šuflay-t, si dhe mënyrës se si kërkimet e tij ndihmuan në ndërtimin e një paradigme të re të identitetit historik shqiptar.

Kreu vijues, “Imazh dhe identitet”, përqendrohet në mënyrën si udhëtarët e huaj — Byroni, Leake, Lear e Durham — e perceptuan Shqipërinë dhe shqiptarët, duke formësuar në mënyrë të tërthortë edhe vetëdijen që shqiptarët krijuan për veten në raport me botën perëndimore. Në kapitujt pasues, autori ndalet në fillesat e nacionalizmit shqiptar, në përpjekjet e Rilindësve për ta shkrirë përkatësinë fetare në vetëdije kombëtare, si dhe në rolin që luajtën figurat si Naim Frashëri, Jeronim De Rada, Andon Zako Çajupi apo përkthimet e hershme të Child Harold-it në formësimin e një humanizmi kombëtar me prirje europiane.

Vëllimi mbyllet me një analizë të hollësishme mbi shqiptarët në periudhën e Luftës së Parë Botërore, ku përmes dokumenteve arkivore dhe objekteve muzeale, zbulohet ndikimi i Austro-Hungarisë dhe Italisë në formësimin e shtetit të ri shqiptar.

Vëllimi II: Nga mugëtirat e Mesjetës te shtetformimi modern

Vëllimi i dytë zhvendos fokusin drejt një periudhe kalimtare, ku kujtesa mesjetare ndërthuret me përpjekjet për modernitet. Në kreun e parë, “Nëpër mugujt e Mesjetës Arbëre”, Dr. Koçi ndriçon trashëgiminë artistike dhe fetare përmes monumenteve si kisha romaniko-gotike të Shqipërisë së Epërme apo Kisha e Shën Athanasit të Muzakajve në Kostur. Këto analiza plotësohen me një qasje kulturore ndërkombëtare që përfshin marrëdhëniet arbërore-hungareze gjatë “Motit të Madh” dhe praninë e figurës së Skënderbeut në botën gjermanike, duke nxjerrë në pah përmasën europiane të çështjes arbëre që në shekullin XV.

Në kreun “Art dhe etnos shqiptar”, autori sjell në vëmendje vlera të jashtëzakonshme të trashëgimisë materiale dhe shpirtërore shqiptare — nga ikonat e Onufër Qipriotit dhe argjendaritë e Lunxhërisë deri te poetët orientalë si Sulejman Naibi — duke dëshmuar ndërthurjen harmonike të Lindjes dhe Perëndimit në kulturën shqiptare. Kapitujt pasues rrokim periudhën e Pavarësisë dhe konsolidimit shtetëror, përmes figurave si Naum Veqilharxhi e Ismail Qemali, apo përmes episodeve më pak të njohura, si roli i ushtarakëve holandezë në krijimin e xhandarmërisë shqiptare.

Një vend i rëndësishëm zë trajtimi i çështjes së multikulturalizmit dhe imazhit të gruas shqiptare në kulturën europiane të shekullit XIX, një fushë ku autori ndërthur historinë e mendimit me ikonografinë dhe artin vizual. Vëllimi mbyllet me “Nokturnet historiko-letrare”, reflektime të hollë që lidhin universin e letërsisë me historinë kombëtare — nga simbolet e universalizmit europian te ndikimet e Child Harold-it në krijimtarinë e Kadaresë, duke dëshmuar vazhdimësinë e mendimit humanist shqiptar.

Vëllimi III: Nga Rilindja Europiane te bashkëkohësia shqiptare

Vëllimi i tretë i “Pikëtakimeve” është më sintetizues dhe njëherësh më reflektues, pasi bashkon figurat, idetë dhe motivet e tre epokave historike në një mozaik të vetëdijes europiane shqiptare. Në kapitullin e parë, “Nga Mesjeta në Rilindjen Europiane”, trajtohen tema që lidhin humanizmin shqiptar me atë europian: figura e Leonardo da Vinçit dhe lidhjet me familjen Arianiti, humanisti arvanitas Mikel Maruli, apo përqasja ndërmjet Pjetër Budit dhe Manoli Blessit luftëtarit dhe poetit arvanitas, bashkëkohës të Budit. Një analizë e veçantë i kushtohet historianit gjerman J. F. Fallmerayer dhe debatit mbi origjinën e shqiptarëve, temë që autori e shqyrton me qasje kritike e të balancuar.

Në kapitujt “Art dhe etnos shqiptar” dhe “Nga pavarësia drejt shtetformimit”, Dr. Koçi na udhëheq drejt trashëgimisë muzeale shqiptare — nga thesaret e Voskopojës, rasti i Elena Gjikës, te figurat patriotike si Selam Musa Salaria, Veli Hashorva apo martirin e Luftës së Parë Botërore. Themistokli Gërmenjin. Përmes dokumenteve dhe objekteve muzeore, krijohet një rrëfim i gjallë i patriotizmit dhe i përpjekjeve për modernizim politik e kulturor.

Në kapitullin “Multikulturalizëm dhe kulturë në etnosin shqiptar”, autori vendos në dialog artin dhe historinë, duke interpretuar piktura, gravura e objekte muzeale si dëshmi të shtresëzimeve identitare të shqiptarëve në hapësirën mesdhetare e ballkanike.

Në përmbyllje, “Nokturnet historiko-letrare” risjellin reflektime mbi raportin midis historisë dhe letërsisë, përmes një leximi krahasues të Kadaresë dhe Kazanzaqisit, reflektimit të poezisë të Frederik Rreshpjes dhe prozës të Sulejman Krasniqit — si dëshmi e vazhdimësisë së mendimit letrar si formë e rezistencës kulturore.

Një trilogji e vetëdijes kombëtare dhe europiane

Në tërësi, “Pikëtakime historike, kulturore dhe identitare” përbën një trilogji të vetëdijes kombëtare shqiptare. Dr. Dorian Koçi, përmes një gjuhe të matur, por të pasur në përftesa konceptuale, e vendos historinë shqiptare në rrjedhat e qytetërimit europian pa kompleks inferioriteti dhe pa mitizim. Ai rikthen në qendër figurat, objektet dhe ngjarjet që përbëjnë rrënjën e identitetit tonë dhe i interpreton ato në dritën e mendimit bashkëkohor.

Ky botim, më shumë se një vepër studimore, është një ftesë për reflektim mbi mënyrën se si e njohim dhe e përjetojmë historinë. Ai ndërton ura midis brezave, midis Lindjes dhe Perëndimit, midis kujtesës dhe modernitetit — duke e bërë “Piketakimet” një pikë reference për të gjithë ata që kërkojnë të kuptojnë më thellë rrugëtimin e kombit shqiptar drejt vetëdijes europiane.

( Gazeta Dielli )

Prof.Dr.Fatbardha F.Hoxha

Kohë më parë pas botimit të vëllimeve “Duke kapërcyer shekullin” (2001), “Nën diellin e vështirë” (2002), “Diell i vështirë”, shqip e anglisht (2005), poeti Ferik Ferra do t’i jepte lexuesit edhe dy vëllimet e tij “Ëndrra e bregut tjetër” (2006) dhe “Nata pa agim” (2007) botuar nga shtëpia botuese “Ombra” GVG, Tiranë.

Në rrjedhën e prurjeve poetike të dekadave të fundit, lexuesi kritik provon rrallë befasi të këndshme që të imponojnë vëmendje dhe vlerësim. Tashmë janë të njohura rastet kur poetë të ardhur apo më drejt të përfshirë disi me vonesë në këto rrjedha, sjellin një krijimtari të kristaltë dhe plot vlera estetike. Edhe pse jo unikal, rasti i poetit Ferik Ferra, përcjell në çdo vëllim poetik vlimin e pashmangshëm për të derdhur qetë e qetë dhe pa bujë shumë frymë e shpirt nga qenia e tij, që përmban aq shumë lëndë emocionale, aq shumë perceptime poetike që s’ndalen dhe që shpërthejnë në vargje që të mbeten gjatë në mendje. Leximi edhe i dy vëllimeve të fundit të dhuron kënaqësi dhe të zgjon ndjesi të bukura, jo thjesht me idetë poetike dhe tharmin sa tradicional e modern, por edhe me përftesat poetike sa individuale aq edhe universale të prekshme e të zakonshme për çdo njeri.

Botimi në vëllimin “Nata pa agim”,  i kapitullit “Të mbetura në arkiv, rruga nga u nisën vargjet”, e bën të mundshme të njohësh rrugën në të cilën eci poeti drejt rritjes së natyrshme dhe asaj shkalle perfeksionimi që shfaq poezia e tij më e mirë në të gjitha vëllimet. Teksa ke lexuar të plotë lëndën poetike që të ofrojnë vëllimet e tij, nuk ke si të mos mendosh gjatë për atë marrëdhënie të thellë e të brendshme të njeriut modern, të shqiptarit në këtë kapërcyell shekulli dhe mijëvjeçari, të cilin brengat që ka kaluar, jo veç gjatë historisë së tij, por edhe në të kaluarën jo të largët nuk e kanë zbrazur shpirtërisht, por e kanë bërë që ta përcjellë botën me zhvillimet e saj të vrullshme jo si një qenie e ndrydhur, por shumë e ndjeshme dhe e zgjuar, duke u shfaqur si qytetar i botës të cilit pasuritë e saj të pafund nuk ia përthyejnë brishtësinë e shpirtit njerëzor por mbetet përherë dhe thellësisht i tillë. Kjo marrëdhënie nis me fëmijërinë e njerëzimit kur mbruheshin veprat e Homerit, Platonit e Katulit, për të vazhduar me Petrarkën, Danten, e Shekspirin, për të ardhur tek krijuesit modernë, simbolistët e fund-shekullit XIX, tek hermetikët e shekullit XX, nga eposi legjendar shqiptar tek Serembja, Fishta, Poradeci që mbeten poetët e adhuruar të tij. E gjerë dhe e pafund është edhe gjeografia e impulseve poetike të subjektit lirik të poezisë së Ferrës. Ajo shtrihet thellë në kohërat historike. Fillesat e saj i kanë rrënjët në lashtësinë greke e latine, në trevat ilire, në Epir dhe përtej kontinentit evropian. Subjekti lirik i poezisë së Ferrës shqetësohet e motivohet jo nga vogëlima, por nga gjëra të rëndësishme dhe me peshë që identifikohen me vetë qenien njerëzore.

Në gamën e gjerë të përjetimeve të subjektit lirik të poezisë së tij tërheqin mjaft poezi që shprehin variacione idesh dhe emocionesh, por gjithsesi duhet pohuar, se si të gjithë poetët e vërtetë ai nuk i shmanget motiveve historiko-qytetare që përbëjnë, për mendimin tonë, një nga vlerat e veçanta të poezisë së Ferrës. Dhe në trajtimin e kësaj teme ai ruan optikën e tij të veçantë origjinale. Tragjeditë e kombit ndër shekuj, dramat e sotme të shqiptarëve që të drithërojnë e të tronditin thellë në shpirt janë realizuar në një varg poezish. Në ciklin e lirikave qytetare që përbëjnë edhe një vëllim me peshe në poezinë e tij, ku do të përmendim “Natë ilire”, “Rozafa”, “Epiri”, “Albanoi”, si vijim i tyre qëndrojnë “Otrantonox”, “Dialog janari në det”, “Ëndrra e bregut tjetër”, ku subjekti lirik ka mpiksur aq shumë ndjeshmëri dhe brengë, aq shumë dashuri dhe mirësi që buron nga një shpirt i madh human që ka bërë të vetën, jo veç brengën e dhimbjen, por edhe ëndrrën dhe dëshirën e pafund të shqiptarëve për ta fituar lirinë, jetën më të bukur, më të mirë. Në këtë cikël gjithsesi do të veçoja një lirikë “Kombi” të botuar tek vëllimi “Ëndrra e bregut tjetër”, jo thjesht për ngarkesën emocionale qytetare që sjell, por për të shënuar se për shqiptarët, siç po e vërteton katërcipërisht edhe realiteti aktual, tema qytetare edhe këtë kapërcyell mijëvjeçari nuk resht së qeni aktuale, nuk resht së tërhequri artistët e të gjitha llojeve të artit. Ajo vazhdon të ngacmojë vetëdijen krijuese të shkrimtarëve dhe artistëve që nuk reshtin së sjelluri zbulime të reja estetike që receptohen, për arsye që dihen mirë nga të gjithë, me një intensitet ndjeshmërie për t’u lakmuar.

Në historinë e letërsisë shqiptare të kultivuar siç dëshmohet, tema qytetare mbetet temë kyçe. Krijuesit shqiptarë i kanë blatuar asaj shumë dritë nga shpirti i tyre, duke dhënë përjetime dridhëruese që nuk i zbeh asnjëherë koha. Do të kujtonim fillimisht shqiptarin e madh evropian Marin Barleti që do të trondiste vetëdijen humaniste të kohës së tij me mesazhin që artikulonte atë kohë kur hidheshin themelet e atdheut kombëtar, në Evropë. Humanisti do të shpallte atë që fare mirë mund të qëndronte si kryefjalë e çdo kohe për çdo njeri në botë: “Për atdheun asnjëherë nuk duhet menduar se është bërë shumë, se është derdhur tepër gjak, sepse dashuria për të, ia kalon çdo dashurie tjetër.” Me këtë porosi historiani shkrimtar do të hidhte tharmin që do të gjallëronte përherë letërsinë shqiptare.

Nuk mund të mos përmend edhe një tjetër poet, adhures të Lukrecit dhe të Katulit, shqiptarin evropian Mikel Maruli që ve para detyrimit moral të paret e vet, që kaptuan udhën e hidhur dhe të vështirë të mërgimit, me të cilin veprim, siç dëshmon tërë poezia e tij, ai nuk u pajtua asnjëherë, nuk u ndje i qetë. Dhe në portretin njerëzor që krijoi për nënën, ajo ndrit në parafytyrën e tij poetike, ajo fal gëzim, shpërndan dritë, se siç thekson në fund të poezisë Maruli ajo mbi të gjitha është “Gruaja që me shpirt donte atdheun”. Po ashtu mjafton të kujtojmë vargjet e Naim Frashërit të urtë teksa u fliste jo vetëm shqiptarëve në atë epokë të artë të Rilindjes Kombëtare për atë gjënë e shtrenjtë për të gjithë njerëzit në botë me mençurinë e filozofit dhe delikatesën e poetit: “Se njerëzit gjithë vdesin/Po jeta s’mbetet e shkretë/Gjuha, mëmëdheu mbesin/Të patundur për jetë” Dhe poeti Ferra “i falet” këtij rregulli të pashmangshëm për të gjithë njerëzit, por sidomos për shqiptarët. Në poezinë me titullin “Kombi”, me konceptimet e tij, me anaforën që përsërit fjalën që përbën argumentin poetik që zhvillohet si ide poetikisht përmes një vargu metaforash të arrira më shumë përmes intuitës së poetit të tipit “Mjalti që rrjedh në gjuhën e nënës”, “Trëndafil i gjakut midis shpatës e plumbit”, “Mishi i gurit” etj., ai u drejtohet të gjithë njerëzve, pavarësisht nga vendi apo koha me mesazhe që kanë shtrydhur deri në palcë përvojën shekullore të kombit të vet, duke dhënë një poezi vërtet emblematike, ku përmbajtja është formë dhe forma përmbajtje e mirëfilltë, që e bën krijimin të veçantë për vlerat e tij.

Kur lexon vargjet e Ferrës, nuk ke si të mos vësh re faktin se subjekti lirik, i ka të gjitha përmasat. Ai është qytetar i vendlindjes së tij dhe në të njëjtën kohë dhe qytetar i botës, që ndjen thellë të bukurën kudo që ajo shfaqet. Si të gjithë poetët e vërtetë njohja që ka për artin, letërsinë dhe historinë evropiane apo më gjerë, nuk e bën atë të ketë komplekse e aq më pak të nënshtruar ndaj asaj pasurie kulturore që afron njerezimi, përpos adhurimit që e provojnë shqipërimet e bukura të Ferrës që do të meritonin një studim të veçantë krahasues. Teksa lexon poezitë e tij, gjithnjë e më tepër njihet rregulli, që nuk përjashton poetët e vërtete, se të njohësh, vlerësosh identitete të tjera, nuk do të thotë të humbasësh identitetin tënd, përkundrazi, do të thotë ta pasurosh e ta përtërijsh në mënyrë të habitshme atë identitet të parë. A nuk kishte ndodhur kështu me Barletin, De Radën, Naimin, Samiun, Konicën, Nolin, Koliqin, Pipën dhe Camajn e të tjerë. Këtij rregulli i bindet edhe Ferra në poezinë e tij që vjen pa zhurmë dhe bujë, por me plot vlera. Dhe një fakt tjetër është i pashmangshëm për një sy të vëmendshëm. Për këdo që njeh sado pak jetën e poetit jo pak e trazuar në një të kaluar jo të largët, krijon respekt e vërteta, që poezia e tij ka fare pak hije nga ajo e kaluar që dallohej nga mungesa totale e lirisë. Poeti në kohët e lirisë që jetojmë sjell shumë më tepër dritë se hije. Poezia e tëra vibron nga ndjesi njerëzore që shprehin papajtueshmëri me pengimin e lirisë, por kurrsesi mllef a urrejtje që buron nga një shpirt i madh ne gen i poeti. Poezia e Ferrës ndonëse ka dimensione të ndryshme është një poezi ku mendimi dhe ndjenja shkrihen natyrshëm, duke krijuar formatin e një krijimi modern. Ajo është plot e përplot me asocacione që çlirojnë kuptime nga më të hapurat e më të larmishmet gjatë leximit, duke mundësuar më shumë se një të tillë. Vargjet e tij janë të pasura me përfytyrime dhe shqiptimë shprehëse, ku simbolet, metaforat janë të gjetura dhe të befasojnë.

Ai ka diçka nga simbolistët francezë të shek. XIX-të apo hermetikët italianë të shekullit XX, të cilët dhe i përkthen si Ungareti, Koasimodo, Montale. Po ai ka po kaq shumë nga filozofia dhe estetika e folkut shqiptar. Por ajo që vërehet anë e tej vargjeve të tij, është krijimi i strukturave dhe i mikrostrukturave të shumëfishta kuptimore, që tejkalojnë kuptimet e drejtpërdrejta gjuhësore. Nëse poezia është detaj, është figurë, kjo është e prekshme në vargjet e Ferrës, të cilat dendur të kujtojnë atë që pohonte mjeshtri i simbolistëve francezë, Stefan Malarmé: “Sikur fjalët të kishin vetëm një kuptim, atë të fjalorit, sikur një gjuhë e dytë të mos i ç’rregullonte dhe lironte ‘siguritë e ligjërimit’ nuk do të kishte letërsi”. Poeti Ferra luan mrekullisht me kohët e foljes në poezinë “Mjegulla”. Nëse në dy vargjet e para ai synon të japë një realitet spontan të përfunduar që ai e realizon me të kryerën e thjeshtë të foljes “me fshehë” si: “Mjegulla fshehu pyllin/Pylli fshehu vilat”. Në vargjet që pasojnë, që zbulojnë sipas një leximi tonë, realitete njerëzore të vetëdijshme, ose që janë produkt i tyre, për të arritur në realitete virtuale, ku përballet e mira me të keqen, që poeti i metaforizon me ditët dhe netët, siç ndodh në vijim, duke vënë në funksion të tashmen e foljes së lartpërmendur: “Vilat fshehin njerëzit/njerëzit fshehin ëndërrat/ëndërrat fshehin ditën/dhe ditët fshehin natën”. Dhe konceptimi i vargjeve që ndahen me presje si pjesë të një periudhe, kërkon të nënvizojë idenë e një realiteti kompleks e të pandërprerë dhe thuajse pashmangshëm kontradiktor e të papërputhur.

Me interes të veçantë është edhe cikli i poezive që poeti u kushton poetëve të mohuar ose të përndjekur, si lirikat kushtuar Fishtës (Nata e vdekjes së dytë), përkthyesit e shkrimtarit Gjon Shllaku (Në burgun e Iliadës), poetëve Vilson Blloshmi dhe Genc Leka (Korijeve të hënës), piktorit S. Ahmeti (Yje në grusht të greminës), të cilat shprehin një dashuri të pafund njerëzore dhe homazh për këta artistë martirë.

I ndjerë ndonëse larg vogëlimave, spikat edhe cikli me motive personale i poetit që është ndër më të realizuarit në këto botime dhe ku është fokusuar me plot finesë bukuria, kuptimi dhe vlera e jetës njerëzore. Të pashlyera mbeten lirikat që sjellin gjallërinë e jetës, rropamat dhe sakrificat e saj siç ndodh në poezine “Agimin qe nuk e pe”,”Duart”, “Nen shkemb te nates”, “Kenget e Danielit”, “Do te vije nje dite”, “Ne seline intime”, ku pas elementit personal subjekti lirik nenvizon ndjenjen univesale njerzore. Ne mjaft poezi te Ferres e ke te veshtire te dallosh kuptimin tematik, sepse shume syresh e kane gati te pamundur. Ato fare lehte mund ti konsiderosh deskriptive, kur jane po aq dhe lirika mendimi, apo me shume  elemente te tilla. Le te sjellim njeren prej tyre: “Lule limoni/flladi pupla engjejsh/arome terri ne pranvere/prushi i henes se kuqe/ku endrra pjek/floririn e frutave/i kuqerremte klorofili/deri ne vuajtjet e gjetheve/qe padashur gerricin,gervishtin,shpupurisin prushin e henes…” Ne lirikat e Ferres ka vertete gjera te krijuara me fantazi dhe finese poetike qe sjellin vlera kristalore te shume planeshe,por asaj asnjehere nuk i mungon ndjesia njerezore e thelle dhe e perjetshme sa eshte vete njerezimi. Jane jo te ralla rastet kur poezia arrin nje perceptim dhe shqiptim poetik me vlere,ato jane lirika te holla dhe delikate dhe qe japin mundesi te pafundme leximesh sic ndodh per shembull me liriken “Lulet kendojne”: “Kendojne lulet/mahnisin ngjyrat vetvehten/ku neper rreze/krehin driten ne shtat/e nuk ngopin veten/as me ere as me ngjyra”. Ne poezine e Ferres luan nje rol te papare fluksi i ngjyrave qe u jep drite hare poezise se tij.Spektri i ngjyrave i poezive te tij eshte tejet i pasur,ai te kujton simbolistet franceze,te cilet Ernest Koliqi i quan “vizatues me lapse ari”.Ngjyrat ne poezine e tij fitojne tejdukshmeri te ralle vecmas kur perdoren si atribute te fenomeneve abstrakte te blerte apo te gjelber,tingellim gri,etj. Dhe simboli mbetet nje interesante qe me sa kuptohet shpreh nje lloj antropomorfizimi te natyres moderne.Vetem keshtu mund te perfytyrosh gishtat e shiut apo duart e eres qe jane perberes te atyre lirikave me prirje te dukshme meditimi. Bota lirike e subjektit te poezive te Ferres eshte e gjere dhe e hapur si vete bota qe ate e rrethon,me te cilen ai krijon raporte te brendshme,te thella dhe jetesore. E ardhur mire si lirike e mirefillte ajo ka ditur qe te fuse ne perdorim krahas leksikut te standartit gjuhesor letrar edhe fjale dhe kuptime te dialektit verior qe e pasurojne dhe e gjallerojne leksikun poetik te Ferres. Eshte teper e veshtire,te thuhet nje fjale perfundimtare per nje krijimtari te vellimshme,por eshte pothuaj i dukshem fakti se duke lexuar e rilexuar keto vellime,bindesh per prurjet plot risi poetike dhe e ndjen se poezise bashkohore i shtohet edhe nje poet me vokacionin e tij te vecante qe e meriton te vleresohet per kontributin e sjelle ne rrjedhen e poezise sone me te arrire. 

Zija Vukaj/

«Sublimja i tërheq lexuesit e dëgjuesit jo në bindje, por në ekstazë: sepse ajo që është e mrekullueshme i shoqërohet gjithmonë një ndjenje përhumbjeje dhe dominon mbi atë që është vetëm bindëse dhe e këndshme, për shkak se bindja në përgjithësi është në prirjen tonë, ndërsa ajo, duke i dhënë argumentit një fuqi dhe një forcë të pamposhtur, mbisundon çdo dëgjues.»

Për t’i kuptuar deri në fund këto fjalë, që shfaqen në batutat e para të Traktatit, duhet larguar ideja që sublimja është një çast i thjeshtë i arratisjes së dëshiruar nga realiteti; përkundrazi, Anonimi ngulmon se letërsia është në gjendje të modelojë shpirtin dhe se njëlloj për një shpirt të ngritur e fisnik është e mundur të ngjallet në një vepër të tërë arti (“rezonanca e një shpirti të madh”, μεγαλοφροσύνης ἀπήχημα). Pra në këtë mënyrë Sublimja resht së qeni një përgojim polemik i kritikës letrare dhe përqafon çështje të karakterit etik, duke zgjeruar kështu fushën e vet e duke përuruar linjën e kërkimeve që do të bëhet pastaj e përveçme nga letërsia dhe estetika.

Sublimja është metri me të cilin maten autori dhe përfituesi i veprës, të lidhur mes tyre si në një polaritet, nga një raport empatie: duke nisur nga bindja që të gjithë njerëzit janë të bashkuar nga i njëjti tension, të lindur nga natyra e shpirtit të secilit, drejt madhësisë, përfitimit të sublimes e parë si njohja e madhësisë së shpirtit të autorit, njohje që buron nga vepra e artit dhe nënvizohet nga lartësimi qoftë i stilit, qoftë i ideve të paraqitura.

Anonimi e thjeshtëson gjithë këtë duke e ilustruar me njohjen e tij të gjerë të letërsisë, duke sugjeruar si modele një sërë autorësh, maja e artit të fjalës. Qasen kështu një nga një Homeri, tragjikët, Pindari, Safoja, Platoni e deri Bibla dhe komediografi Aristofan, aq sa edhe qeshja është një pathos hokatar dhe sublim i bashkëlindur me njeriun: “në fakt e qeshura është një emocion kënaqësie”. Por referimet nga poetët helenikë janë të mangëta.

Natyrisht, Apolloni tek “Argonautikat” është poet i patëmetë, dhe kështu është Teokriti te “Bukoliket”, përveç pak elegjive të lëna pas dore; por do të donit të ishtit Homer apo Apollon? E pra? Eratosteni tek Erigona- poemth krejt i pakritikueshëm, a është vallë poet më i madh se Arkiloku, që mbart pas shumë gjëra të papërpunuara të atij shpirti hyjnor i vështirë për t’iu nënshtruar një rregulle? Në lirikë do të zgjidhnit të ishit Bakilidi apo Pindari dhe në tragjedi Ioni i Keas apo Sofokliu, për Zeus? Sepse njëshat janë të pagabueshëm dhe në stërhollimin terësisht kaligrafik, teksa Pindari e Sofokliu nganjëherë djegin nga afshi, shpesh shuhen pa shkak dhe bien papritmas. E pra askush me mendje të shëndoshë nuk do të ndërronte një tragjedi të vetme si “Edipi mbret” me të gjitha dramat së bashku të Jonit.

^{Lutfi Brami} 

^{Filadelfia 14 tetor 2025}/

^{I dashur mik Tajar Domi ! Lexova me vëmendje librin tuaj  “ Dinastia “ Domi” e Cerenit të Kalasë së Dodës ,me redaktor , Mjeshtër i madh ,Halil Rama, botim cilësor i shtypshkronjës “Univers”. Ju falenderoj për këtë dhuratë të bukur dhe ju uroj suksese të mëtejshme në krijimtarinë tuaj ! Libri juaj, ashtu siç e gjykoj unë, është një model dinjitoz i një libri monografik familjar, vlerë e shtuar në fondin e letërsisë dokumentare, që përfshin njerëz , vende, histori e tradita shqiptare,aspekte të jetës shoqërore, historike, gjeografike e etnologjike, me të dhëna konkrete për antarët e  këti fisi të madh, dëshmi dokumentare e rrallë, që ndërthur historinë, kujtesën, dhe shpirtin e një familjeje e fisi, që ka prodhuar dije, karakter dhe përkushtim ndër breza. Me një strukturë të ndërtuar me kujdes dhe përmbajtje të pasur me dokumente, kujtime e reflektime, libri i sjell lexuesit rrëfimin e një familjeje nga fshati Ceren i Kalasë së Dodës, që ka nxjerrë nga trungu i saj mbi 115 intelektualë, një rast i jashtëzakonshëm në historinë arsimore dhe kulturore shqiptare, që ndriçon jetën e një mësuesi atdhetar dhe kontributin e një familjeje intelektuale në zonën e Kalasë së Dodës. Libri nuk është vetëm thjeshtë një biografi, por një homazh për ata që mbollën dritë në kohë errësire. Jepen mesazhe ,që përcjellin, rëndësinë  e arsimimit, rolin e individit në ndryshimin e një komuniteti, trashëgiminë kulturore të familjes dhe vendit.Ai na kujton se edhe një individ i vetëm, i pajisur me dije dhe idealizëm, mund të ndikojë në fatin e një komuniteti të tërë.}

^{Kujtesa që frymëzon rrënjët intelektuale të një krahine}

^{Populli këndon : Djemtë e Lumës /Hic s`kanë dert/Ka një luftë e bëjnë përvjet/ luftë me krajl e luftë me mbret. Autori ka arritur të sjellë një pasqyrë të gjallë dhe të ndjerë të jetës në zonën e Kalasë së Dodës, duke u mbështetur në burime të shkruara dhe dëshmi gojore, me një gjuhë të pastër, e të ngrohtë, por edhe saktësisht informative. Elementet dokumentare nuk e rëndojnë rrëfimin, përkundrazi, i japin asaj peshë dhe besueshmëri. Ai përshkruan fshatin e lindjes, Cerenin dhe Kalanë e Dodës si tokë e trashëgimisë dhe mikpritjes, e patriotizmit dhe atdhedashurisë, e gjuhës shqipe,duke e parë jo vetëm si vendbanim, por si burim identiteti. Përmes përshkrimeve të natyrës, jetës së fshatit, tradites popullore, besimit fetar dhe mënyrës së të jetuarit,e bën këtë libër edhe një dokument antropologjik  të vlefshëm. Përshkrimi i natyrës së Kalasë së Dodës  si  kala bukurie, mençurie e atdhetarie me bjeshkët e bukura shëndetdhënëse, ujin e ftohtë e të bollshëm, lulet pa mbarim, me fushën e Korabit, gropat karstike, e bëjnë lexuesin të ndjejë aromën e dheut, të dëgjojë heshtjen e maleve dhe të përjetojë shpirtin e mikpritjes e të pastërtisë ,që karakterizon këtë krahinë.Autori nuk ka harruar nga ka ardhur dhe nuk ka harruar të sjell kujtimet për vendlindjen e tij të dashur.Këto e kanë frymëzuar autorin të mbjellë në poezinë e tij  ” Për Cerenin”mallin,shpirtin e çdo gjë kur shkruan :  “Në Ceren , më i miri vend/Mblidheshin burrat në kuvend/Nga çdo fis të këtij katundi/ Burra të fortë që s`i zë gjumi “. …“Ky është fshati ynë i lindjes/ Ku vëllallëku kurrë s`u prish/ Ku “kulaku “e “Partia”/ Ishin bashkë në cdo mexhlis” – Tajar domi Poezia “Për Cerenin” fq.213.} 

^{Tajari me këtë libër, i jep dritë vendlindjes, ngreh një monument për fisin e vet duke gdhendur me përulësi, por hijshëm emrin e tij në gjerdanin e kësaj familje të madhe.Historinë e kësaj treve me një qasje të thelluar dhe gjithëperfshirëse duke ndërthurur burimet historike, dëshmi të autorëve vendas, udhëtarëve e albanologëve të huaj e rrëfime personale duke krijuar panoramë  të gjallë. Ky mozaik i pasur rrëfimesh , jo vetëm ndriçon historinë e kësaj treve, por afron më shumë shpirtin me trashëgiminë.}

^{Tiparet e karakterit si : bujaria, thjeshtësia, mikpritja, dashuria për vendin dhe njerëzit, nuk janë përmendur thjesht si cilësi, por janë të mishëruara në rrëfimet e jetës së përditshme, në mënyrën se si këta njerëz kanë vepruar, ndihmuar dhe frymëzuar të tjerët.Banorët e këtyre  zonave thirreshin “Dhetar “ nga fjala dheu. “Janë mbledhur burrat e dheut “,Autori , në libër i bën jehonë edhe qëndrimit patriotik gjatë luftrave të zhvilluara në atë zonë kundër pushtuesëve.Në betejën e Carakolit në verën 1920,kundër sërbëve , ranë dëshmorë motër e vëlla Naxhije e shaban Alija dhe u plagosën disa të tjerë në Ceren.}

^{Ja dhe kënga :Trim me fletë Shaban Alija/Ka rrok pushkën dhe Naxhija/Po luftojnë motër e vëlla/Për atdhe ata kanë ra.} 

^{Për të sjellë  para lexuesit njohjen më të plotë të Kalasë së Dodës e vendlindjes së tij, Cerenit,autori di të vjelë mbresat e kujtimet e intelektualëve si : Ismet Kutelaj nga Dukati i Vlorës , mësues në shkollën 8 vjecare Ploshtan në vitet 1977 – 1983 ,icili përshkruan karakterin e këtyre banorëve si njerëz të zgjuar.. të besës,trima e patriotë, të kurbetit e sakrificës, mikpritës e punëtor.pastërtor,të respektueshëm , të besës,të fjalës e kuvendit. Gazetari Llazar Vero , miku ynë  nga Fieri , midis të tjerash thotë ,se dy herë kam fjetur si mbret;një natë në Voskopojë dhe herën tjetër te Kalaja e Dodës..Dhoma e gjumit e veçantë,e shtruar me qilim e sixhade. Krevati shkëlqente me bardhësinë e carcafëve e jorgnin prej atlasi, ndërsa gazetari Edison Ypi kur pyeti një të ri emigrant nga kjo zonë në Angli, se pse ju merrni njëri tjetrin  në angli ?.Ai përgjigjet : “ Sepse në Angli , po të punosh shumë , fiton shumë. Anglezët kanë pare dhe u duhet puna. Ne kemi punën, gjithmonë të ndershme, dhe na duhen paret.” Këshilla e gazetarit është :” Kalo lumin e Tiranës, mbi urën e Paskuqanit. Ngjitu në kodër. Aty e ke “Litle England ( Anglinë e vogël )të krijuar nga banorët e Kalasë së Dodës “Vec këtyre cilësive kishin brenda vetes dëshirën për të mësuar gjuhën shqipe.}

^{Miku ynë ,Dëfrim Methasani në një aktivitet midis të tjerash jep këto vlerësime: “ Morta nuk mund të themi se është e bukur asgjëkundi, sepse ka humbur një njeri. Por vetëm në Kala të Dodës, kam parë mortë që të duket e hijshme …”}

^{Aty kishte burra që i kishin dhënë emer fshatit,u njohën për zgjuarësinë  e fjalët e lëna pas largimit nga kjo jetë ashtu siç është edhe bashkëbisedimi i mëposhtëm midis gjyshit dhe nipit :}

^{Nga ishe sot, në punë ?- e pyet Shema ( Shemsi Shehu )nipin /-   Nuk shkova fare i përgjigjet ai./-  Po pse nuk shkove ?-vazhdon pyetjen gjyshi./  – Sepse me 50 lekë, vetëm një bukë mund të marr. /-  Mirë – i thotë gjyshi, ngriu nga sofra dhe shko e merr një bukë, pa lekë ! E merr dot.?}

^{Një mesazh domethënës  që s`ka nevojë për koment…}

       ^{Drita që nisi me një abetare}

^{Në qendër të librit është figura frymëzuese e Harun Domit, që solli dritë, një mësues i thjeshtë, por me vizion të madh. Rreth viteve 1923, gjatë emigrimit të tij në Rumani, “ Si rrallë kush nga kurbetllinjtë kishte marr me vete një valixhe ( torbë) dhe “paja”, e futur brenda ishin disa abetare të gjuhës shqipe të shtypura në Konstancë të Bukureshtit nga Veqilharxhi, një veprim që në pamje të parë mund të duket modest, por që në të vërtetë përfaqëson simbolin më të pastër të atdhedashurisë dhe përkushtimit ndaj përhapjes së dijes”.   Tajar Domi. libri “ Dinastia “ Domi “. fq.80 .}

^{Harun Domi siç e përshkruan autori në libër, është modeli i mësuesit, që nuk shkon vetëm për të dhënë mësim, por për të ndezur dritën e dijes në një zonë ku mungesat ishin të mëdha.Haruni solli në Lumë abetaret e Veqilharxhit, të cilat u përhapën dorazi dhe u bën pishtarë drite për shqiptarët dhe halë në sy për pushtuesit. Vitet kanë bërë punën e tyre , por rrezet e ndriçimit mbeten të gjalla e nuk shuhen kurrë deri në ditët tona.}

^{Poeti Munir Hoxha ka  sjell bukur këtë ngjarje në vargjet e këngës “Abetarja e Harunit” : “ Abetarja e Naumit/ Fsheh në gjirin e Harunit/ Me çu dritën e Europës/  Deri në Kala të Dodës “.}

  ^{Shkrim pas shkrimi e faqe pas faqesh në libër nëpërmjet fjalës së autorit dhe kujtimeve të personazheve të tjerë,Harun Domi qëndron në piedestal të vlerave tona kombëtare. I përket plejadës, që bënë Histori në përhapjen e arsimit në këtë zonë e më gjërë, si një figurë shumëdimensionale, i zgjuar, i ditur ,patriot e  atdhetar,} 

  ^{Një familje që u kthye në vatër të dijes dhe vlerave}

^{Dinastia e familjes “Domi”, nuk është vetëm historia e një individi, por e një fisi që e ka trashëguar dijen si vlerë të shenjtë. Brenda librit gjejmë portrete të ndryshme të anëtarëve të familjes: arsimtarë, mjekë, juristë, ushtarakë, e profesionistë të tjerë, të përshkruar përmes kujtimeve, bisedave familjare dhe rrëfimeve të ngrohta, shpesh të shoqëruara me fotografi autentike që i japin librit një dimension vizual e emocional shumë të fortë.}

^{Populli thotë : “Bëmë baba, të të ngjaj “}

^{Kjo thënie nuk është  thjeshtë një shprehje e urtë, por përmbledh filozofinë jetësore të kësaj familje, që ka ditur të edukojë me shembull, jo me fjalë.Më mire se kudo tjetër gjen domethënien dhe kuptimin e plotë në  trungun familjar të Dinastisë së familjes Domi “. Nuk është rastësi që nga kjo familje e madhe të ketë kaq djem e vajza me arsim të lartë, një armatë e tërë e shpërndarë në gjithë vendin dhe në diasporë i}

^{Përmes këtij libri mësojmë se nuk ka pasuri më të madhe se trashëgimia e mendjes dhe e shpirtit, që nuk e mbërthen dot as koha, as harresa.Shkrimtari i madh D. Agolli në poezinë “Mbjellja “ shkruan :} 

^{“Shumë e vështirë të mbjellësh arën“/Më e vështirë shpirtin të mbjellësh !/Të hapësh arën,T`i hedhësh farën/Të hapësh shpirtin, mendjen t`i hedhësh/ Shumë e vështirë shpirtin të mbjellësh”/}

                                                                ^{D.Agolli, poezia “ Mbjellja “}

^{Libri është akt dashurie i kujtesës,përkushtim ndaj të vërtetës historike dhe Porosi shpirtërore për brezat që vijnë . Tajari ka emrin e tij të respektuar, me kontribut në vendlindje e në  diasporë,drejtues i suksesshëm që , përfaqëson vlerat atdhetare frymën e bashkimit  bashkëatdhetarë,sidomos ata kuksian e dibranë,organizatori   i susksësëshm i fushatës për blerjen e godinës. Ndjehemi krenar me të , si shembull i niveli të lart arritjesh, që i ka rritur emrin jo vetëm familjes por edhe vendlindjes ,Cerenit, Kalasë së Dodës , Kukësit, Prizrenit Dibrës e gjithë shqiptarisë.edhe këtu në diasporë.Tajari , siç përshkkruhet në faqet e këtij libri,që kur shkeli në amerikë, tik- taku i tij  rrihte për atdheun, ndaj u antarësua  në shoqatën, “ Bijtë e shqipes “ dhe në dy mandate kryetar  i saj. Ndërsa gjyshi i tij , Haruni solli abetaret nga Bukureshti për Kalisin ai , në gjurmët e gjyshit jep kontribut për komunitetin e  shkollën shqipe “Gjuha jonë” këtu në Filadelfi.}

^{Lexuesi ndjen se çdo rresht i  këtij libri është shkruar me shpirt e përkushtim. Ai nuk e përjeton thjesht si një lexues, por si një pjesëmarrës, si një dëshmitar i heshtur i një historie që është njëkohësisht personale dhe kombëtare.Ai  është një thirrje për reflektim, një ftesë për të ruajtur dhe çmuar rrënjët tona, për të mos harruar vlerat që na kanë ndërtuar si njerëz dhe si shoqëri. Është një kujtesë e fuqishme se edukimi nuk fillon në shkollë, por në shtëpi – me shembullin, me përulësinë, me dashurinë për dijen , të cilën e shpreh edhe në vargjet e poezisë së tij :}

^{“ Fisi “Domi “gjithmonë me penë/ Ka mësu brezat në gjuhën shqipe/ Histori të shkruar ka lënë/ Si për luftën ,si për dritën.”}

                                                                                                              ^{Tajar domi Poezia “Për Cerenin” fq.213}

^{Ky trung familjar duhet të jetë pikë referimi për të treguar se jo vetëm gjeneza, por dhe dëshira e shoqëruar me punë të madhe të palodhur, duhet të bëjë cdo njeri që të arrijë të bëhet i shkolluar dhe i ditur, ku jep jep shembullin e shkëlqyer të fuqisë transformuese të dijes , nëpërmjet figurës së Harun Domit,, këtij mësuesi intelektual, veprimtar i përkushtuar i cështjes kombëtare, dëshmi e përkushtimit ndaj dijes e kulturës kombëtare. Abetarja , simboli më i fuqishëm  i misionit të tij për arsimimin e brezave të ardhshëm}

^{Në këtë jetë jetojmë e punojmë.Vetëm sa hedhim ca hapa. Po puna është si na kujtojnë dhe cfarë emri lëmë mbrapa. Këtë po e ilustroj me 4 vargje të poezisë sime “Çfarë i mbetet pas njeriut nga jeta?}

^{“Por ajo që mbetet s’është dhimbja,jo/Mbetet dashuria ,që u mboll si farë,/Një dritë që ndriçon në errësirën e vjetër,/Në rrugën, që udhëton përtej vdekjes pa tjetër”}

                                  ^{L.Brami poezia “Çfarë i mbetet pas njeriut nga jeta?”}

^{Autori në libër trajton edhe probleme të tjera që unë nuk po ndalem në to, sic është fjala për Odën e shëndrruar si institucion drejtimi, organizimi, edukimi për cdo antar të familjes.Shkollimi dhe feja që nuk përjashtonin njëra tjetrën, mesazhe të rëndësishme vlerësuese, vecanërisht për njerëzit e mëdhenj  etj.Në  libër përshkruhen edhe figura e personazhet të tjerë me vlera të veçanta, të cilët pa diskutim kanë vlera të vyera në këtë trung familjar, por do të duheshin faqe të tëra apo libra të vecantë për të pasqyruar kontibutin e tyre në këtë trung , ku spikasin  Dr.Shkencave:Dr.Naim Shefqet Domi-në topogjeodezi, Dr.Nuri Shefqet Domi,në Fizikë, Dr.Lefter Selim Daku-në ekonomi, Dr.Feride Daku –në Financë, Dr.Shqipe H.Krasniqi në Diplomaci, Dr.Arbër A.Hoti në ekonomi  etj.}

^{Tajari është zë  i nderuar, i dashur ,kominikues, social , modest, kryefamiljar e prind model, baba i dy djemëve të mrekullueshëm, intelektual me personalitet, punonjës e drejtues në disa institucione, me staturë të admirueshme, i cili ka lënë gjurmë në Ceren, Kala të Dodës,Tiranë e Filadelfia. dhe është vlerësuar me shumë Certifikata ,që pasqyrohen  në biografinë e tij në këtë libër. Së bashku me të vëllanë, Jakupin e vëllezërit e familjarët e tij , vazhdon më tej traditën e kësaj familje të madhe. Ai ka dhënë kontribut në dokumentimin e asaj që quhet Dinastia “ Domi” e dijes dhe kulturës,ndërtimin e degëve  të pemës gjenealogjike  të këtij trungu familjar, si zëri më i spikatur i kësaj familje sot, i cili luan një rol kyç në mbajtjen gjallë të lidhjeve mes shqiptarëve të diasporës dhe vendlindjes, figurë e respektuar e komunitetit shqiptar këtu në Filadelfia.Nëpërmjet informacionit që jep për figura të shquara të kësaj zone, jo vetëm i shoqëron me foto por jep shkurt e bukur thelbin e jetës e trungut të tyre familjar duke vlerësuar ata që sot  kontribuojnë ,por duke ngritur , gjallëruar e përjetësuar ata që janë ndarë nga kjo jetë.}

      ^{Stili dhe vlerat e librit}

^{Stili i shkrimit të këtij libri  nga autori është i thjeshtë, i rrjedhshëm, me tone të përzemërta dhe emocionale. Nuk ka ndjesi artificialiteti , gjithçka buron natyrshëm nga kujtesa dhe përkushtimi i autorit për të ruajtur e përçuar një trashëgimi që nuk duhet harruar. Përmes përdorimit të kujtimeve personale, bisedave me  familjarë dhe dokumente,i ilustruar me shumë foto, që ja kanë shtuar vlerën librit si një kujtim që do t`u mbetet brezave në historinë e trungut të tyre familjar}

 ^{Tajar Domi arrin të ngrejë një urë mes të shkuarës dhe të tashmes.Libri ka vlerë të dyfishtë: si dokument historik për një zonë të caktuar, por edhe si shembull edukativ për brezat e rinj. Ai shërben si frymëzim për ata që duan të kuptojnë se si nis ndryshimi në një shoqëri , shpesh jo me fjalë të mëdha, por me veprime të thjeshta e të vendosura.}

^{Një pasuri që duhet lexuar dhe ruajtur}

^{“Dinastia Domi” e Cerenit të Kalasë së Dodës është një vepër që i flet shpirtit, por edhe ndërgjegjes. Ajo na kujton se pas çdo intelektuali, qëndron një rrënjë, një përkushtim, një komunitet ,që ka ditur të mbjellë vlera. Leximi i këtij libri është si një udhëtim në një botë që po largohet, por që ka ende shumë për të na mësuar. eshtë një libër që mund të lexohet nga kushdo, që e do historinë, dijen, dhe vlerat e trashëgimisë shqiptare, veçanërisht për të rinjtë që duan të kuptojnë nga kanë ardhur, që të dinë ku duhet të shkojnë.}

^{Ky libër është një kontribut i vyer në kujtesën kolektive shqiptare. Ai duhet të lexohet jo vetëm nga historianë apo studiues, por edhe nga nxënës, arsimtarë dhe kushdo që beson në fuqinë e dijes dhe përkushtimit. Një dëshmi e gjallë se rrënjët e një populli qëndrojnë te ata që i kanë shërbyer me idealizëm dhe dashuri.}

^{Tajari,miku dhe bashkohësi ynë,njeri i vlerave dhe virtyteve të larta në shoqëri ,në punën dhe jetën e tij është mbështetur në traditën e pasur atdhetare të fisit Domi, një familje me rrënjë të thella patriotike, e ka trashëguar këtë frymë të përkushtimit ndaj kombit, duke e bartur me krenari dhe duke e vënë gjithmonë në shërbim të brezave.}

^{Z.Tajar i urojmë suksese, jetë të gjatë bashkë me trungun e dinastisë “Domi “.}

^{”Historia nuk është gjë tjetër, veç një jehonë e të kaluarës në të ardhmen dhe një refleks i të ardhmes në të shkuarën…në brezin e  tyre,që na këshillon brezat e ardhëshëm.}

^{Urime e suksese në krijimtarinë tuaj !}