Sadik Bejko & Çerçiz Loloçi/
Një ngjarje e veçantë, pesëdhjetë e katër vjet më parë, ka ngjallur dhe ringjall ende sot diskutime të shpeshta. Bëhet fjalë për Festivalin e 11-të të Këngës në Radio Televizion, që u prezantua nga Edi Luarasi dhe Bujar Kapexhiu, me redaktor të teksteve Sadik Bejkon dhe regjisor Mihal Luarasin, ku u vlerësuan me çmim të parë Tonin Tërshana, me të dytin Lindita Sota dhe me të tretin Ema Qazimi. Pikërisht në këtë festival interpretuan këngëtarët më të mirë të asokohshëm, mes të cilëve Françesk Radi e Justina Aliaj, Sherif Merdani e Vaçe Zela, Liljana Kondakçi e Dorian Nini, Zija Saraçi e Bashkim Alibali, Iliriana Çarçani e Valentina Gjoni, Petrit Dobjani e Ilmi Hoxha, Fatbardha Rakipi e Lefter Agora, Suzana Qatipi e Shkëlqim Pashollari.
Dënimi i këtij festivali nga kupola e lartë në një plenum të veçantë dërgoi në burg ministrin e Kulturës Fadil Paçrami dhe drejtorin e RTSH-së Todi Lubonja. Por ndëshkime të rënda morën edhe shumë protagonistë të tjerë: Sadik Bejko u dërgua punëtor krahu për një kohë të gjatë në minierën e Memaliajt dhe më pas në disa shkolla katundi në skajet kufitare të rrethit të Gjirokastrës, Bujar Kapexhiu përfundoi punëtor në Fabrikën e Tullave në Tiranë, Mihallaq Luarasi shkoi punëtor në një kantier ndërtimi në Ballsh dhe më pas u dënua me 8 vjet burg, Justina Aliaj u transferua në Shkodër, Sherif Merdani u dërgua punonjës kulture në Librazhd, më pas u arrestua dhe u dënua nën akuzën për veprimtari armiqësore dhe për interpretimin e përhapjen e muzikës dekadente.
Pikërisht nën këtë sfond është ndërtuar romani i tretë i Bujar Skëndos, Dëshmitari i rremë, që ka në fokus një kinse gazetar, i cili punon si mësues letërsie në një fshat të rrethit Librazhd. Sandër Baraj, pasi ishte përpjekur vite të tëra për t’u transferuar në RTV, kishte dështuar keqas. Përveç dy telereportazheve, nuk kishte arritur të bënte asgjë më tepër. Ishte ndier i fyer, i pakuptuar. I papranuar nga shefat e këtij institucioni, ishte trajtuar si i paaftë dhe i ishin mbyllur dyert. Më pas ai kishte humbur çdo shpresë dhe bashkë me të, shijen e jetës. I dukej se jetonte kot.
I përçmuar nga gjithkush e gjithkah, Sandri befas zbulon mekanizmin se si mund të largohet nga ky kënd i humbur ku mungon shumëçka, përfshirë edhe buka e grurit. Sapo merr vesh arrestimin e Seran Mejdanit, i feks ideja e një dëshmie të rreme kundër ish-shokut të tij, këngëtarit të mirënjohur. Me vetëdije shndërrohet në një dëshmitar të rremë, të gënjeshtërt, duke zbuluar ligësinë e vet. Pa asnjë brejtje të brendshme, Sandri vendos të dëshmojë kundër Seran Mejdanit, pra kundër këngëtarit të admiruar Sherif Merdani, që pas Festivalit të 11-të të Këngës ishte transferuar në Librazhd, në Pallatin periferik të Kulturës, duke qenë i bindur se do të dënohej, për shkak edhe të biografisë së tij, por edhe për këngët e huaja që interpretonte herë pas here, meqenëse ato konsideroheshin dekadente, të rrezikshme dhe të ndaluara rreptësisht.
Në romanin “Dëshmitari i rremë” të Bujar Skëndos ka përshkrime rrëqethëse të atmosferës së rëndë, shtypjes psikologjike, psikozës së frikës e të ankthit që zotëron në qytetin provincial të Librazhdit në këtë periudhë. Njëlloj si fushata e shirje-korrjeve, në qytet kishte nisur edhe fushata e zbulimit të armiqve, dënimi i tyre me burgime të gjata e pushkatime. Në libër përmendet diku edhe përgatitja e dosjeve për arrestimin e dy poetëve, Genc Leka e Vilson Blloshmi, si dhe grupe të tjera armiqësore. Kohët përthyhen, afrohen, muajt ngjishen, vitet ndërfuten brenda njëri-tjetrit, mblidhen në një nyjë për të rrezatuar verbueshëm një epokë represive. Intensiteti i frikës dhe ankthit në qytet arrin kulmin.
Një galeri e tërë personazhesh, ku shquhet edhe M. X., sekretari shpirtzi i Komitetit të Partisë, nxitësi i burgosjes së këngëtarit Seran Mejdani. Po ashtu profesori i gjimnazit, Maliqi, personazhi anekdotik që tërë kohën tallet, tregon batuta humoristike për zyrtarët e pushtetit, për të cilat edhe arrestohet. Në roman sillet edhe figura e Jasinit, nga një qytet bregdetar në Jug të vendit, që dilte çdo ditë nga Çmendina, hipte në autobusët urbanë dhe paralajmëronte arrestime në art, kulturë, ekonomi, ushtri, shante para e mbrapsht, por ndërkohë ishte një karrem për të zbuluar të pakënaqurit ndaj sistemit socialist.
Dëshmitari i rremë, sa ka episode tragjike nga fillimi në fund, po ashtu përshkruan edhe ngjarje komike që nisin sa nga Udhëheqësi i Madh, aq edhe te personazhe episodike. Bashkëshortja e mësuesit të gjimnazit, kryetare e Bashkimeve Profesionale në qytetin e humbur provincial, tmerrohet kur kujton çfarë fati e pret atë dhe fëmijët e saj pas burgosjes së të shoqit. Gjen kurajën për t’i shkruar një letër drejtpërdrejt diktatorit, duke i treguar natyrën e batutave të humorit të Maliqit. Mes të tjerave, ajo i rrëfen batutën për atë vetë: “Shoku Enver është topemadh. Si topuz i ka. Bam djathtas, shtrin përdhe nja dy-tre armiq byroistë. Bam majtas, si shalqi ua copëton kokat ca gjeneralëve”. Letra lexohet prej diktatorit, i cili ndihet i vlerësuar dhe bën shënimin që mësuesi i ndaluar nga Dega e Brendshme të lirohet menjëherë.
Një skenë tjetër komike në vepër është ajo e një nxënësi që dyshohej për një trakt kundër udhëheqësit. Drejtuesit e shkollës detyrohen të bëjnë një seancë diktimi dhe dështojnë herën e parë për të zbuluar Çetin Gjimemën, por kur e përsërisin për herë të dytë, ai jo vetëm nuk shkruan asgjë, por madje hidhet nga dritarja e klasës. Nxënësit thërrasin në kor “Çetini drejtor, Çetini drejtor”. Drejtuesit e Degës së Brendshme, pas këtij akti, bëjnë shënimin “armik i çalë, por i rrezikshëm, le ta kemi si armik rezervë”. Nxënësi shpëton këtë herë, por më pas arrestohet, bën 7 vjet burg dhe pasi lirohet nga qelitë, masakrohet dhe për therjen e tij nuk bëhet asnjë hetim.
Një përshkrim brilant merr këngëtari i njohur, që kushdo njeh menjëherë portretin e Sherif Merdanit, një artist ndër më të mirët e kohës, por edhe me një tjetër shkëlqim pas daljes nga burgu, që kishte të ngjizur brenda vetes profesionalizmin. Ai interpretonte mjeshtërisht këngë shqiptare, angleze, italiane, pra ishte një profesionist i rrallë, por edhe një karakter i madh dhe i panënshtrueshëm. I mbyllur në qeli, i rrahur e i poshtëruar nga hetues dhe punonjës policie, ai ndihej më i lirë se të tjerët duke mos i pranuar akuzat e stisura, i bindur se çfarëdo që të pranonte nuk do të ndikonte në organet e represionit që e kishin marrë vendimin qysh në momentin e ndalimit.
Autori në një moment të romanit sjell kompozitor Oltin, nënkupto Kastriot Gjinin, me të cilin Serani kishte shumë bashkëpunime dhe miqësi të gjatë e të sinqertë. Ai i shfaqet Seranit, gjatë një gjendje përgjumjeje, si një hije, si një fantazmë, si një ëndërr e bukur për t’i thënë se këngët e tyre do të jetonin gjatë, më shumë se kjo skotë antinjerëzore dhe vetë regjimi. Kumtet që Olti sjell në qeli janë të rënda, misterioze dhe disa herë të pakuptueshme. Kumte vaji për këngët që u burgosën dhe për ato që nuk do të krijoheshin e as do të këndoheshin më. Dhe veçanërisht një kumt tjetër edhe më i errët, edhe më fatal, për fatin e vetvetes.
Në sallën e gjyqit këngëtari vihet përballë edhe me dëshmitarin e rremë Sandër Baraj dhe duket sikur e pështiros kjo qenie të mjerë që ishte vetëpërdorur si garniturë, me shpresën se vetë ai do të dilte nga ferri ku jetonte një shoqëri e tërë. Dy nga dëshmitë e tij të rreme, më të ligat prej të gjithave, vetë shpifësi i përcakton si kryedëshmi të kryerreme.
Në qendër të konfliktit zënë vend skenat dramatike të gjyqit kundër Seran Mejdanit. Sekuencat dhe replikat nga seancat gjyqësore janë të përshkruara me tension dhe vërtetësi artistike, njëkohësisht. Me stilin e tij polemist këngëtari i madh sfidon padrejtësinë, rrëzon të gjitha akuzat që i bëhen nga prokurori, zhvleftëson që kundërshton me patos e vërtetësi çdo akuzë, çdo insinuatë, çdo shpifje e dëshmi të rreme.
Mbresëlënëse janë argumentet e tij ndaj dy kryedëshmive të dëshmitarit të rremë, njëra më monstruoze se tjetra. “Unë, – thotë ai, – kam vetëm dy dëshmitarë: këngët e mia të mrekullueshme dhe admirimin e pafund të shqiptarëve”.
Edhe në romanin “Dëshmitari i rremë” Bujar Skëndo vijon kërkimet e tij në thellësi të psikologjisë së personazheve nëpërmjet vetëzbulimit të tyre, situatave dhe reagimeve ndaj tyre. Në këtë kuptim, romani është i tipit psikologjik. Sikundër edhe dy romanet e mëparshme.
Qoftë i paharruar kujtimi i tij.