Zija Vukaj/

«Sublimja i tërheq lexuesit e dëgjuesit jo në bindje, por në ekstazë: sepse ajo që është e mrekullueshme i shoqërohet gjithmonë një ndjenje përhumbjeje dhe dominon mbi atë që është vetëm bindëse dhe e këndshme, për shkak se bindja në përgjithësi është në prirjen tonë, ndërsa ajo, duke i dhënë argumentit një fuqi dhe një forcë të pamposhtur, mbisundon çdo dëgjues.»

Për t’i kuptuar deri në fund këto fjalë, që shfaqen në batutat e para të Traktatit, duhet larguar ideja që sublimja është një çast i thjeshtë i arratisjes së dëshiruar nga realiteti; përkundrazi, Anonimi ngulmon se letërsia është në gjendje të modelojë shpirtin dhe se njëlloj për një shpirt të ngritur e fisnik është e mundur të ngjallet në një vepër të tërë arti (“rezonanca e një shpirti të madh”, μεγαλοφροσύνης ἀπήχημα). Pra në këtë mënyrë Sublimja resht së qeni një përgojim polemik i kritikës letrare dhe përqafon çështje të karakterit etik, duke zgjeruar kështu fushën e vet e duke përuruar linjën e kërkimeve që do të bëhet pastaj e përveçme nga letërsia dhe estetika.

Sublimja është metri me të cilin maten autori dhe përfituesi i veprës, të lidhur mes tyre si në një polaritet, nga një raport empatie: duke nisur nga bindja që të gjithë njerëzit janë të bashkuar nga i njëjti tension, të lindur nga natyra e shpirtit të secilit, drejt madhësisë, përfitimit të sublimes e parë si njohja e madhësisë së shpirtit të autorit, njohje që buron nga vepra e artit dhe nënvizohet nga lartësimi qoftë i stilit, qoftë i ideve të paraqitura.

Anonimi e thjeshtëson gjithë këtë duke e ilustruar me njohjen e tij të gjerë të letërsisë, duke sugjeruar si modele një sërë autorësh, maja e artit të fjalës. Qasen kështu një nga një Homeri, tragjikët, Pindari, Safoja, Platoni e deri Bibla dhe komediografi Aristofan, aq sa edhe qeshja është një pathos hokatar dhe sublim i bashkëlindur me njeriun: “në fakt e qeshura është një emocion kënaqësie”. Por referimet nga poetët helenikë janë të mangëta.

Natyrisht, Apolloni tek “Argonautikat” është poet i patëmetë, dhe kështu është Teokriti te “Bukoliket”, përveç pak elegjive të lëna pas dore; por do të donit të ishtit Homer apo Apollon? E pra? Eratosteni tek Erigona- poemth krejt i pakritikueshëm, a është vallë poet më i madh se Arkiloku, që mbart pas shumë gjëra të papërpunuara të atij shpirti hyjnor i vështirë për t’iu nënshtruar një rregulle? Në lirikë do të zgjidhnit të ishit Bakilidi apo Pindari dhe në tragjedi Ioni i Keas apo Sofokliu, për Zeus? Sepse njëshat janë të pagabueshëm dhe në stërhollimin terësisht kaligrafik, teksa Pindari e Sofokliu nganjëherë djegin nga afshi, shpesh shuhen pa shkak dhe bien papritmas. E pra askush me mendje të shëndoshë nuk do të ndërronte një tragjedi të vetme si “Edipi mbret” me të gjitha dramat së bashku të Jonit.

^{Lutfi Brami} 

^{Filadelfia 14 tetor 2025}/

^{I dashur mik Tajar Domi ! Lexova me vëmendje librin tuaj  “ Dinastia “ Domi” e Cerenit të Kalasë së Dodës ,me redaktor , Mjeshtër i madh ,Halil Rama, botim cilësor i shtypshkronjës “Univers”. Ju falenderoj për këtë dhuratë të bukur dhe ju uroj suksese të mëtejshme në krijimtarinë tuaj ! Libri juaj, ashtu siç e gjykoj unë, është një model dinjitoz i një libri monografik familjar, vlerë e shtuar në fondin e letërsisë dokumentare, që përfshin njerëz , vende, histori e tradita shqiptare,aspekte të jetës shoqërore, historike, gjeografike e etnologjike, me të dhëna konkrete për antarët e  këti fisi të madh, dëshmi dokumentare e rrallë, që ndërthur historinë, kujtesën, dhe shpirtin e një familjeje e fisi, që ka prodhuar dije, karakter dhe përkushtim ndër breza. Me një strukturë të ndërtuar me kujdes dhe përmbajtje të pasur me dokumente, kujtime e reflektime, libri i sjell lexuesit rrëfimin e një familjeje nga fshati Ceren i Kalasë së Dodës, që ka nxjerrë nga trungu i saj mbi 115 intelektualë, një rast i jashtëzakonshëm në historinë arsimore dhe kulturore shqiptare, që ndriçon jetën e një mësuesi atdhetar dhe kontributin e një familjeje intelektuale në zonën e Kalasë së Dodës. Libri nuk është vetëm thjeshtë një biografi, por një homazh për ata që mbollën dritë në kohë errësire. Jepen mesazhe ,që përcjellin, rëndësinë  e arsimimit, rolin e individit në ndryshimin e një komuniteti, trashëgiminë kulturore të familjes dhe vendit.Ai na kujton se edhe një individ i vetëm, i pajisur me dije dhe idealizëm, mund të ndikojë në fatin e një komuniteti të tërë.}

^{Kujtesa që frymëzon rrënjët intelektuale të një krahine}

^{Populli këndon : Djemtë e Lumës /Hic s`kanë dert/Ka një luftë e bëjnë përvjet/ luftë me krajl e luftë me mbret. Autori ka arritur të sjellë një pasqyrë të gjallë dhe të ndjerë të jetës në zonën e Kalasë së Dodës, duke u mbështetur në burime të shkruara dhe dëshmi gojore, me një gjuhë të pastër, e të ngrohtë, por edhe saktësisht informative. Elementet dokumentare nuk e rëndojnë rrëfimin, përkundrazi, i japin asaj peshë dhe besueshmëri. Ai përshkruan fshatin e lindjes, Cerenin dhe Kalanë e Dodës si tokë e trashëgimisë dhe mikpritjes, e patriotizmit dhe atdhedashurisë, e gjuhës shqipe,duke e parë jo vetëm si vendbanim, por si burim identiteti. Përmes përshkrimeve të natyrës, jetës së fshatit, tradites popullore, besimit fetar dhe mënyrës së të jetuarit,e bën këtë libër edhe një dokument antropologjik  të vlefshëm. Përshkrimi i natyrës së Kalasë së Dodës  si  kala bukurie, mençurie e atdhetarie me bjeshkët e bukura shëndetdhënëse, ujin e ftohtë e të bollshëm, lulet pa mbarim, me fushën e Korabit, gropat karstike, e bëjnë lexuesin të ndjejë aromën e dheut, të dëgjojë heshtjen e maleve dhe të përjetojë shpirtin e mikpritjes e të pastërtisë ,që karakterizon këtë krahinë.Autori nuk ka harruar nga ka ardhur dhe nuk ka harruar të sjell kujtimet për vendlindjen e tij të dashur.Këto e kanë frymëzuar autorin të mbjellë në poezinë e tij  ” Për Cerenin”mallin,shpirtin e çdo gjë kur shkruan :  “Në Ceren , më i miri vend/Mblidheshin burrat në kuvend/Nga çdo fis të këtij katundi/ Burra të fortë që s`i zë gjumi “. …“Ky është fshati ynë i lindjes/ Ku vëllallëku kurrë s`u prish/ Ku “kulaku “e “Partia”/ Ishin bashkë në cdo mexhlis” – Tajar domi Poezia “Për Cerenin” fq.213.} 

^{Tajari me këtë libër, i jep dritë vendlindjes, ngreh një monument për fisin e vet duke gdhendur me përulësi, por hijshëm emrin e tij në gjerdanin e kësaj familje të madhe.Historinë e kësaj treve me një qasje të thelluar dhe gjithëperfshirëse duke ndërthurur burimet historike, dëshmi të autorëve vendas, udhëtarëve e albanologëve të huaj e rrëfime personale duke krijuar panoramë  të gjallë. Ky mozaik i pasur rrëfimesh , jo vetëm ndriçon historinë e kësaj treve, por afron më shumë shpirtin me trashëgiminë.}

^{Tiparet e karakterit si : bujaria, thjeshtësia, mikpritja, dashuria për vendin dhe njerëzit, nuk janë përmendur thjesht si cilësi, por janë të mishëruara në rrëfimet e jetës së përditshme, në mënyrën se si këta njerëz kanë vepruar, ndihmuar dhe frymëzuar të tjerët.Banorët e këtyre  zonave thirreshin “Dhetar “ nga fjala dheu. “Janë mbledhur burrat e dheut “,Autori , në libër i bën jehonë edhe qëndrimit patriotik gjatë luftrave të zhvilluara në atë zonë kundër pushtuesëve.Në betejën e Carakolit në verën 1920,kundër sërbëve , ranë dëshmorë motër e vëlla Naxhije e shaban Alija dhe u plagosën disa të tjerë në Ceren.}

^{Ja dhe kënga :Trim me fletë Shaban Alija/Ka rrok pushkën dhe Naxhija/Po luftojnë motër e vëlla/Për atdhe ata kanë ra.} 

^{Për të sjellë  para lexuesit njohjen më të plotë të Kalasë së Dodës e vendlindjes së tij, Cerenit,autori di të vjelë mbresat e kujtimet e intelektualëve si : Ismet Kutelaj nga Dukati i Vlorës , mësues në shkollën 8 vjecare Ploshtan në vitet 1977 – 1983 ,icili përshkruan karakterin e këtyre banorëve si njerëz të zgjuar.. të besës,trima e patriotë, të kurbetit e sakrificës, mikpritës e punëtor.pastërtor,të respektueshëm , të besës,të fjalës e kuvendit. Gazetari Llazar Vero , miku ynë  nga Fieri , midis të tjerash thotë ,se dy herë kam fjetur si mbret;një natë në Voskopojë dhe herën tjetër te Kalaja e Dodës..Dhoma e gjumit e veçantë,e shtruar me qilim e sixhade. Krevati shkëlqente me bardhësinë e carcafëve e jorgnin prej atlasi, ndërsa gazetari Edison Ypi kur pyeti një të ri emigrant nga kjo zonë në Angli, se pse ju merrni njëri tjetrin  në angli ?.Ai përgjigjet : “ Sepse në Angli , po të punosh shumë , fiton shumë. Anglezët kanë pare dhe u duhet puna. Ne kemi punën, gjithmonë të ndershme, dhe na duhen paret.” Këshilla e gazetarit është :” Kalo lumin e Tiranës, mbi urën e Paskuqanit. Ngjitu në kodër. Aty e ke “Litle England ( Anglinë e vogël )të krijuar nga banorët e Kalasë së Dodës “Vec këtyre cilësive kishin brenda vetes dëshirën për të mësuar gjuhën shqipe.}

^{Miku ynë ,Dëfrim Methasani në një aktivitet midis të tjerash jep këto vlerësime: “ Morta nuk mund të themi se është e bukur asgjëkundi, sepse ka humbur një njeri. Por vetëm në Kala të Dodës, kam parë mortë që të duket e hijshme …”}

^{Aty kishte burra që i kishin dhënë emer fshatit,u njohën për zgjuarësinë  e fjalët e lëna pas largimit nga kjo jetë ashtu siç është edhe bashkëbisedimi i mëposhtëm midis gjyshit dhe nipit :}

^{Nga ishe sot, në punë ?- e pyet Shema ( Shemsi Shehu )nipin /-   Nuk shkova fare i përgjigjet ai./-  Po pse nuk shkove ?-vazhdon pyetjen gjyshi./  – Sepse me 50 lekë, vetëm një bukë mund të marr. /-  Mirë – i thotë gjyshi, ngriu nga sofra dhe shko e merr një bukë, pa lekë ! E merr dot.?}

^{Një mesazh domethënës  që s`ka nevojë për koment…}

       ^{Drita që nisi me një abetare}

^{Në qendër të librit është figura frymëzuese e Harun Domit, që solli dritë, një mësues i thjeshtë, por me vizion të madh. Rreth viteve 1923, gjatë emigrimit të tij në Rumani, “ Si rrallë kush nga kurbetllinjtë kishte marr me vete një valixhe ( torbë) dhe “paja”, e futur brenda ishin disa abetare të gjuhës shqipe të shtypura në Konstancë të Bukureshtit nga Veqilharxhi, një veprim që në pamje të parë mund të duket modest, por që në të vërtetë përfaqëson simbolin më të pastër të atdhedashurisë dhe përkushtimit ndaj përhapjes së dijes”.   Tajar Domi. libri “ Dinastia “ Domi “. fq.80 .}

^{Harun Domi siç e përshkruan autori në libër, është modeli i mësuesit, që nuk shkon vetëm për të dhënë mësim, por për të ndezur dritën e dijes në një zonë ku mungesat ishin të mëdha.Haruni solli në Lumë abetaret e Veqilharxhit, të cilat u përhapën dorazi dhe u bën pishtarë drite për shqiptarët dhe halë në sy për pushtuesit. Vitet kanë bërë punën e tyre , por rrezet e ndriçimit mbeten të gjalla e nuk shuhen kurrë deri në ditët tona.}

^{Poeti Munir Hoxha ka  sjell bukur këtë ngjarje në vargjet e këngës “Abetarja e Harunit” : “ Abetarja e Naumit/ Fsheh në gjirin e Harunit/ Me çu dritën e Europës/  Deri në Kala të Dodës “.}

  ^{Shkrim pas shkrimi e faqe pas faqesh në libër nëpërmjet fjalës së autorit dhe kujtimeve të personazheve të tjerë,Harun Domi qëndron në piedestal të vlerave tona kombëtare. I përket plejadës, që bënë Histori në përhapjen e arsimit në këtë zonë e më gjërë, si një figurë shumëdimensionale, i zgjuar, i ditur ,patriot e  atdhetar,} 

  ^{Një familje që u kthye në vatër të dijes dhe vlerave}

^{Dinastia e familjes “Domi”, nuk është vetëm historia e një individi, por e një fisi që e ka trashëguar dijen si vlerë të shenjtë. Brenda librit gjejmë portrete të ndryshme të anëtarëve të familjes: arsimtarë, mjekë, juristë, ushtarakë, e profesionistë të tjerë, të përshkruar përmes kujtimeve, bisedave familjare dhe rrëfimeve të ngrohta, shpesh të shoqëruara me fotografi autentike që i japin librit një dimension vizual e emocional shumë të fortë.}

^{Populli thotë : “Bëmë baba, të të ngjaj “}

^{Kjo thënie nuk është  thjeshtë një shprehje e urtë, por përmbledh filozofinë jetësore të kësaj familje, që ka ditur të edukojë me shembull, jo me fjalë.Më mire se kudo tjetër gjen domethënien dhe kuptimin e plotë në  trungun familjar të Dinastisë së familjes Domi “. Nuk është rastësi që nga kjo familje e madhe të ketë kaq djem e vajza me arsim të lartë, një armatë e tërë e shpërndarë në gjithë vendin dhe në diasporë i}

^{Përmes këtij libri mësojmë se nuk ka pasuri më të madhe se trashëgimia e mendjes dhe e shpirtit, që nuk e mbërthen dot as koha, as harresa.Shkrimtari i madh D. Agolli në poezinë “Mbjellja “ shkruan :} 

^{“Shumë e vështirë të mbjellësh arën“/Më e vështirë shpirtin të mbjellësh !/Të hapësh arën,T`i hedhësh farën/Të hapësh shpirtin, mendjen t`i hedhësh/ Shumë e vështirë shpirtin të mbjellësh”/}

                                                                ^{D.Agolli, poezia “ Mbjellja “}

^{Libri është akt dashurie i kujtesës,përkushtim ndaj të vërtetës historike dhe Porosi shpirtërore për brezat që vijnë . Tajari ka emrin e tij të respektuar, me kontribut në vendlindje e në  diasporë,drejtues i suksesshëm që , përfaqëson vlerat atdhetare frymën e bashkimit  bashkëatdhetarë,sidomos ata kuksian e dibranë,organizatori   i susksësëshm i fushatës për blerjen e godinës. Ndjehemi krenar me të , si shembull i niveli të lart arritjesh, që i ka rritur emrin jo vetëm familjes por edhe vendlindjes ,Cerenit, Kalasë së Dodës , Kukësit, Prizrenit Dibrës e gjithë shqiptarisë.edhe këtu në diasporë.Tajari , siç përshkkruhet në faqet e këtij libri,që kur shkeli në amerikë, tik- taku i tij  rrihte për atdheun, ndaj u antarësua  në shoqatën, “ Bijtë e shqipes “ dhe në dy mandate kryetar  i saj. Ndërsa gjyshi i tij , Haruni solli abetaret nga Bukureshti për Kalisin ai , në gjurmët e gjyshit jep kontribut për komunitetin e  shkollën shqipe “Gjuha jonë” këtu në Filadelfi.}

^{Lexuesi ndjen se çdo rresht i  këtij libri është shkruar me shpirt e përkushtim. Ai nuk e përjeton thjesht si një lexues, por si një pjesëmarrës, si një dëshmitar i heshtur i një historie që është njëkohësisht personale dhe kombëtare.Ai  është një thirrje për reflektim, një ftesë për të ruajtur dhe çmuar rrënjët tona, për të mos harruar vlerat që na kanë ndërtuar si njerëz dhe si shoqëri. Është një kujtesë e fuqishme se edukimi nuk fillon në shkollë, por në shtëpi – me shembullin, me përulësinë, me dashurinë për dijen , të cilën e shpreh edhe në vargjet e poezisë së tij :}

^{“ Fisi “Domi “gjithmonë me penë/ Ka mësu brezat në gjuhën shqipe/ Histori të shkruar ka lënë/ Si për luftën ,si për dritën.”}

                                                                                                              ^{Tajar domi Poezia “Për Cerenin” fq.213}

^{Ky trung familjar duhet të jetë pikë referimi për të treguar se jo vetëm gjeneza, por dhe dëshira e shoqëruar me punë të madhe të palodhur, duhet të bëjë cdo njeri që të arrijë të bëhet i shkolluar dhe i ditur, ku jep jep shembullin e shkëlqyer të fuqisë transformuese të dijes , nëpërmjet figurës së Harun Domit,, këtij mësuesi intelektual, veprimtar i përkushtuar i cështjes kombëtare, dëshmi e përkushtimit ndaj dijes e kulturës kombëtare. Abetarja , simboli më i fuqishëm  i misionit të tij për arsimimin e brezave të ardhshëm}

^{Në këtë jetë jetojmë e punojmë.Vetëm sa hedhim ca hapa. Po puna është si na kujtojnë dhe cfarë emri lëmë mbrapa. Këtë po e ilustroj me 4 vargje të poezisë sime “Çfarë i mbetet pas njeriut nga jeta?}

^{“Por ajo që mbetet s’është dhimbja,jo/Mbetet dashuria ,që u mboll si farë,/Një dritë që ndriçon në errësirën e vjetër,/Në rrugën, që udhëton përtej vdekjes pa tjetër”}

                                  ^{L.Brami poezia “Çfarë i mbetet pas njeriut nga jeta?”}

^{Autori në libër trajton edhe probleme të tjera që unë nuk po ndalem në to, sic është fjala për Odën e shëndrruar si institucion drejtimi, organizimi, edukimi për cdo antar të familjes.Shkollimi dhe feja që nuk përjashtonin njëra tjetrën, mesazhe të rëndësishme vlerësuese, vecanërisht për njerëzit e mëdhenj  etj.Në  libër përshkruhen edhe figura e personazhet të tjerë me vlera të veçanta, të cilët pa diskutim kanë vlera të vyera në këtë trung familjar, por do të duheshin faqe të tëra apo libra të vecantë për të pasqyruar kontibutin e tyre në këtë trung , ku spikasin  Dr.Shkencave:Dr.Naim Shefqet Domi-në topogjeodezi, Dr.Nuri Shefqet Domi,në Fizikë, Dr.Lefter Selim Daku-në ekonomi, Dr.Feride Daku –në Financë, Dr.Shqipe H.Krasniqi në Diplomaci, Dr.Arbër A.Hoti në ekonomi  etj.}

^{Tajari është zë  i nderuar, i dashur ,kominikues, social , modest, kryefamiljar e prind model, baba i dy djemëve të mrekullueshëm, intelektual me personalitet, punonjës e drejtues në disa institucione, me staturë të admirueshme, i cili ka lënë gjurmë në Ceren, Kala të Dodës,Tiranë e Filadelfia. dhe është vlerësuar me shumë Certifikata ,që pasqyrohen  në biografinë e tij në këtë libër. Së bashku me të vëllanë, Jakupin e vëllezërit e familjarët e tij , vazhdon më tej traditën e kësaj familje të madhe. Ai ka dhënë kontribut në dokumentimin e asaj që quhet Dinastia “ Domi” e dijes dhe kulturës,ndërtimin e degëve  të pemës gjenealogjike  të këtij trungu familjar, si zëri më i spikatur i kësaj familje sot, i cili luan një rol kyç në mbajtjen gjallë të lidhjeve mes shqiptarëve të diasporës dhe vendlindjes, figurë e respektuar e komunitetit shqiptar këtu në Filadelfia.Nëpërmjet informacionit që jep për figura të shquara të kësaj zone, jo vetëm i shoqëron me foto por jep shkurt e bukur thelbin e jetës e trungut të tyre familjar duke vlerësuar ata që sot  kontribuojnë ,por duke ngritur , gjallëruar e përjetësuar ata që janë ndarë nga kjo jetë.}

      ^{Stili dhe vlerat e librit}

^{Stili i shkrimit të këtij libri  nga autori është i thjeshtë, i rrjedhshëm, me tone të përzemërta dhe emocionale. Nuk ka ndjesi artificialiteti , gjithçka buron natyrshëm nga kujtesa dhe përkushtimi i autorit për të ruajtur e përçuar një trashëgimi që nuk duhet harruar. Përmes përdorimit të kujtimeve personale, bisedave me  familjarë dhe dokumente,i ilustruar me shumë foto, që ja kanë shtuar vlerën librit si një kujtim që do t`u mbetet brezave në historinë e trungut të tyre familjar}

 ^{Tajar Domi arrin të ngrejë një urë mes të shkuarës dhe të tashmes.Libri ka vlerë të dyfishtë: si dokument historik për një zonë të caktuar, por edhe si shembull edukativ për brezat e rinj. Ai shërben si frymëzim për ata që duan të kuptojnë se si nis ndryshimi në një shoqëri , shpesh jo me fjalë të mëdha, por me veprime të thjeshta e të vendosura.}

^{Një pasuri që duhet lexuar dhe ruajtur}

^{“Dinastia Domi” e Cerenit të Kalasë së Dodës është një vepër që i flet shpirtit, por edhe ndërgjegjes. Ajo na kujton se pas çdo intelektuali, qëndron një rrënjë, një përkushtim, një komunitet ,që ka ditur të mbjellë vlera. Leximi i këtij libri është si një udhëtim në një botë që po largohet, por që ka ende shumë për të na mësuar. eshtë një libër që mund të lexohet nga kushdo, që e do historinë, dijen, dhe vlerat e trashëgimisë shqiptare, veçanërisht për të rinjtë që duan të kuptojnë nga kanë ardhur, që të dinë ku duhet të shkojnë.}

^{Ky libër është një kontribut i vyer në kujtesën kolektive shqiptare. Ai duhet të lexohet jo vetëm nga historianë apo studiues, por edhe nga nxënës, arsimtarë dhe kushdo që beson në fuqinë e dijes dhe përkushtimit. Një dëshmi e gjallë se rrënjët e një populli qëndrojnë te ata që i kanë shërbyer me idealizëm dhe dashuri.}

^{Tajari,miku dhe bashkohësi ynë,njeri i vlerave dhe virtyteve të larta në shoqëri ,në punën dhe jetën e tij është mbështetur në traditën e pasur atdhetare të fisit Domi, një familje me rrënjë të thella patriotike, e ka trashëguar këtë frymë të përkushtimit ndaj kombit, duke e bartur me krenari dhe duke e vënë gjithmonë në shërbim të brezave.}

^{Z.Tajar i urojmë suksese, jetë të gjatë bashkë me trungun e dinastisë “Domi “.}

^{”Historia nuk është gjë tjetër, veç një jehonë e të kaluarës në të ardhmen dhe një refleks i të ardhmes në të shkuarën…në brezin e  tyre,që na këshillon brezat e ardhëshëm.}

^{Urime e suksese në krijimtarinë tuaj !}

…kafen e mengjesit e lamë ta merrnim bashkë diku, atje ku i ngjante dhe një taverne, nën pemë, sepse dhe romani i tij i fundit titullohet “Tri tavernat”.

Si bisedë e parë m’u duk se po preknim çêshtje të ndryshme, pa qendruar gjatë te asnjëra, kêshtu ndodh, po flisnim në përgjithësi për libra dhe shkrimtarë, të vdekur dhe të gjallë, miqtë tanë, shikoja sinqeritetin dhe një buzagaz të përzemërt, shkëmbyem dhe nga botimet tona me autografe.

Dhe që atë pasdite nisa të lexoj romanin e tij… si vazhdim i bisedës tonë, po i dëgjoja dhe zërin, ndërkaq po më shtohej ëndja e leximit…

Teksa vazhdoja me romanin “Tri tavernat” të shkrimtarit Ervin Nezha, një pyetje më erdhi vetvetiu: cila do të ishte metaforikisht Taverna e Katërt? E kisha fjalën për atë të përtej hapësirës tredimensionale, të drejtimit shtesë, pra, të dimensionit të katërt, siç quhet Koha. Të jetë vetë romani? Bujtine e Katërt… Po, po, brenda tij ngërthehet kohë…

Dhe ai buzagazi i sinqertë i autorit kaloi tek unë që po lexoja… lexohej shpejt, vlerë dhe kjo dhe pata dëshirë të them diçka, miqësisht si me filxhanin e kafesë përpara. Duhet bërë për librat e njëri tjetrit, sidomos kur janë më të rinj… Dhe shkruaja copa frazash, me ndërpreje…

TRI TAVERNAT

– udhëtim në kohë realitetesh

absurde dhe të ashpra –

E megjithatë me një lloj humori që shkon deri në grotesk… por me mirësi e dhimbshuri..

Romani “Tri tavernat” i Ervin Nezhës është një nga veprat më të veçanta bashkëkohore nga ç’kam mundur të lexoj. Ai ndërthur historinë, të kaluarën e afërt si një e tashme e pambaruar dhe absurditetin me një lloj utopie arrogante dhe baltën e kuqe të vendlindjes.

Duke rrëfyer nga fati i një shoqërie në fshatin me emrin “Tri tavernat”, ku s’ka më asnjë tavernë, ka një dergjje aktive mes një ëndrre syhapur, të kotë dhe zhgënjimit symbyllur, pranë rrugës së lashtë “Egnatia”, që s’të çon asgjëkundi tani…

Fshatarët përballen me një zbulim të çuditshëm, me skeletet… e një beteje të vjetër dhe një “thesar” të lidhur me emrin e Gjorgj Golemit dhe turqit dhe një tradhti…

Ky zbulim bëhet nxitja që i shtyn kuadrot e lartë të fshatit, arrivistë si në Tiranë, që të ëndërrojnë shpëtimin e kooperativës dhe të socializmit nga rënia drastike, por në fakt zbërthen të gjitha dobësitë, mashtrimet dhe iluzionet e tyre. Aftësia për të dashuruar ka humbur…

Nëpërmjet këtij rrëfimi alegorik, Nezha ndërton një tablo të gjerë për shoqërinë shqiptare të diktaturës dhe për njeriun që përpiqet të jetojë në mes të absurdit e ligësisë, pa i kuptuar si të tilla. Ka një lehtësi rrefimi, ku e keqja nuk duket e rëndë, por e rëndomtë…

Në thelb, “Tri tavernat” është një roman për zhgënjimin kolektiv, ku secili është vetëm, edhe pa veten. Banorët e fshatit e shohin thesarin si mundësi për një jetë më të mirë, por shpejt shohin se ajo që i mban gjallë nuk është asnjë lloj thesari, por ideja e tij, pra, iluzioni, njeriu i ri shpesh mbështetet te gënjeshtra për të përballuar boshllëkun e ekzistencës. Në fund, ai mbetet pa thesar ndër duar, por me pranga, të padukshme dhe të dukshme. Ka arrestime në fshat… si në të gjithë Shqipërinë baltëkuqe.

Pse “Tri taverna”?

Titulli i romanit a është çelësi për të kuptuar thelbin filozofik të veprës?

Tavernat nuk janë vetëm hapësira fizike ku njerëzit pijnë, flasin dhe harrojnë, por dhe simbol i tri stacioneve të ekzistencës, do të thosha dhe unë:

1. Taverna e së kaluarës, e kujtesës historike dhe e mitit. Aty ruhet vetëm bëma legjendare e Gjorg Golemit dhe heroizmi, por kjo e kaluar është harruar dhe në roman ndjehet si rudiment, vagulli…

2. Taverna e së tashmes – është vendi i absurdit socialist dhe i përditshmërisë së mërzitëshme. Njerëzit flasin për ndryshim, por mbeten të ngujuar në rutinën e tyre. Kjo taverna është pasqyra e sistemit totalitar, ku gjithçka duket e kontrolluar, por brenda është bosh.

3. Taverna e së ardhmes – përfaqëson shpresën dhe utopinë. Është vendi ku njerëzit, ëndrrat e tyre për një botë të re, por që mbetet gjithmonë e paarritshme, që ndërtohet mbi gënjeshtra. Edhe ky dimension është mëse vagulli në roman…

…tri tavernat janë metafora e ciklit njerëzor të vetë-mashtrimit: njeriu jeton mes kujtesës së idealizuar, të copërluar e varfëruar e realitetit të zbrazët dhe më të varfër, ëndrrës së rreme për të nesërmen. Ato janë tre ndalesa të një udhëtimi që nuk të çon askund, rruga (Egnatia) është e mbyllur brenda vetes.

Rruga “Egnatia”, që kalon pranë fshatit nuk i lidh dot më kohët: mesjetën dhe shekullin XX, historia është një qerthull…

Personazhet e romanit përpiqen të përfitojnë nga “thesari”, janë figura që përfaqësojnë shtresa të ndryshme të shoqërisë: servilët, mashtruesit, frikacakët dhe idealistët e humbur, që nga fshati në humbëtirë deri në kryeqytetin e humbur ndryshe, ku bëhen veç mbledhje “akademike”…

Gjithsesi gjatë leximit m’u përhitën gërmimet e varreve në romanin e njohur “Gjenerali i Ushtrise së vdekur” i Kadaresë, si një parodi e tij. Se atje është një gjeneral i huaj që mbledh skeletet e ushtarëve të vrarë si pushtues në Shqipërinë fitimtare, krenare dhe të pamëshirshme, kurse te “Tri tavernat” janë vetë shqiptarët që rrëmijnë varret mesjetare të të huajve pushtues, tashmë të humbur edhe vetë, por me shpresën sarkastike se do të gjejnë “thesarin” e mbijetesës së tyre, por dhe të sistemit, të socializmit.

Buzëqeshja është tejet e hidhur.

Ervin Nezha më duket se i ndjek disi gjurmët e Kadaresë si shkrimtar, sidomos “Gjeneralin” e tij këtu. Ndërkaq janë përdorur dhe kapitujt e mungesës, nënkuptimet e tyre, që sipas meje, i japin lexuesit mundêsi imagjinative të vyera dhe veprës më mister…

Epilogu im

(se edhe romani ka një epilog)

“Tri tavernat” është një endje e shpejtë nëpër iluzione që dëmtuan nga e dikurshmja dhe realiteteve egërshane që vazhdojnë. Përmes një strukture të dyfishtë kohore dhe një simbolike të natyrshme, Ervin Nezha flet për absurditetin e shpresës kur ajo humbet lidhjen me të vërtetën. Tavernat që s’janë, rruga e mbuluar dhe thesari i vdekjes bashkohen në një metaforë të jetës që endet midis kujtesës, mashtrimit dhe dëshirës për shpëtim.

Kur njeriu humbet aftësinë për të parë realitetin dhe kërkon strehë në iluzione, nga që s’e ndryshon dot, atëherë çdo “tavernë”, sado mikpritëse të duket, bëhet burg i shpirtit të tij. Shpëtimtar është romani, si Taverna e Katërt e kohës…

Visar Zhiti

Camaj: “Tirana është kthyer në një laborator të gjuhës së komanduar”

Nga Frank Shkreli

Ky vit shënon 100-vjetorin e lindjes së albanologut, shkrimtarit, poetit dhe atdhetarit Profesor Martin Camaj. Për të nderuar Profesor Camajn me këtë rast, javën që kaloi, ekspertë të Autoritetit për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit (AIDSSH), në bashkpunim me përfaqësues albanologë të Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit, u takuan për të diskutuar jetën dhe veprimtarinë e shkrimtarit e poetit Martin Camajt, ku sipas njoftimit të AIDSSH në këtë përvjetor, u fol, ndër të tjera,  për cilësitë e tij si albanolog, gjuhëtar, njeri i mendimit dhe i letërsisë shqipe, me një stil te jashtëzakonshëm. Por jo vetëm.  Në njoftimin e botuar në faqën zyrtare të AIDSSH në lidhje me punimet në përkujtim të 100-vjetorit të lindjes së Martin Camajt thuhet gjithashtu se u fol nga disa ekspertë, përfshir Altin Hoxhën, anëtar i Autoritetit dhe Selami Zallin, Drejtor i Informacionit në AIDSSH edhe për, “për fatin e tij si intelektual e qytetar, që u shënjua me vendosjen e regjimit komunist, arratisjen pas presioneve të ish-Sigurimit të Shtetit dhe shpalljen “armik” për regjimin.”  Asnjë provë bashkëpunimi në dosjen e Martin Camajt – Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit. Një temë kjo që në të kaluarën,pore dhe tani, ka nxitur dhe nxit debate të ashpra, sidomos, nga nostalgjikët e komunizmit të Tiranës zyrtare në shkrimet dhe programet e tyre – madje edhe 35-vjet pas shembejes së Murit të Berlinit — drejtuar kundër figurave të emigracionit politik anti-komunist shqiptar, personalitete të historisë, gjuhës e kulturës, si Ernest Koliqi, Martin Camaj e Arshi Pipa, ndër shumë të tjerë të kalibrit të tyre, të përjashtuar e të anashkaluar nga komunizmi gjysëm shekullor, por edhe aktualisht.

Siç mund ta mbajnë mend lexuesit që i ndjekin këto punë, 5-vjetë më parë filloi – pa pritur e pa pandehur — një fushatë sulmuese alla fletërrufeshë komuniste të ish-regjimit kundër Martin Camajt dhe Ernest Koliqit, duke i cilësuar ata si poliagjentë, bashkpuntorë të amerikanëve, gjermanëve, jugosllavëve, e ku t’a di unë. Në rastin e Martin Camajt a akuzohej edhe si bashkpuntor i Sigurimit të Shtetit të regjimit komunist të Enver Hoxhës. Pretendime të tilla kundër Koliqit e Camajt si agjentë dhe bashkpuntorë e poliagjentë janë bërë edhe nga persona e burime të tjera edhe në vazhdim, por ishte Auron Tare, një historian dhe gazetar i njohur shqiptar, i cili ndezi debatin fatzi, 5-vjet më parë duke iu vërsulur Camajt dhe Koliqit. Me atë rast ai hodhi plot akuza të pa dokumentuara, në një të ashtuquajtur “studim” të tij me titull, “Dritëhije në histori”, botuar në portalin “Peisazhe të Fjalës”, por që u përmend edhe në media të tjera të asaj kohe, portal që botohet gjithnjë në Nju Jork, mos qofsha gabim. Në studimin e tij Auron Tare – kishte bërë këto pretendime duke akuzuar si agjent e poliagjentë Koliqin e Camaj, sidomos në periudhën menjpherë pas Luftës së II Botërore, ndërsa vazhdonte t’i mbronte akuzat e tija edhe në programe televizive sikur të ishte i komanduar nga dikush në favor të ndonjë kauzë të pashpresë për të denigruar këto dy figura të Kombit. Frank Shkreli: Fletërrufeja kundër Ernest Koliqit dhe Martin Camajt | Gazeta Telegraf.  Tare i përhapi këto gënjeshtra në media mike të tij, kundër dy burrave ndër më të njohurve të kulturës dhe historisë shqiptare, megjithse nuk jepte asnjë dokumentacion të besueshëm për të provuar tezën e tij. Por, pasi iu kërkua të jepte prova e dokumenatcion për të justifikuar akuzat e tija, ai më në fund, u detyrua të pranonte se nuk kishte prova, por se do i sillte ato kur të “hapeshin dosjet e Beogradit”. Frank Shkreli/ Auron Tare: Provat për Martin Camajn si agjent i UDB-së, do i marr kur të hapen dosjet e Beogradit | Gazeta Telegraf  

Unë nuk dëshiroj t’i këthehem atij debati fatzi të 5-vjetëve më parë pasi vërtetë, atëherë dhe sot, ai rast më le pa fjalë dhe më bën të pyes veten se pse intelektualë të tillë shqiptarë sot e ndjejnë për detyrë të përhapin shpifje të tilla pa prova dhe pa dokumentacion të besueshëm, fatkeqsisht, duke na kujtuar periudhën e errët komuniste e luftës së klasave. Me të vërtetë, më sjell ndër mend atë thënjen e Faik Konicës se, “Armiqtë e Shqipërisë janë shqiptarët, ndaj vazhdojmë të renditemi ndër kombet e fundit në Evropë”, e thenë kjo në vitin 1897 nga i Madhi Konica – por aq aktuale sot në çerekun e parë të shekullit XXI. Vaj medet për ne kudo që jemi. Por unë jam i besimit se, pa marrë parsysh se sa kohë kalon e për sa gjatë luftohet me gnjeshtra, e VËRTETA, sado që të luftohet ajo më në fund triumfon. Kështu na meson historia.

Prandaj, me këtë, rast desha të mirëpres raportet e dala nga ai diskutim i AIDSSH, javën e kaluar në 100-vjetorin e lindjes së Martin Camajt, të ënjten që kaloi, dhe të falënderoj Zonjën Gentiana Sula, Shefe e AIDSSH dhe bashkpuntorët e saj për këtë përkujtim, në përpjekjet serioze e vullnet-mirë, për të zbuluar të VËRTETËN duke hedhur më shumë dritë nga jeta dhe veprimtaria e Martin Camajt, bazuar në dokumenta e prova autentike. E bëj këtë, jo vetëm në emërin tim, por të gjithë atyre shqiptarëve kudo në botë, që njohim dhe vlerësojmë punën dhe atdhedashurinë e Profesor Martin Camajt dhe shumë të tjerve si ai që kanë kaluar dekada larg Atdheut, të përjashtuar e të pëbuzur nga shteti amë. Po e sjell këtë përkujtim shumë të rëndësishëm që organizoi enti AIDSSH dhe Qendrëa Kombëtare e Librit dhe Leximit, pikëspari, në interes të së VËRTETËS, por edhe në një përpjekje në vazhdim për të për të pastruar emrin dhe reputacionin e Martin Camajt dhe disa figurave të tjera si ai të emigracionit politik të anatemuar nga historiografia komuniste jo vetëm nga regjimi diktaraorial komunist por edhe në ditët e sotëme të ashtuquajturës “demokraci” alla shqiptarçe. 

Prandaj, hetimi administrativ i AIDSSH mbi dosjen e Martin Camajt, i njoftuar javën që kaloi, del në përfundimin, se ashtu siç mendojmë shumë prej nesh se akuzat e kundërshtarëve – nuk dua të them armiqëve të Camajt, se sipas anëtarit të Autoritetit, Altin Hoxha — se jo vetëm që Martin Camaj nuk bashkëpunoi me Sigurimin e Shtetit, por nuk ekziston asnjë dokument raportimi apo version që dëmton figurën e tij. Ai i qëndroi çdo tentative të Sigurimit për manipulim dhe bashkëpunim”. Asnjë provë bashkëpunimi në dosjen e Martin Camajt – Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit. 

Për më tepër, sipas AIDSSH, në të njëjtin përfundim ka ardhur edhe Selami Zalli, Drejtor i Informacionit në studimin që i bëri dokumenteve arkivore. I cili përmes analizës përcolli tezën se dokumentet që tentojnë të hedhin hije mbi Camajn janë të manipuluara me qëllim zbehjen e ndikimit të tij akademik si albanolog dhe shkrimtar në forumet e larta akademike, jo vetëm në Europë, por edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.” 

Në veçanti dëshiroj që të interesuarit të lexojnë për më shumë të dhëna në lidhje me këtë çeshtje, studimin e plotë, profesional dhe të hollësishëm, botuar në faqën zyrtare të AIDSSH, bazuar në dokumentacion, përgatitur Z. Selami Zalli, Drejtor i Informacionit të këtij enti zyrtar. Një studim që, gjithnjë sipas AIDSSH, është përfundim i studimit që ai u i bëri dokumenteve arkivore, duke përcjellur, përmes analizës tezën se dokumentet që tentojnë të hedhin hije mbi Camajn janë të manipuluara me qëllim zbehjen e ndikimit të tij akademik si albanolog dhe shkrimtar në forumet e larta akademike, jo vetëm në Europë, por edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, thuhet në faqën zyrtare të Autoritetit.  Analiza e Z. Selami Zalli mbi Dosjen e Martin Camajt dhe Manipulimin e Dokumentacionit të Sigurimit të Shtetit – Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit –Për të gjithë ata që janë të interesuar në këtë subjekt, unë rekomandoj me seriozitetin më të madh që të lexojnë studimin e Selami Zallit, të mirë dokumentuar bazuar në dosjet që posedon AIDSSH.

Z. Selami Zalli, e përfundon studimin e tij, përgatitur me rastin e 100-vjetorit të lindjes së Martin Camajt, botuar në faqen zyrtare të Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit, me këto fjalë: “Dosja e Martin Camajt nuk mund të konsiderohet autentike dhe e besueshme. Ajo paraqet shenja të qarta manipulimi dhe fabrikimi dokumentare, me qëllim ndërtimin e një narrative të rreme për ta etiketuar si bashkëpunëtor. Ky rast dëshmon për praktikat e përbaltjes, censurës dhe frikës ideologjike që regjimi i kohës ushtronte ndaj figurave të rëndësishme të kulturës shqiptare, të cilat në sajë të kapacitetit e asaj që përfaqsonin i konsideronte rrezik për pushtetin.“Censura dhe përbaltja janë shprehje të frikës”. Ky konstatim sintetizon më së miri thelbin e rastit Camaj dhe shumë të tjerëve si ai.”

STUDIMI I PLOTË I AUTORIT SELAMI ZALLI –Drejtorit të Informacionit të AIDSSH —  Analiza e Z. Selami Zalli mbi Dosjen e Martin Camajt dhe Manipulimin e Dokumentacionit të Sigurimit të Shtetit – Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit – siç është botuar në faqen zyrtare të AIDSSH

Frank Shkreli

             Z. Selami Zalli foli mbi Dosjen e Martin Camajt dhe Manipulimin e 

                                  Dokumentacionit të Sigurimit të Shtetit —

          Altin Hoxhën, anëtar i Autoritetit –Hetimi administrativ i ADSSH: “Camaj i qëndroi çdo tentative të Sigurimit për manipulim dhe bashkëpunim.”

…Zhiti radhitet ndër klasikët e letërsisë bashkëkohore shqiptare… ai mund të krahasohet denjësisht me autorë si Kafka, Orwell, Salinger Heller dhe Sollzhenicin…

Dr. G. Alpion, Universiteti i Birminghamit, Angli

Trillet e tij të çlirëta, të ajërta dhe të guximshme kanë një ngjashmëri të lumtur me stinën kubofuturiste dhe me pjellorinë e saj të metafortë… mbartin liri dhe janë të pushtuara me argumentet e territ. Mbase ka, por s’e kujtoj dhe mbi të gjitha nuk e kujtoj kaq të freskët dhe kaq të menjëhershme një vepër në kontakt të drejtpërdrejtë me botën që zbulon dhe dëshmon…

Mario Luzi, Poet italian, Senator i Përjetshëm

Në thjeshtësinë e tij Visar Zhiti është kompleks, i thellë, shumë shtresor, plot shpirt. Ai të përvetëson me nivelet e mendimit të tij, me fisnikërinë e ndjenjave si dhe me aftësinë që të shprehet lehtë dhe fuqishëm.

Bozhidar Prosenjak, Shkrimtar kroat

Tani… lexuesit anglishtfolës mund të shohin poezitë jashtëzakonisht të ndjeshme dhe imagjinativisht të pasura, të krijuara nga vitet e vuajtjes së Zhitit.

“Green Integer”, SHBA 2025