Albert Vataj/

Ka momente kur njeriu e ndien se e vërteta nuk është më e sigurt. Kur fjalët rrëshqasin në sheshin publik, kur gënjeshtra vesh petkun e së vërtetës dhe e vërteta ngatërrohet me trillimin, atëherë lind frika më e thellë: humbja e aftësisë për të gjykuar. Këtë ankth të kohëve moderne e kishte vërejtur qysh në mesin e shekullit XX filozofja gjermane Hannah Arendt, e cila e bëri thelbin e veprës së saj një thirrje për të mbrojtur mendimin e lirë nga shkatërrimi i gënjeshtrës së organizuar.

Në librin e saj monumental “Origjinat e Totalitarizmit”, Arendt nuk i sheh diktaturat e shekullit të kaluar si sisteme që kërkonin t’i bindnin njerëzit me ideologji të forta. Përkundrazi, ajo paralajmëronte: “Subjekti ideal i sundimit totalitar nuk është nazisti i bindur apo komunisti i bindur, por njerëzit për të cilët dallimi midis faktit dhe trillimit, midis së vërtetës dhe gënjeshtrës, nuk ekziston më.”

Ky është thelbi i edukimit totalitar: jo të ngulë bindje, por të shkatërrojë vetë aftësinë për t’i formuar ato. Një popull që nuk beson më në asgjë bëhet i pambrojtur, i dorëzuar, i gatshëm të pranojë gjithçka. Arendt shkruante:

“Kjo gënjeshtër e vazhdueshme nuk synon ta bëjë popullin të besojë një gënjeshtër, por të sigurojë që askush të mos besojë më asgjë. Një popull që nuk është më në gjendje të dallojë midis së vërtetës dhe gënjeshtrës, nuk është në gjendje të dallojë as midis së drejtës dhe së gabuarës. Dhe një popull i tillë, i privuar nga fuqia për të menduar dhe gjykuar, pa e ditur dhe pa e dashur, i nënshtrohet plotësisht sundimit të gënjeshtrave.

Me një popull të tillë, mund të bësh çfarë të duash.”

Ky reflektim, i shkruar në vitet e pasluftës, sot duket më aktual se kurrë. Në një botë ku lajmet e rreme, propaganda, mashtrimet politike dhe manipulimi i opinionit publik qarkullojnë me shpejtësinë e algoritmeve, rreziku që vizatoi Arendt është bërë pjesë e realitetit të përditshëm.

Kur e vërteta shndërrohet në një lojë pasqyrash dhe asgjë nuk merret më si e sigurt, atëherë edhe gjykimi moral venitet. Shoqëria humb busullën, individi humb dinjitetin, dhe hapet rruga që forcat më të errëta të historisë të rikthejnë pushtetin e tyre. Arendt na kujton se liria nuk qëndron vetëm në zgjedhjet politike apo në fjalën e lirë, por mbi të gjitha në fuqinë për të menduar, për të gjykuar dhe për të mbajtur gjallë të vërtetën. Nëse kjo fuqi shuhet, shoqëria shndërrohet në turmë të manipulueshme, dhe atëherë, me të vërtetë, mund të bëhet “çfarë të duash”.

Në kohën tonë të paqartësive, mbrojtja e së vërtetës është forma më e lartë e rezistencës. Sepse kush mbron të vërtetën, mbron njeriun.

Albert Vataj/

Romani “Bardha e Temalit” i Pashko Vasës, është një vepër e rrallë dhe e rëndësishme në letërsinë shqiptare, jo vetëm për vlerat artistike, por edhe për rolin e saj në afirmimin e identitetit kulturor shqiptar në Europë.

Pashko Vasa (Albanus Albano) e shkroi romanin në gjuhën frënge, me titullin “Bardha de Témal”, Scènes de la vie albanaise, botuar në Paris më 1890 nga shtëpia botuese Albert Savine. Vepra u shkrua në një kohë kur Europa kishte interes për “eksotikën” e Ballkanit, dhe Vasa Pash Shkodrani e përdori këtë dritare për të prezantuar zakonet, ndjenjat dhe sfidat e shqiptarëve. Romani përshkruan një histori dashurie tragjike mes Bardhës, një vajze qytetare nga Shkodra, dhe Lulit, një bajraktar nga Temali.

Konflikti lind nga përplasja e zakoneve malësore me ndjenjat e individit, ku Bardha shihet si “e huaj” dhe “e padenjë” nga gratë e malit, për shkak të prejardhjes dhe sjelljes së saj. Në romanin “Bardha e Temalit”, Pashko Vasa, nën pseudonimin Albanus Albano, ndërton një tablo të pasur dhe dramatike të jetës shqiptare, ku përplasja mes qytetërimit dhe malësisë, ndjenjës dhe zakonit, individit dhe kolektivit, merr trajtën e një tragjedie. Fragmenti që përshkruan kthimin e Bardhës në shtëpinë e prindërve të saj është një skenë e ngarkuar me tension kulturor dhe simbolikë të thellë, por trajtimi që i bëhet meriton një vështrim kritik që shkon përtej sipërfaqes së spektaklit.

Figura e Bardhës, Viktimë apo heroinë?

Vetëm mund të magjinohet dhe të përfytyrohet dinamika e një skene të tillë, të dalë nga mjeshtëria dhe thellësia e penës së Pashko Vasës. Bardha përshkruhet si një “fëmijë e gjorë”, e heshtur, e mbuluar me vellon e bardhë, që kalëron mes një kortezhi të zhurmshëm burrash malësorë. Ajo nuk flet, nuk kundërshton, nuk shpreh ndjenjë, ajo është një trup “i pajetë”, një simbol i sakrificës, një viktimë e një martese që nuk e zgjodhi, por e pranoi. Në këtë trajtim, Bardha nuk është subjekt i historisë, por objekt i saj.

Ajo bart peshën e paragjykimeve dhe dhunës simbolike që shoqëria i rezervon gruas së ndryshme, një peshë e rëndë që sfidon gjet e ndjenjave dhe përjetimeve, vullnetin e atyre që duan të shikojnë veten jashtë këtij qerthulli, por ata munden thjeshtë të binden, duke përmbushur me pamëshirë këtë vullnet tragjik që ushtron sipas ligjeve dhe kodeve të saja, të udhëtuar në kohë dhe në pamundësi për të ndryshuar.

Ky përshkrim, ndonëse i fuqishëm vizualisht, e redukton Bardhën në një figurë pasive, duke e zhveshur nga potenciali i saj për të qenë një zë kritik ndaj zakoneve patriarkale. Në vend që të jetë një heroinë që sfidon normat, ajo kthehet në një emblemë të dhimbjes, të përçmimit dhe të heshtjes. Asaj i mbetet thjeshtë të bindet, sepse ligjësia mbi të cilën ata kanë ndërtuar dhe diferencuar jetët dhe përkatësisë e tyre, është shumë më e fortë se çdo kurajë për t’iu kundërvënë, se çdo pasion që thirret në këtë skenë për të shpallur për të hyrë në një betejë humbëse.

Malësorët, mes stereotipit dhe krenarisë

Malësorët përshkruhen si “gjysmë të egër”, të paaftë për delikatesë, të motivuar vetëm nga krenaria e klanit dhe dëshira për të shfaqur forcën. Ky trajtim, ndonëse i zakonshëm në letërsinë e shekullit XIX, bie në një stereotipizim që e redukton kompleksitetin e kulturës malësore në një karikaturë të burrërisë së verbër që sfidon ligjet e humanitetit, për të përfaqësuar ashpërsinë e kodeve zakonore dhe normës që u gatua në egërsinë e atyre maleve, pa mundur do të zbusi njeriu edhe në përballje me një nga ndjenjat më të fuqishme dhe më transformuese, dashurisë.

Në vend që të paraqiten si bartës të një tradite të pasur dhe të ndërlikuar, ata shfaqen si spektatorë të një rituali që nuk kuptojnë, por e kryejnë për të ruajtur statusin. Nuk ka altërnativë. Ka vetëm evidentim kokëfortë i një pandryshueshmërie që përdor njerëzit, duke i shndërruar ata në aktorë në një tragjikomedie.

Kortezhi i tyre nuk është akt nderimi, por demonstrim force. Ata nuk e përcjellin Bardhën për respekt, por për të kënaqur krenarinë e bajraktarit. Në këtë mënyrë, spektakli i burrërisë mbulon vuajtjen e individit, duke e kthyer ceremoninë në një paradë të dhunës simbolike, në një spëktakël të pamëshirshëm, ku figurat lëvizin në këtë skenë të ftohtë si hije të zeza që dali nga thellësia e kohës.

Narrativa, mes etnografisë dhe introspeksionit

Trajtimi i skenës është i pasur me detaje etnografike: veshjet, ritualet, reagimet e turmës, përshkrimi i rrugëve të Shkodrës. Por ajo që mungon është introspeksioni. Nuk ka përshkrim të ndjenjave të Bardhës, të mendimeve të saj, të dilemave të saj. Ajo nuk është një personazh, por një pamje. Kjo e bën skenën të fuqishme vizualisht, por të varfër emocionalisht. Ajo është një vdekur, së cilës i duhet të luaj rolin e një të gjalle që është zgjuar nga vdekja për të përmbushur brutalitetin e një kodike zakonore që sundon, njeriun si qënie dhe shoqërinë si produkt i ngurtë i një realiteti që zhvendos gjithçka, pa qasjen për t’iu nënshtruar një transformimi.

Në vend që të eksplorojë dramën e brendshme të gruas që përplaset mes dy botëve, trajtimi mbetet në sipërfaqen e spektaklit, në një skenë teatri absurd. Kjo është një mungesë që e dobëson potencialin kritik të romanit, duke e kthyer në një tablo më shumë për syrin sesa për zemrën, e pse jo, krejt një pasqyrim thelbësor i një fanatizmi që përdor njerëzit dhe kohën e bën të pafuqishme për të sjellë ndryshim.

Bardha si thirrje për ndryshim

Megjithatë, nëse lexojmë përtej fjalëve, Bardha mund të shihet si një figurë që denoncon heshturazi dhunën e zakoneve. Kuptimi i themeltë i pasqyrimit të Pashko Vasës është jo vetëm vizatimi me besnikëri që ai i bë një realiteti, por edhe nevojës që vetë ky realitet thërret për ndryshim. Velloja e bardhë, heshtja, sytë e ulur, janë shenja të një proteste të heshtur, të një refuzimi që nuk ka zë, por ka peshë, elemente të cilat kanë ardhur deri në ditët tona si tregues të një solemniteti, me të cilin tradita zakonore e vesh këtë ritual.

Ajo nuk kundërshton me fjalë, por me praninë e saj të ndryshme, me elegancën e saj, me ndjeshmërinë që nuk përputhet me kodin e malësisë, dhe ky është një reagim që u drejtohet atyre që duan të shohin dhe të kuptojnë përtej fasadës, të futen thellë në botën shpirtërore të personazhit dhe të zhveshin lëkurën, me të cilën realiteti mbështillet për të qenë jo vetëm e përfaqësuar, por edhe e mbrojtur. Në një farë mënyre një korace të papërshkrueshme, që duhen vullnete të fuqishme përjetimi që të munda ta çajnë atë, për ta shpërbërë dhe për t’ia shpërfaqur botës me lakuriqsinë e vet, vërtetësisht dhe ngutësisht të prirur për ballafaqim dhe ndryshim.

Në këtë kuptim, trajtimi i Albanus Albanos (Pashko Vasës) është i ndershëm në pasqyrimin e realitetit, por i njëanshëm në interpretimin e tij. Ai e ekspozon dhunën e zakoneve, por nuk e artikulon mjaftueshëm dramën e individit si zë kritik. Bardha mbetet një figurë e heshtur, kur mund të ishte një zë që sfidon.

Dinamika e zhvillimit kulmor

“Luli, bajraktar i fisit Temal, ishte i ri, trim, i flaktë; e donte të bukurën, të madhen dhe mbi të gjitha të renë. Në pamundësi, për mungesë edukimi dhe mjetesh, për të kryer veprime brilante, apo për t’u përfshirë si të parët e tij, në luftime të përgjakshme me fiset fqinje, ai donte të tërhiqte vëmendjen e publikut me një shtysë të paparë në traditat e tij familjare. Ai, burri i malit, kërkoi dhe mori dorën e një vajze të re nga Shkodra, duke u larguar përmes këtij ekscentriciteti nga zakonet e burrave të fisit të tij, të cilët i vlerësojnë gratë vetëm për forcën e tyre fizike, guximin e tyre dhe numrin e fëmijëve meshkuj që ajo i jep të shoqit dhe që, për rrjedhojë, nuk urrejnë asgjë sa aleancat me vajzat e fushës, të cilat i konsiderojnë si krijesa të dobëta dhe të padenja për t’u quajtur nëna nga djemtë e malit.

Duke celebruar këtë martesë, Luli kishte marrë damkën e klanit të tij; e kishin kundërshtuar, madje ishin indinjuar nga fakti që trashëgimtari i krerëve të Temalit, nëpërmjet aleancës së tij me banorët e qytetit, kishte hequr dorë nga avantazhet e një bashkimi më të përshtatshëm me vajzën e një kryemalësori (bajraktari tjetër). Pra, Bardha e gjorë konsiderohej vetëm një “spiune”; fustanet e saj të qëndisura me ar, perlat dhe veshja e saj elegante i bënin gratë e maleve të llafazanonin, të tronditura nga luksi që ajo shfaqte…

Pavarësisht largësisë që Bardha frymëzoi në to, Temalistët, pasi mësuan se ajo duhej të shkonte te prindërit e saj, nxituan të zgjidhnin një grup prej njëqind burrash, midis malësorëve më të guximshëm, të armatosur mirë, të mësuar mirë, për të shërbyer si përcjellës i saj.

Nuk ishte me qëllim që ta kënaqnin atë që ata kishin qenë kaq të vëmendshëm, sepse kjo procedurë delikate nuk ishte në harmoni me natyrën e këtyre burrave gjysmë të egër; aparati ushtarak që ata donin të vendosnin me këtë rast ishte vetëm për shkak të dëshirës për të shfaqur fuqinë e udhëheqësit të tyre, duke kënaqur krenarinë e tyre. Bardha hipi mbi një kalë të bardhë të zbukuar plot me luks oriental; dy gra e ndiqnin me mushka. Përpara saj ecnin rreth njëzet të rinj; pjesa tjetër e kortezhit e ndiqte. Gjatë udhëtimit, gjithçka që bënë ishte të këndonin, të bërtisnin dhe të qëllonin; herë pas here ndalonin për të pushuar pak e për të pirë për shëndetin e bajraktarit. Sa për gruan, nuk bëhej fjalë për këtë. Me të mbërritur pranë rrugicës që të çonte në fshat, malësorët ndezën një zjarr në radhë, të cilit iu përgjigjën disa të shtëna pistolete, të qëlluara nga kureshtarët, të cilët, të përzier me gratë, prisnin që Bardha të kalonte.

Kortezhi ndoqi itinerarin e tij nëpër rrugët e qytetit, mes këngëve dhe krismave të pushkëve të malësorëve, mes urimeve të zhurmshme që gratë i drejtonin nuses së re dhe komenteve të larmishme të shkodranëve, vështrimet intriguese të të cilëve drejtoheshin nga dritaret e mbushura me gra të mbuluara që kishin lënë punët e shtëpisë për të parë këtë spektakël të pazakontë.

Teksa kortezhi i afrohej shtëpisë së babait të Bardhës, numri i kureshtarëve shtohej. Për banorët e Shkodrës ishte një ardhje thuajse e paprecedentë; sepse një vajzë e re e qytetit nuk ishte martuar kurrë me një malësor; kurrë nuk kishte ecur një grua në rrugë e ndjekur nga një procesion kaq i zhurmshëm dhe madhështor. Kudo turma u rreshtua për të lënë Bardhën dhe shoqëruesit e saj të kalonin; kudo e përshëndetnin dhe e brohorisnin. Por fëmija e gjorë kalëronte në mes të gjithë këtyre njerëzve, me sytë e saj të zhytur dhe të mbuluar me një vello të bardhë si një viktimë e çuar në sakrificë, duke mos parë askënd dhe duke mos iu përgjigjur urimeve dhe komplimenteve që gratë i drejtonin vazhdimisht me lëvizje të lehta të kokës në formë nderimi.

Kur mbërriti para shtëpisë së babait të saj, dera e madhe u hap dhe mundësoi pamjen e një turme të afërmish të të dyja gjinive që ishin mbledhur për ta pritur e për ti uruar mirëseardhjen. U vërsulën drejt saj. Vëllai e kapi nga beli dhe e zbriti nga kali, duke bërtitur nga gëzimi dhe duke e mirëpritur. Mezi vuri këmbën në tokë, kur e gjeti veten në krahët e nënës së saj, dhe, në këtë përqafim, nënë e bijë i thanë njëra-tjetrës më shumë gjëra nga sa mund të shkruanim brenda një dite.”

Në përvjetorin e 200-të të lindjes së Pashko Vasës, ky roman na fton të reflektojmë jo vetëm mbi historinë, por mbi mënyrën si e tregojmë atë, e pse jo, se si u lexua dhe u kuptua, se si kërkoi vendin e vet të trajtimit dhe se si kaloi pa mundur të shërbejë si një akt revulucionar, ku ndjenja do të udhëprinte individin dhe vetë individi do të bënte normë të shoqërisë.

“Bardha e Temalit” nuk është thjesht një histori dashurie e pamundur, por një thirrje për të parë gruan shqiptare jo si viktimë të zakoneve, por si zë të ndryshimit. Dhe ky zë, edhe kur është i heshtur, ka fuqinë të tronditë themelet e traditës.

– një jetë e dhënë, një jetë e marë –

Sot është ditëlindja e tij… a u përkujtua? A pati homazhe, konferenca, botime?…

Po kur do ta rilindë atdheu atë si shpirt dhe si talent të madh?

SHKRIMTARI

– një ese e vogël –

Ai erdhi në letërsinë shqipe si një gurrë e freskët, me prozën që rridhte e begatë që nga lashtësitë ilirike me këngët e popullit, me poezinë aq të dhimbshme e ëndërrimtare, krenare si me Poemin Kosovar…

Kuteli shkruan shqip, ka zë shqip, mendon shqip…

Po ai ishte dhe përkthyes brilant i mjeshtërve të letrave të botës, që i solli në gjuhën tonë si të ishin tanët.

Tjetër. Kuteli – si askush tjetër – punoi dhe me librat e Lasgushit dhe të Nolit, ai u bë arkitekti dhe përkudesësi i tyre me dashuri, – thesare të pavdekshme në letrat shqipe.

Punoi për të tjerët, për kulturën, për gjuhën, më shumë se sa për veten.

EKONOMISTI

– hero –

…ndërkohë ai ishte dhe ekonomist i shquar, teoricien dhe drejtues, e mbrojti floririn e Shtetit Shqiptar në Bankën Kombëtare nga kthetrat e nazistëve, nuk pranoi monedhën e luftës gjatë pushtimit, etj, etj. Një akt madhështor, që gjermanët donin ta

kapnik, ta ndëshkonin… por e bëri shteti i pasluftës, e burgosën shqiptarët vetë. Kam shkruar për burgun tij, për dramën e pabesueshme të vuajtjes… dhe më pas u përndoq e u komplotua vepra me harrim…

Kuteli mbetet kështu një martir i paradoksit shqiptar, ruajti thesare të kombit: gjuhën e popullit dhe floririn e shtetit shqiptar, teksa vetë u shua në varfëri dhe heshtje.

Po lexoj ditarin e tij… sa njerëzor, sa qyetar, sa i ndjeshëm, sintetik dhe sa stilist…

Sot është shumë e më shumë se një datëlindje. Është dhe një qortim dhimbjeje se si Shqipëria di të shkelë mbi ata që i japin dritë dhe zë…

KUTELI ME KOLIQIN

DHE KONICËN NË BALLË

Mitrush Kutelit është shkrimtar i rëndësishëm, themeltar, ai nga Jugu dhe me Ernest Koliqin nga Veriu, themeluan prozën moderne shqiptare, me Konicën avangardë, ndërkohë dhe themelues i mendimit kritik dhe estetik shqiptar në nivel europian, etj, etj, ndërsa fitimtarët e Luftës II Botërore, që vendosën diktaturën me të keqe se të atyre që u mundën, nazifashistëve, do t’i përndiqnin, Koliqin e dënuan me vdekje, por ai emigroi në Itali, në Europë, ndërsa Kutelin e burgosën dhe donin që të vdiste sa më shpejt, ai dhe vepra, Konicën, që s’jetonte më, e lanë në harresë vrastare, “të mërguar dhe të vdekur”.

Çuditërisht kritika e Realizmit Socialist, shkrimtarë të saj, shkruanin keq për tre K-të, kolegë të tyre, jo vetëm ideologjikisht madje dhe me cinizëm dhe përçmim, ku u shihej dhe zilia, ndërkaq ndodhte të përvetësonin nga veprat e tyre, subjekte dhe ide, personazhe dhe gjuhë deri edhe vjedhje dhe krijuan një lexues militant të ngushtë të tyre, mediokër në shije dhe lolo në mendim…

Por le të kujtojme Kutelin dhe pak:

CICËRIMA DHE KAMBANË

dëgjoj në veprën e Kutelit.

Ja disa rreshta të tij, zogj dhe tempuj:

– Kam mall të fluturoj si një zog i lirë mbi fushat e vendit tim.

– Shqipëria është një përrallë e dhimbshme, që duhet rrëfyer gjithnjë e përsëri.

– Unë jam poet i fshatit tim, i dhimbjes dhe i gëzimit të tij.

– Letërsia është dritë: kush ia fik dritën një shkrimtari, ia fik kombit.

– Jeta ime është një shkrim i grisur nga duar të huaja, por gërmat e saj ende ndriçojnë.

Dhe testamenti,

letra që u la fëmijëve:

– …ta duan vendin dhe gjuhën tonë deri në vuajtje!

– ATDHEU ËSHTË ATDHE, BILE DHE ATËHERE KUR TË VRET.

Ah, ka dhe një Shqipëri tjetër, të tij…! Ndërkaq në qytetin e lindjes, në Pogradec tashmë ngrihet shtatorja në bronz e Mitrush Kurelit, përballë me poetin dhe mikun e tij, bashkëqytetarin, Lasgush Poradeci, parnasian ynë. Bashkë. Aty shtohen lulet dhe adhuruesit. Dhe them:

ATDHE, DUAJI BIJTË E TU

DHE KUR I KE VRARË…

Visar Zhiti

Agim Baçi/

“Dy janë këshilltarët e Njeriut- Libri që flet dhe Vdekja që hesht”, thuhet në një nga shprehjet e shenjta. Të dy këto këshilltarë nuk mund të rrinin më fort pranë njëri-tjetrit se sa te përshkrimi i vitit të mbrapshtë, 1997, kur askush nuk ishte armiku deri sa në mënyrë të beftë ngjaje ti vetë me të…Odise Kote, Enkel Demi dhe Ahmet Prençi rrëfejnë të tre në një fill, për t’iu përgjigjur pyetjes- Çfarë na ruan dhe mban në një çmenduri ku befas bëhesh armik, i panjohur, kundërshtar me atë që ke fqinj, bashkëfshatar, apo edhe koleg?

Edhe pse të tre të ndryshëm në stilin e rrëfimit, në qasjen e asaj që e humbëm në marrëzi, të tre autorët hapin një dritare të fortë – edhe pse një dritare e zezë-, por që gjithsesi duhet ta shohim pa e fshehur se ishim ne në atë hapësirë, pjesa jonë më e madhe e shoqërisë, e politikës, e institucioneve, e qytetarëve, pa e fshehur që ishim ne autorë dhe konsumatorë të çmendurisë sonë.

Rrëfimi të “Agonia” e Odise Kotes nis me gjurmimin e një legjende, pa besuar se mbijetesa është një legjendë e përhershme në çdo kaos. Ashtu siç nevoja për zbulimin e një ushtari amerikan të humbur pranë Gramshit në Luftën e Dytë Botërore, me të cilën nis rrëfimi i romanit “I rënë nga qielli” i Tom Kukës sjell fuqinë e vdekjes edhe atëherë kur ajo duket më e thjeshta, më e afërta, si në ditët e çmendura të Marsit 1997, ku fshati apo qyteti përbri ishte më larg se çdo vend i botës.. Për të ardhur në rrëfimet e drejtëpërdrejta të Ahmet Premçit “në emër të gjakut”, rrëfime si në një sallë kirurgjie, madje pa asnjë “narkozë mes fjalësh”, por thjesht ashtu në asht, drejt e në thelbin e çmendurisë sonë.

“Robi e zotëron kafshën, por kurrë nuk mëson prej saj”, shkruan Tom Kuka që në fillim të rrëfimit, një rrëfim që ka një refren të vetëm “Vend i çuditshëm Shqipëria”, duke vënë gishtin në marrëzinë që krijojmë me duart tona, duke shembur gjithçka, a thua se është e “të huajit”, e atij që do të na vërë duart në fyt. Krijimi i rrëfimeve paralele, mes kaosit në rrugë dhe këmbënguljes për të gjetur të vdekurin e një kohe të shkuar, ngjan si një paradoks përballë vdekjes që ka pushtuar rrugët e rrugicat. E nëse një nga personazhet e romanit të Kukës është i pushtuar nga një ëndërr që vijon ta ketë frikë që nga koha e luftës, ku e shkuara vijon të jetë po aq e fortë sa e tashmja, për Poshin e Humbëtirës gjithçka është “veç një plumb më shumë” gjersa ata, më të pamenduarit, ja plotësojnë fjalëkryqin e ditëve me fjalën “vdekje”. Dhe paradoksi i vetëm mbetet vetëm një- kur harron fuqinë e vdekjes, është gati e pamundur të shijosh ngjyrat e jetës. Dhe trekëndëshi Zeka- Hetemi-Poshi janë trekëndëshi ku plotësohet ky fjalëkryq pikëpyetjesh mbi atë që nuk e humbim dot edhe kur na janë zënë sytë nga e tashmja e çmendur.

Ndërkohë që te “Agonia”, ajo që nis me Shkëmbin e Nuses dhe legjendën e ngrirjes së krushqve, përballet më pas me ngrirjen e logjikës dhe vërshimin e kaosit, ku fëmijë e të rritur kanë veçse një zbavitje- të gjuajnë me plumba pa llogaritur se jetën e kujt mbyllin ashtu, në kotësi. Në rrëfimin “Agonia”, Kote është futur nën lëkurën e ish gazetarit, personazhit Bojken Kostani, dhe rrëfen jo vetëm marrojsen shoqërore, por edhe kotësinë e institucioneve, të cilat bien si të jenë piramida prej letre që mund t’i marrë era më e lehtë që fryn. E megjithatë, në mes të çmendurisë, ajo që mbijeton është dashuria, ku gjermania Keti Braumfisher vjen në Shqipërinë e kaosit për Bojkenin, duke lënë një gisht e një unazë, si një peng i legjendës për të cilën nisën uhdëtimin e parë.

Ndërsa në tregimet dhe novelat e Ahmet Prençit, në përmbledhjen “Në emër të gjakut”, kemi të bëjmë më paralajmërmimin e vetë autorit, se do ndeshemi “me një ulërimë të shuar në letër”. Nuk e ka shkruar menjëherë pasi ka kaluar “marrëzia 1997”, por duket se nuk mund ta mbante përgjithmonë brenda vetes atë përballje të tijën me “me atë që vjen nga gjaku”. E mes gjithë zallamahisë, në “Pallatin presidencial që nuk ra”, është një pyetje e një 18-vjeçari, më i riu ndër ata që po qëndron, i cili i drejtohet komandantit, Vulllnetit- “Komandant… nëse vdesim… a do e marrë vesh njeri?”. Një pyetje që i thotë thuajse të gjitha, jo thjesht nga e pakuptueshmja që po ndodh, por nga fuqia për të ditur kuptimin e vdekjes, për të ditur “pse-të e marrëzisë”. Madje, edhe më drejtëpërdrejtë janë sytë e Lorit, qenit besnik që kish mbrojtur një fëmijë nga ujku, që pyesin në tregimin me të njëjtin titull “Pse më vrave?”…

…Ne ja ngulëm për disa kohë sytë humnerës, pa i besuar asaj që porosit Niçe, që nëse ndodh për një kohë të gjatë, edhe humnera na i ngul sytë ne. Të tre autorët kanë mundur të sjellin në mënyra të ndryshme një të përbashkët- sado e lehtë të duket vdekja, ajo ka peshën e fortë të të pakrahasueshmes, dhe flet përmes të tjerëve, duke qenë një peshë e papërballueshme. Dhe letërsia do jetë ajo që do e risjellë fuqinë e marrëzisë për të kuptuar.. Jetën.

Nga Eda Zhiti/

Është një mur tashmë që ka emrin e Visar Zhitit në një qytet në Itali, në Salerno. Pse, si ndodhi, ku pikërisht? Mos ndokush që kaloi andej, nxori ngjyrat që mund të ketë patur me vete, spërkati murin, la mjë grafitt dhe iku?

Po e rrëfej se si është.

Në fillim dy fjalë për Salernon e bukur, gjëndet në jug të Italisë, në bregun perëndimor të Gjirit me të njëjtin emër, në Kampania, rreth 50 km larg Napolit. Edhe Salerno njihet për peizazhet e tij mesdhetare, të mrekullueshme, për kulturën dhe historinë që në kohët e perandorisë romake. Aty është themeluar Shkolla Salernitana, më e vjetra në Europë. Qyteti sheh me fytyrën nga deti Tirren, i kaltër dhe i thellë, që duket sikur sjell me dallgët dhe erërat rrëfime të lashta, këngë të marinarëve mesdhetarë dhe frymë dashurie që ngjiten në rrugicat e ngushta e në muret e vjetra.

Këtu do të ndalim. Sa shumë poezi ka nëpër ato mure, vargje dhe ngjyra gjithkund.

Është një projekt magjepsës i qytetit, – do të thosha, – i mbështetur nga Fondacioni “Alfonso Gatti”, i poetit të tyre, ndër më të rëndësishmit në poezinë italiane të shekullit XX, zë kryesor i hermetizmitI dhe projekti quhet “Muri d’Autore” 2025, Mure autorësh 2025, një bashkëjetesë mes artit urban dhe poezisë.

Muret e qytetit janë shndërruar në faqe librash të hapura. Poezia është bërë pjesë e jetës së përditshme. Ti ecën rrugëve dhe rrugicave të Salernos dhe lexon poezi mureve, duke u krijuar kështu një dialog mes fjalës dhe figurës, kujtesës dhe së tashmes. Mure që flasin. Na kujton ato graffitet spontane, me bojëra të shpejta dhe të trazuara, shenja anonime si e folura me ngut, fryma e rrugës, një klithmë rinore si nga instinkti, nga protesta, nga dashuria e fshehur që do të shpërthejë mbi gurë, një energji e lirë, e pasistemuar, që shpesh përpiqet të lërë gjurmë në një botë ku gjithçka fshihet shpejt.

Po diçka duhet ruajtur. Dhe doli nisma “Muri d’Autore 2025”. Një komitet i përbërë nga poetë, artistë dhe anëtarë të Fondacionit, duke u bazuar në rëndësinë e veprave dhe lidhjeve të mundshme me qytetin e Salernos bën përzgjedhjen. Poetë si Ungaretti e Montale dhe patjetër shoku i tyre Alfonso Gatto, por dhe Alda Merini, Italo Calvino, Nazım Hikmet, Pier Paolo Pasolini, Pablo Neruda, Pino Daniele, Francesco De Gregori dhe Rocco Hunt, etj, janë aty për të pasqyruar tematika universale si dashuria, natyra, identiteti dhe kujtimet, duke i dhënë një dimension të ri hapësirave urbane. Kështu, qyteti shndërrohet në një ekspozitë të hapur. Çdo kalimtar bëhet lexues. Çdo mur një poezi. Lagjja – antologji…

Është piktori me emër arti Pinogreen, që e sheh kudo me furça dhe penele e kovat me bojëra, ndanë muresh, skelave, shkallëve, më gjunjë, i shtrirë, që punon pa u ndalur, i njohur tashmë për stilin e tij unik dhe teknikën e pikturës me letra dhe ngjyra të forta, të ndritshme për të krijuar kompozita që bashkojnë tekstin poetik me elemente vizuale të natyrës dhe jetës së përditshme. Një shembull i veçantë është murali “Occhiveri”, i realizuar me përdorimin e qelqit të ricikluar, që pasqyron angazhimin për mjedisin dhe bukurinë e thjeshtë të jetës.

Ai vizaton vargjet duke krijuar një lidhje të ngushtë mes fjalës dhe vizualitetit. që kanë pasuruar jetën artistike të qytetit. Poezia në Salerno ka dalë nga faqet e librave dhe është shndërruar në një pjesë të gjallë të peizazhit urban. E mbetur përherë mureve…Në qendrën historike të Salernos në “Rione Fornelle” është Muri i Visar Zhitit. Aty kanë qenë shkruar vargjet e tij

Ty prapë të erdhi koha të mendosh, o zemër!

Në italisht:

E daccapo

e’ giunta l’epoca di pensare

o cuore!

Gjendet në librat me poezi të Visarit, të botuara në Itali, dy gjuhësh, shqip dhe italisht, të përkthyera mjeshtërisht nga Prof. Elio Miracco, “Confessione senza altari”/ “Rrëfim pa altare”, “Diana Edizioni” 2012 dhe në “Strade che scorrono dalle mie mani”/ Rrugë që rrjedhin nga duart e mia”, botuar vitin që shkoi, në 2024 nga “puntoacapo” dhe libri mori çmimin e njohur për poezi “Camaiore”.

Nga një perspektivë letrare, ky varg i Zhitit pasqyron një gjuhë të thjeshtë por të fuqishme, ku emocionet e mëdha përshkohen me një intensitet të përmbledhur. Aty bashkohen elegancën poetike me një angazhim qytetar dhe artistic, sipas kritikëve, një manifestim i së bukurës që del jashtë librit dhe bëhet pjesë e përditshmërisë urbane. Poezia në mur herën e parë kishte formën e një dallge, me shkronjat e dorës me zbukurime lulesh, gjethe e arabeska. Kur ngjisje shkallët e asaj shtëpie në Salerno, vargjet e Visari përballë kangjelave të hekurta të dukej sikur donin të çonin dhe më lart.

Tani është shkruar me të kuqe si gjaku dhe poezia ka formën e zemrës. Stilistikisht përdorimi i harqeve dhe vijave të rrjedhshme të shkronjave krijojn një ndjesi pulsimi dhe pasioni, duke i dhënë vargut një energji vizuale që harmonizohet me temën e zemrës dhe të mendimit me zemër.

Në sfond, dritat dhe hijet e shkallëve dhe bimët e vendosura shtojnë një ndjesi intime dhe mikpritëse, aq karakteristike në lagjet e brendshme italiane. Zemra e vizatuar me vargun e Visar Zhitit, rreh në të njëjtën kohë me rrahjen e detit mbi breg. Është si të thuash: poezia dhe deti janë dy gjuhë të ndryshme të së njëjtës ndjesi, njëra shkruhet me fjalë e ngjyra, tjetra me ujë dhe shkumë.

Valët sjellin e marrin njerëz, kujtime, mall dhe plagë. Në këtë kuptim, poezia e Visar Zhitit merr një rezonancë të veçantë mbi murin e qytetit mesdhetar: ajo bëhet një zë i mërgimit, por edhe i kthimit përmes artit. Zemra e vizatuar me vargun brenda dhe me emrin Visar Zhiti në anë si kapilar:e të kuq, është shenjë dhe lidhje dashurie, që rreh njëkohësisht në dy vende, në atdhe dhe ku mund të ndodhet nëpër botë. Për kalimtarin e zakonshëm zemra është një kujtesë e thellë e copëtimit dhe e bashkimit të brendshëm, një “homeland” që bartet brenda vetes.

Poezia muret i bën të ndjejnë, ndërsa muret e zemrave t’i mbushë me mendim. Po edhe mendimi ka gjak… Mure e Salernos duket kështu sikur kanë zemër dhe e kthejnë poezinë në një regëtimë që nuk njeh kohë.