PROGRAMI I FESTIVALIT XXXIII TË KISHËS KATOLIKE “ZOJA E SHKODRËS” NË NEW YORK:

1. ROZAFATI: Valle e hapjes

2. Fjala përshëndetëse e Dom Pjetrit

3. Albanian American Club of Westchester valle: Udhët e mija

4. BARBANA: Valle me motive të Ulqinit

5. Dueti Muriqi-Vajusha: Bini molla

6. Lap Logu: Fluturo pllumb

7. ROZAFATI: Valle me motive Malsie

8. SHKA STRUGA: Valle-A vritet pafajsia

9. Thesaret labe: Besa-besë (këngë polifonike)

10. Franc Palaj: Kolazh

11. NORA E KELMENDIT: Valle “Krah për krah”

12. ROZAFATI: Valle vajzash “Lulet e rudinës”

13. Engjell Kocaj: Po qan çika e Dukagjinit

14. Barbana Dini: Thërret Prizreni

15. ALBANIAN ROOTS: Valle me motive të Dibrës

16. BARBANA: Valle me motive të Veriut

17. Andra Sela: Këndon bilbili fushave

18. Merita Halili & Raif Hyseni: Potpuri e Shqipërisë së Mesme

19. SHKA Struga: Valle veleshtare

20. NORA E KELMENDIT: Valle “N’Tropoj’ çikat thirren zana”

21. Besim Muriqi: Malli për vendlindjen

22. Thesaret labe: Mbi syrin e shkruar (këngë polifonike)

23. BASHKIMI-BOSTON: Valle e Godoleshit

24. Argjend Lloga: Na këndojn’ pushkët nëpër kulla

25. Korab Jetishi: Raki e shokë

26. GJERGJ KASTRIOTI-DETROIT: Valle Labe

27. Nik Çarku: Kujto bjeshkën ku je rrit

28. Ermina Bushi: Oj Kosov’ e kuqe

29. ROZAFATI: Valle me motive Tropoje

30. Dionis Delia: Kur po del çikë me shetit

31. RUGOVA: Buqetë këngësh e vallesh

32. Agron Maqellara: S’kemi tjetër veç një flamur

33. BASHKIMI-BOSTON: Valle e Tiranes

34. Albert Popaj: Ky marak

35. Alberie Hadergjonaj: Kur bjen fyelli e çiftelia

36. GJERGJ KASTRIOTI-DETROIT valle me motive të Malësisë

37. Possible: Gëzim Nika

38. Instrumentale background for closing.

Date and Time

Friday, November 14, 2025, 6:30 – 8 PM

End times are approximate. Events may end early or late.

Location

Online

Stavros Niarchos Foundation Library (SNFL)

REGISTER HERE

Event Details

Join The New York Public Library and Limelight Poetry at the Stavros Niarchos Foundation Library (SNFL) for our World Poetry Salon! 

Experience words and music from around the globe at the World Poetry Salon, a new series presented in partnership with Limelight Poetry, a local nonprofit dedicated to promoting world poetry. Each event features readings by a celebrated poet set to live music by a musician of the same cultural background. 

This salon will feature a reading by poet Luljeta Lleshanaku accompanied by musician Nava Dunkelman. A printout will be available for attendees to follow along with Lleshanaku’s poetry during the reading. Following the reading, Lleshanaku will be interviewed by event host Patricio Ferrari. 

Register now. This event will take place in person and online. 

To join the event in person | Please register for an In-Person Ticket. Doors will open 30 minutes before the program begins. For free events, we generally overbook to ensure a full house. Priority will be given to those who have registered in advance, but registration does not guarantee admission. 

To join the event online | Please register for an Online Ticket. A livestream of this event will be available on this NYPL event page. To receive an email reminder shortly in advance of the event, please be sure to register!  If you encounter any issues, please join us on NYPL’s YouTube channel.

ABOUT LIMELIGHT POETRY

Limelight Poetry is a nonprofit organization dedicated to promoting world poetry, founded in 2024 in New York City. It invites outstanding poets and artists from around the world to share their work in various forms, with the goal of showcasing poetry in underrepresented languages. Drawing on the city’s rich cultural resources, Limelight Poetry connects poetry with other art forms, fostering a global exchange of poetic expression. It welcomes audiences into a vibrant and inspiring world of poetry, music and beyond.

ABOUT THE POET

Luljeta Lleshanaku is a Poet Laureate of Albania (2023-2025). She belongs to the first “post-totalitarian” generation of Albanian poets. Born in 1968, she grew up under virtual house arrest because of her family’s opposition to Enver Hoxha’s Stalinist dictatorship. She studied Albanian Philology & Literature at the University of Tirana and later she graduated with a MFA from Warren Wilson College, USA. She was a fellow of “International Writing Program”, University of Iowa in1999 and was awarded with a fellowship as a writer from the Black Mountain Institute at the University of Nevada, Las Vegas (2008-2009). She worked as journalist, TV author, university lecturer and researcher.

She is the author of nine poetry collections in the Albanian language, which were critically acclaimed and awarded with national prizes such as: “PEN Albania” award, the “Tirana Book Fair” Award, KULT award, and the “Silver Pen 2000” award from the Ministry of Culture of Albania.

Her poems have been widely translated and published in collections in other languages. She won the international “Crystal Vilenica 2009” prize in Slovenia. Her last book in English Negative Space (2018) published by New Directions in USA and Bloodaxe in UK, was the winner of the “English PEN” award, a finalist for the “GRIFFIN 2019” international poetry prize in Canada and a finalist for “PEN America 2019” among other nominations. Her last book in German, Die Stadt der Äpfel (2021) was one of the books recommended by the Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung, in 2022. The same year, she became the laureate of the “European Poet of Freedom” award in Gdansk, Poland.

ABOUT THE MUSICIAN

Nava Dunkelman is a percussionist and improviser based in Brooklyn, NY. Born in Tokyo, Japan and raised in a multi-cultural environment by an American father and Indonesian mother. Her musical approach is innovative and dynamic, combining virtuosity and intuition. Meticulous in an intrinsic way, she uses her distinctive sound palette to explore and give life to a vast spectrum of musical possibilities. Nava’s current projects are electro-percussion experimental noise duo IMA with Amma Ateria, and percussion duo NOMON with her sister Shayna Dunkelman. She also has performed and collaborated with Angélica Negrón, Brandon Seabrook, Du Yun, ÉMU (Maria Takeuchi), Fred Frith, gabby fluke-mogul, Ikue Mori, John Zorn, Pauchi Sasaki, William Winant, yuniya edi kwon, and many others. She has performed classical and contemporary pieces with the William Winant Percussion Group, Joan Jeanrenaud, Raven Chacon, San Francisco Girls Chorus, San Francisco Contemporary Music Players and others. Her work has been recognized through notable awards and residencies, including the Jerome Artist Residency (2024–2025) and Jerome Commission at Roulette (2023–2024), the Hermitage Artist Retreat (2025), Loghaven Artist Residency (2024), create Award with the American Composers Forum (2023), and the New Music USA Creator Development Fund (2022).

ABOUT THE HOST

Patricio Ferrari (polyglot poet, translator, editor) was born in Buenos Aires and left home at sixteen, when he began a lifelong journey across continents and languages. He has since shaped a multilingual poetics that explores belonging, displacement, and the in-between. In 2025, he was awarded the Fence Modern Poets Series Prize for Mud Songs, the first volume of Elsehere, a trilogy charting how each language molds and reveals a different facet of the self—what he calls heterophony, the process of self- othering through an adopted tongue.

Prof. Dr. Shefkije Islamaj*/

Në ditën e lindjes së shkrimtarit të madh Gjergj Fishta (23.10.1871-30.12.1940).

Fillimi i shekullit XX shqiptarët i gjeti pa shtet, pa gjuhë të përbashkët e pa alfabet të përbashkët. Është koha e përthyerjeve të mëdha në tokat shqiptare. Krijimi i shtetit shqiptar më 1912 shtroi një varg çështjesh që lidheshin me funksionimin e shtetit të ri. Njëra ndër to qe nevoja për një gjuhë të përbashkët në shkallë kombëtare.

Çështja e gjuhës kombëtare nuk ishte vetëm një çështje simbolike, po ishte, sidomos, edhe çështje praktike, duke pasur parasysh nevojat e shtuara komunikuese që shtronte funksionimi i shtetit të ri shqiptar. Katër vjet para shpalljes së pavarësisë Kongresi i Manastirit zgjidhi problemin e alfabetit, në të vërtetë i bashkoi shqiptarët në një rrafsh shumë të rëndësishëm – të shkrimit të njësuar të shqipes, me çka çeli rrugë edhe për njësime të tjera, në radhë të parë për çështje të rëndësishme të gjuhës e të njësimit të saj.

Ngjarjet e dhjetëvjetëshit të dytë të shekullit XX do të forcojnë proceset e natyrshme konvergjuese gjuhësore. Shtysa që dha Kongresi i Alfabetit do të kurorëzohet me themelimin e me veprimtarinë e Komisisë Letrare të Shkodrës 1916-18 dhe me mbajtjen e Kongresit Arsimor të Lushnjës 1920, dy ngjarje këto të rëndësishme në hullinë e shumë përpjekjeve të ndërgjegjshme të shkrimtarëve e të intelektualëve të kohës për gjuhën shqipe.

Në të gjitha veprimtaritë para e gjatë tre-katër dhjetëvjetëshave të parë të shekulli XX, kur shoqëria shqiptare po jetonte një zhvillim të ndjeshëm, Gjergj Fishta ishte gjithnjë i pranishëm, në të vërtetë ai bëhet shumë ndikues në këto procese. Si delegat në Kongresin e Manastirit 1908 dhe si kryetar i Komisionit për hartimin e alfabetit të shqipes, themelues e drejtues i revistës “Hylli i dritës” 1913, botues i gazetës “Posta e Shqypniës,” bashkëthemelues i Komisisë Letrare të Shkodrës 1916-1918, Gjergj Fishta zhvilloi veprimtari të gjerë praktike në shërbim të mbrojtjes e të lëvrimit të gjuhës shqipe.

Duke ndjekur traditën e shkrimtarëve të Rilindjes, ai do të punojë me përkushtimin prej atdhetari të madh për ta çuar më tej punën e nisur prej tyre në fushë të gjuhës. Veprimtaria e tij në këtë fushë do të fillojë që më 1899 me themelimin e Shoqërisë letrare “Bashkimi”, qëllimi i së cilës ishte pikërisht ndërgjegjësimi i popullit për çështje të rëndësishme kombëtare, duke përfshirë këtu në rend të parë çështjen e gjuhës, të shkollës shqipe dhe botimin e librave shqip.

Si romantik i vonshëm ose si romantik realist, siç quhet nga disa studiues të letërsisë, Gjergj Fishta ndien me shumë për¬gjegjësi misionin e shkrimtarit kombëtar, “misionin e pionierit të lirisë, misionin e edukuesit politik, të apostullit, shpeshherë edhe rolin e politikanit” – do të thoshte më mirë e më saktë Eqrem Çabej për rolin e shkrimtarëve në periudhën e Rilindjes.(1) Dhe këtë mision Fishta përpiqet ta kryejë sa më mirë edhe në fushën e gjuhës, sepse, thotë ai, “ma i kjarti shej i kombsis asht njisija e gjuhës.”(2) E gjithë veprimtaria e tij letrare dhe, në përgjithësi, veprimtaria e tij kombëtare do ta dëshmojë këtë.

Përcaktimi një gjuhë letrare për një komb gjithmonë ka paraqitur dhe paraqet çështje të vështirë e të ndërlikuar për t’u zgjidhur. Kjo ka qenë e vështirë edhe për shqiptarët. Faktorët jashtëgjuhësorë gjithmonë kanë luajtur e vijojnë të luajnë rol pothuajse vendimtar. Ndikimi i faktorëve politikë për zgjidhje të qëndrueshme gjuhësore, për rrethanat e fillimshekullit XX, ishte i pamundur, me gjithë ndërgjegjësimin e lartë, sidomos ndër intelektualët, se shqiptarëve u duhet një gjuhë e përbashkët shkrimi, se çështja e gjuhës së përbashkët dhe çështjet praktike gjuhësore ishin ndër detyrat më të ngutshme të kulturës shqiptare.

Ndërkaq dihet që, në kohën kur në hapësirën shqiptare shquhen qartë idetë për bashkimin kombëtar dhe për gjuhën e përbashkët letrare, në të vërtetë kur shquhen përpjekjet e ndërgjegjshme për krijimin e një gjuhe letrare, shumë gjuhë evropiane – frëngjishtja, gjermanishtja, spanjishtja, italishtja e të tjera, tashmë kishin një moshë të madhe standardizimi.

Në gjendjen e ndërlikuar të çështjes së gjuhës letrare, që ka mbizotëruar në hapësirën e gjerë gjuhësore të shqipes, Shkodrës i përket një vend i veçantë. Shikuar historikisht, gegërishtja ishte bërë gjuhë e shkrimit në trojet veriore shqiptare, sikundër toskërishtja në pjesën jugore. Në të vërtetë “diglosia” ishte karakteristika kryesore e gjendjes gjuhësore në hapësirën shqiptare deri afërsisht në gjysmën e shekullit XX. Procesi historik ka ecur në të mirë të konvergjencës gjuhësore, që kishte pikëmbështetje të fortë gjuhën popullore.

Siç u pa pak më vonë, puna për krijimin e alfabetit doli më e thjeshtë dhe më e lehtë sesa puna për krijimin e një gjuhe të përbashkët, rrjedhimisht edhe çështja e pranimit të një zgjidhjeje të mundshme. Kjo është e kuptueshme: çështja e alfabetit është çështje teknike dhe zgjidhjet janë më lehtë të pranueshme, ndërkaq çështjet e gjuhës janë më të ndërlikuara, kjo vërtetohet pothuajse gjatë krijimit të çdo gjuhe letrare.

Tërësia gjuhësore, siç dihet, është krijim i përbërë, që përfshin shprehjen letrare e dialektet, por edhe sociolektet. Meqë gjuha nuk është krijim homogjen, ajo nuk mund të shfaqet si tërësi e njësuar. Teoria gjuhësore, prandaj, dallon larminë horizontale, të kushtëzuar nga faktet gjeografike, etnografike e politike, nga llojllojshmëria vertikale, ku përfshihet diferencimi midis grupeve të folësve në hapësirën e njëjtë, si edhe përcaktuesit relevantë sociologjikë që kushtëzojnë këtë larmi e këtë llojllojshmëri. Më tej, është pranuar nga teoria gjuhësore se sociolektet, rrjedhojë e shtresëzimit horizontal e vertikal, janë të gërshetuara ndërmjet tyre, prandaj gjuhën e individit e të mjedisit e bëjnë të shtresëzuar, të dalluar dhe të përbërë. Përbërshmëria e kësaj çështjeje del posaçërisht në rastin e shqipes, jo për çështjet thjesht gjuhësore, por më parë për arsye të kontekstit historiko-shoqëror nëpër të cilin ka kaluar populli shqiptar.

Me gjithë vështirësitë, me gjithë kontekstin e përbërë historiko-shoqëror e socio-gjuhësor, shumica e lëvruesve të gjuhës shqipe të kohës, përfshirë këtu edhe Gjergj Fishtën, janë pajtuar për çështjen themeltare: shqiptarët duhet të kenë një gjuhë kombëtare dhe gjuha popullore duhet të jetë baza e gjuhës së përbashkët kombëtare. Në regjistrin e protokollit (3) të Komisisë Letrare të Shkodrës, më 11.12.1916, shkruan: “Zoti Atë Fishta thotë se të mbajturit e dy dialekteve mbas mendimit të zotit Kryetar (dr. Gjergj Pekmezi – Sh. Islamaj) vjen në kundërshtim me dishirin e Korpuskomandës e detyrës që kemi prej Statusit se ku janë dy d.m.th. qi nuk asht nji, prandaj kërkon se jo m’u marrë nji dialekt për bazë jose me përba nji gjuhë tuej e trajtue prej të gjith dialekteve.”(4)

Komisia Letrare e Shkodrës, me përpjekjen e një numri të madh intelektualësh të kohës, i dha rrugë të drejtë kësaj çështjeje. Pas shumë mbledhjesh, diskutimesh, debatesh, në të cilat mori pjesë aktivisht edhe Gjergj Fishta, elbasanishtja, si varianti më përafrues ndërmjet dy kryedialekteve të shqipes, u pranua si gjuhë letrare për shqiptarët. Me gjithë dallimet në pikëpamjet, kjo zgjidhje u duk më objektivja. Gjergj Fishta pati shprehur rezerva të mëdha. Pikëpamjet e tij për krijimin e gjuhës së përbashkët ishin të tjera. Për rrugën që duhej ndjekur në këtë proces, ai do të shkruante: “Afrimi ka për të qenë ma i plotë n’at gjuhë njite që andrrojnë disa, por ma kadalë, ma natyrshëm, ma me dobi tue u shkri në nji pasuni të përgjithshme pasunitë e veçanta, pa hupë asgja.”(5) Me gjithë mospajtimin, ai u pajtua me zgjidhjen e Komisisë. Mospajtimi i tij në fillim kishte arsyetim mungesën e një letërsie të zhvilluar në këtë dialekt. Pas arsyetimit të bërë në njërën prej mbledhjeve të para të Komisisë, se Konstandin Kristoforidhi është një përfaqësues i denjë i kësaj të folmeje, Gjergj Fishta ndërroi mendim: “Zoti Atë Fishta thotë se për në pastë dialekti i Elbasanit nji literaturë asht gadi të bashkohet me këtë mendim edhe tuej i paraqitun Zoti Gurakuqi shkrimet e Kristoforidhit atëherë Zoti Fishta pëlqeu plotësisht qi të merret për bazë dialekti i Elbasanit për gjuhë shkrimi.” (6)

Megjithatë, koha dëshmoi se Gjergj Fishta vijoi të kishte rezerva ndaj zgjidhjes që solli Komisia Letrare e Shkodrës. Në të vërtetë ai e braktisi atë vendim. Nga studiues të formimit të gjuhës letrare shqipe, për këtë arsye, Fishta është gjykuar shpesh si kundërshtar i njësimit gjuhësor të shqiptarëve. Por, a mund të quhet i tillë ai, kjo është një çështje që vijon të sillet në shkrimet tona gjuhësore. Duke e parë gjithanshëm veprimtarinë e tij gjuhësore, letrare e politike, megjithatë mbetet pyetja: si mund të shpjegohet mospërfillja që shprehu ai ndaj zgjidhjes gjuhësore të pranuar në Komisi, anëtar shumë aktiv i së cilës ishte? A mund të gjendet një shpjegim që do të sqaronte qëndrimin e tij mospërfillës ndaj elbasanishtes?

Me gjithë pranimin e vendimit të Komisisë që elbasanishtja të merrej si bazë e gjuhës së përbashkët letrare, u duk qartë se Gjergj Fishta do të shkelte vendimin e Komisisë dhe pranimin e tij. Ai vijoi të shkruante në të folmen veriperëndimore, por me një përpjekje për zgjerim të ndjeshëm të kufijve gjuhësorë të gegërishtes veriperëndimore, për të cilën ai, bashkë me shoqërinë “Bashkimi” e shoqërinë “Agimi”, u angazhua shumë që të fitonte si gjuhë e shkrimit në rrafsh kombëtar, duke arsyetuar sidomos me “filozofinë e estetikën” e saj dhe me trashëgiminë e pasur shkrimore të saj në shekujt pararendës, që nga botimi i librit të parë shqip e deri asokohe.

Sipas tij, “hijeshija, njomsija, fjeshtsija, eleganca dhe përshtatsija” janë kriteret që duhet të merren për themel gjatë krijimit të një gjuhe letrare, duke qenë i bindur se të gjitha këto i ka gegërishtja veriperëndimore dhe si e tillë e meriton statusin e një gjuhe të përbashkët kombëtare. Edhe në diskutimet në Komisi për elbasanishten ai këmbëngulte në këtë parim: “Zoti Atë Fishta lypë qi përpara të caktohet puna d.m.th. pelqimi i dialektit t’Elbasanit si për bazë, se në fund baza e vërtetë e gjith’ e cilës gjuhë asht filozofija e estetika.” (7) Ndër shkrimet publicistike shquhen pikëpamjet e tij për “estetikën e gjuhës”, në të vërtetë e gjithë vepra artistike dëshmon se estetika gjuhësore zë vend qendror si në krijimtarinë e tij letrare ashtu edhe në pikëpamjet për gjuhën letrare.

Lidhur me normimin e kodifikimin e një standardi gjuhësor, Gjergj Fishta kërkonte patjetër mbështetjen e fortë në dialektet e ligjërimin popullor, por natyrisht kërkonte rregullsi e rreptësi për normën drejtshkrimore.

Përcaktimi për gegërishten veriperëndimore sipas tij kishte shumë epërsi. Si gjedhe këshillonte letërsinë e shkruar, po sidomos letërsinë folklorike, sepse ajo e vetmja kishte ruajtur vijimësinë e krijimit në ligjërimin popullor dhe kishte pasur përherë prestigjin e duhur: “Edhe populli shqiptar, si t’gjith popujt tjerë, e ka ndi në vedi fuqin e pushtetin e fjalës, e prandej asht orvatë me e zhvillue e me hijeshue sa ma fort t’amblen gjuhën e vet kombtare. Kta e dishmon jo vetëm “folklora” e tij, qi asht ndër ma të bukurat e t’interesantshmet e Europës, por edhe monumentat letrarë qi të bijt e ktij populli kanë prodhue, e për të cillt ktu duem të bisedojm.” (

Përcaktimi që të folmet popullore duhet të përbëjnë bazën e gjuhës letrare për kushtet ekzistuese ka parakuptuar dy mundësi: që nga dialektet, si baza materiale gjuhësore, të krijohet standardi kombëtar ose standardi regjional. Gjergj Fishta parimisht është përpjekur për një gjuhë të përbashkët kombëtare për të gjithë shqiptarët, por në praktikë ka punuar që kjo gjuhë patjetër të jetë gjuha më e afërt dhe më e njohur për të – të jetë në të vërtetë gegërishtja veriperëndimore. Duke pranuar vetëm verbalisht zgjidhjen që dha Komisia Letrare e Shkodrës, ai dëshmoi se nuk ishte i gatshëm për “kompromise”, nuk ishte i gatshëm të braktiste dialektin e vet, në të vërtetë të folmen e vet. Në veprën letrare e publicistike gjuha e tij nuk është dialekti i përgjithshëm verior, po më shpesh një e folme shumë më e ngushtë. A mund të thuhet për këtë arsye se Gjergj Fishta ishte regjionalist, madje lokalist? Veprimtaria e tij në të mirë të gjuhës shqipe në përgjithësi, puna për krijimin e një alfabeti të përbashkët, ndihmesa brenda Komisisë, qëndrimet e shprehura në shkrimet publicistike për një gjuhë të përbashkët, debatet në organet e shtypit që drejtonte ai, provojnë të kundërtën.

Atëherë si të shpjegohet “refuzimi” në praktikë i vendimeve të Komisisë Letrare të Shkodrës? A mund të kërkohen arsyet tjetërkund? A mund të thuhet se ishte kontradiktor në qëndrimet dhe veprimet?

Si krijues me ndjenjë tejet të zhvilluar artistike e gjuhësore, si krijues i ngritur mbi themelet e krijimeve popullore, ai ishte i bindur se letërsia që krijonte nuk mund të kishte atdhe tjetër gjuhësor pos të folmeve veriperëndimore. Por, a mund të ishin motivet e këtij “refuzimi” motive thjesht krijuese, motive subjektive? Në këtë paragjykim mund të mbështeten edhe pikëpamje që i kemi lexuar e i kemi dëgjuar shpesh se “Lahuta e Malcis” nuk do të ishte kjo që është, po të mos shkruhej në gjuhën që është shkruar, në të vërtetë në dialektin. Për të vërtetuar pohimin tonë po sjellim një mendim të Gjergj Fishtës të shprehur në shkrimin me titull “Mbi gjuhë letrare të shtetit”: (9) “Edhe Dante Alighieri kur vuni dorë të shkruej veprën e padekshme të veten “La Divina Commedia”, mendoi me e shkrue në nji gjuhë të trajtuese prej katermdhetë dialektesh që njihte Italija aso kohe; me gjith kta vepra ngalliti e shkrueme në dialektin e Toskanës – në gjuhë t’auktorit. Merret vesht prej vedit se nji poet hyner, si Dante Alighier, nuk do të kishte mujtë me krijue vepren ma të madhnueshme qi m’je m’sod ke perftue mendja e nierit në nji gjuhë qi kurrkush s’e flitte, as kush folë s’e kishte kurr mbi kët botë. Kah pra mund të pritej se shi na – ashtu: m’kamë e në dorë, e … si jemi na – do të krijojshim nji gjuhë të re; e se e mira e vendit e lypte qi shi kjo gjuhë të përdorej për gjuhë letrare në Shqypni! Mirë, po vendimi u muer, e çmimet e caktueme prej shtetit për auktorë ase edhe për vepra të tyne u dhanë vetëm njatyne qi shkruejshin në gjuhë letrare të re, e jo atyne që shkruejshin shqyp. E kështu ngeli hovi e aktivitetit letrar të vërtetë në Shqypni.” (10)

Në vijim po e plotësojmë mendimin tonë të shprehur më lart edhe me një të dhënë tjetër. Siç është theksuar, krijimtaria artistike e Gjergj Fishtës ka mbështetje të fortë folklorin gojor, ndërsa “Lahuta e Malcis” është mbështetur kryekëput te krijimet epike dhe, në përgjithësi, te gjedhet gjuhësore të folklorit, duke shfrytëzuar këtu jo vetëm leksikun, dialektizmat e krahinorizmat, por edhe format e ligjërimit me elementet përbërëse të rrafshit të përmbajtjes, të subjektit, të figurave, të fjalës, të kuptimit dhe, përgjithësisht, format e mjetet e ligjërimit popullor. Si e tillë kjo krijimtari mund të mendohet se do ta kishte më të vështirë ta ndërronte “atdheun gjuhësor”, në të vërtetë “të kornizohej” me ligje e rregulla drejtshkrimore.

Në të mirë të këtij pohimi po sjellim mendimin e dialektologes së njohur Agnia Desnickaja: “Çështja e koinesë veriore përputhet me çështjen e koinesë epike. Mund të thuhet që këto janë dy faqe të një problemi.” (11) Ndërkaq, dihet se koineja epike kishte normën e saj dhe vështirë pranonte norma të tjera pa pësuar lëkundje, që do të prishnin më së paku rendin e strukturën e saj. Norma e koinesë epike, edhe në kohën e Fishtës, për shumë arsye që lidhen me kontekstin historik e shoqëror, vijonte të kishte qëndrueshmëri të madhe; kjo siguronte ruajtjen e saj edhe për një kohë. “Trajtat e koinesë epike, vijon Agnia Desnickaja, kanë ruajtur autoritetin e tyre normativ në tërësinë e viseve përtej Drinit gjatë disa shekujve, duke përfshirë edhe qytetin e Shkodrës me rrethe.”(12) Nëse pranojmë atë që thamë më lart, del vetvetiu se Gjergj Fishta nuk mund t’i lejonte vetes të bëhej rrënues i këtij prestigji shoqëror të përcjellë përgjatë shekujve, sidomos jo duke pasur parasysh veten klerik, shkrimtar, misionar, por sidomos malësor.

Por, a mund të argumentohet kështu qëndrimi i Gjergj Fishtës ndaj zgjidhjes gjuhësore të Komisisë? Sigurisht jo. Po ta pranonim një qëndrim të tillë, si do të shpjegohej që aq artistikisht flasin shqip Homeri, Virgjili, Horaci, Epi i Gilgameshit, Shekspiri e deri veprat letrare më të reja të gjuhëve botërore, ndërsa dihet se mospranimi i elbasanishtes nga ana e tij nuk rrok vetëm “Lahutën”, por edhe shkrimet e tjera letrare, si edhe ato publicistike?

Prirja që edhe vetë prestigji i koinesë veriore të zgjeronte kufijtë jashtë viseve malore, duke fituar rëndësi shoqërore në territor sa më të gjerë, është më se e dukshme. Kjo shihet qartë edhe në përpjekjet e ndërgjegjshme të Gjergj Fishtës, si në veprën letrare, ashtu edhe në veprimtarinë shoqërore, që t’i sigurojë asaj vijimësinë e këtij prestigji a të kësaj rëndësie shoqërore. Ai do të glorifikojë shpesh gjuhën e pararendësve të tij, të Pjetër Budit, të Pjetër Bogdanit e të shkrimtarëve të tjerë të traditës letrare veriore. Për veprën e Pjetër Bogdanit “Çeta e Profetvet” ai thotë: “Në kët veper të ma të madhit shkrimtarit t’onë të bindë jo vetëm naltsija e argumentit e hapsija e dijes e e njoftimevet të tija, po edhe pastrija e gjuhës, hijeshija e thanjevet, përshtasija e fjalvet, ritmi e ndërtimi estetik i periudhave, në mëndyrë qi vepra, posë se dijenike, ashtë edhe letrare në kuptim të vërtetë të fjalës.” (13) Kjo ndoshta mund të shpjegojë dhe të arsyetojë “jodisiplinën gjuhësore” në krijimtarinë e tij letrare ndaj standardit të pranuar në Komisinë Letrare. Po si ta shpjegojmë këtë “jodisiplinë” në shkrimet e tij publicistike?

Mospajtimi i Gjergj Fishtës me zgjedhjen e Komisisë Letrare, me gjithë pajtimin në parim dhe pjesëmarrjen e tij në hartimin dhe miratimin e rregullave drejtshkrimore, siç e provojnë procesverbalet e mbledhjeve të Komisisë, mund të shpjegohet me pakënaqësinë e tij për zgjedhjen e bazës gjuhësore, në të vërtetë atë të së folmes së Elbasanit. “Pajtimi” i tij, si duket, solli vetëm pranimin verbal. Pakënaqësinë e tij për këtë zgjedhje ai e shprehu disa herë dhe në raste të ndryshme. Në shkrimin me titull “Gjuha kombtare” ai shkruan: “Tue lanë m’anesh arsyet psikologjike, kulturale, morale, etnike etj., mbas mendimit t’onë njana nder arsye ma të para të ktij fenomeni të pakëndshëm asht: ndryshimi i pikpamjevet të shqyptarvet mbi caktimin e njanit a tjetrit dialekt për gjuhë letrare në Shqypni. Ndokush intelektualsh kompetenta shqyptarë e shum do funkcjonarë, kompetencet mjaft relative, të dyshimtë, e jo të gjith e gjithmonë per interesa gjuhsije a estetike … paraqiten, edhe mendimi i tyne u pëlqye, qi per “gjuhë letrare” t’u zgjidhte jo ndonji nder dialekte të Shqypnis qi mund të kisht ndo’i leteratyrë të veten, por një gjuhë qi të ngallitte prej shkrimit njani m’tjetrin të djalektevet gegë e toskë, nen emnin bizantin “Gjuhë e Elbasanit”; punë kjo, të thuesh, krejt e pamundshme per kerrçik t’onë.”(14)

Gjergj Fishta e ka ditur mirëfilli se asnjë krijim i gjuhëve letrare kombëtare, kurrkund dhe kurrë, nuk mund të bëhet pa marrëveshje dhe pranim të epërsive, pa “flijime”. Për shqiptarët, asokohe, zgjedhja e elbasanishtes si gjuhë e përbashkët e shkrimit ishte zgjedhje fatlume, duke pasur parasysh se paraqiste brezin gjuhësor që lidhte të dy kryedialektet dhe, rrjedhimisht, ishte lehtësisht më i pranueshëm e praktikisht më i zbatueshëm. Edhe para mbajtjes së Komisisë Letrare të Shkodrës, gjithnjë duke pasur parasysh konvergjencën gjuhësore dhe pozitën qendrore gjeografike, elbasanishtja është parë si zgjidhja më e mirë për të ardhmen e përbashkët gjuhësore të shqiptarëve. Edhe Hani, albanologu i shquar gjerman, vite më parë kishte sjellë përfundimin se “gjuha shqipe e përbashkët duhet kërkuar në qendër të Shqipërisë së Mesme, atje ku s’mund të bëhet një ndarje e prerë mes gegërishtes e toskërishtes e ku elementet e dy dialekteve afrohen e përzihen.”(15) Përcaktimi i të folmeve skajore të cilitdo dialekt si bazë të gjuhës letrare për gjithë shqiptarët do të kishte gjasa fare të pakta për t’u pranuar në cilëndo kohë, sidomos jo pa pjesëmarrjen aktive të shtetit, i cili do të përcaktonte, pos të tjerash, edhe politikën gjuhësore që do të rrokte sidomos zbatimin e saj. Gjergj Fishta këto i ka ditur mirë, por, si duket, i shtyrë nga motive jashtëgjuhësore nuk e ka pranuar zgjidhjen e Komisisë Letrare të Shkodrës.

Bashkimin gjuhësor të shqiptarëve ai e mendonte më shumë si prirje vetërregulluese brendagjuhësore: “T’a ngulin mirë në mend inteligjenca jonë se njinija e gjuhës asht fryt i nji mundi të padam, ndoshta i shum breznive… Të punojmë t’i apim ma të madhin zhvillim dialekteve, kur të merrijme me pasë nji numër të mjaftueshëm veprash klasike, ka me folë puna vet.”(16) – thekson Fishta, duke përcaktuar më qartë qëndrimin e vet lidhur me krijimin e gjuhës së përbashkët letrare.

Pavarësisht prej qëndrimit ndaj vendimit të Komisisë për elbasanishten si bazë të gjuhës së përbashkët për shqiptarët, pavarësisht pse e gjithë letërsia e publicistika e krijuar prej tij ka përcaktues gjuhësor gegërishten veriperëndimore, herë më të ngushtë e herë më të gjerë, pavarësisht mosgatishmërisë për “sakrificë” e për “lëshime pe”, Fishta ka provuar se është ndër veprimtarët dhe krijuesit e mëdhenj artistikë. Edhe duke mos u ndarë nga e folmja e vet krahinore, ka zgjeruar ndërgjegjshëm bazën dialektore të gegërishtes veriperëndimore, duke i dhënë asaj pamje më asnjanëse e kjo do të thotë më pak shkodranishte e më shumë gegërishte veriore.

Përpjekja që gjuhët popullore të ngrihen në shkallën e gjuhëve letrare ka qenë e pranishme në shumë gjuhë dhe kjo ka krijuar për shumë dekada probleme të natyrave të ndryshme. Baza e papërcaktuar mirë ka qenë arsyeja e lëkundjeve, e jonjëjtësisë dhe e joparimësisë, sidomos në rrafshin e drejtshkrimit. Vështirësi të ndryshme janë shfaqur edhe në procesin e ndarjes së gjuhës letrare nga shtresat dialektore, përkatësisht gjatë konsolidimit, pavarësimit dhe zhvillimit të saj sipas rregullsive të reja të përcaktuara. Edhe në gjuhën e Fishtës, edhe pse thjesht dialektore, madje shpesh krahinore, dalin mjaft probleme në fushën e drejtshkrimit. Ndryshe si mund të shpjegohen joparimësitë e shumta drejtshkrimore në veprën e tij letrare dhe publicistike.

Rruga e formimit të gjuhës letrare shqipe ka kaluar nëpër vështirësi të shumta. Jeronim de Rada, Naim Frashëri dhe Gjergj Fishta janë shembulli më i spikatur i përpjekjeve që gjuha letrare të ketë për themel ligjërimin popullor. Përpjekjet e tyre dhe të shumë lëvruesve të shqipes do të paraprijnë dhe do të përgatisin truallin për mbajtjen e Komisisë Letrare të Shkodrës, ndërkaq kjo Komisi bëri përpjekjen, deri atëherë më serioze, për krijimin e një gjuhe të përbashkët kombëtare, duke e çuar më tej procesin e konvergjencës gjuhësore të shqipes dhe duke i hapur rrugë një vargu ngjarjesh me rëndësi ndër to edhe Konsultës Gjuhësore të Prishtinës, që solli përfundimisht më 1972 njësimin gjuhësor të shqiptarëve, në të vërtetë ngjarjen më të rëndësishme për shqiptarët në shekullin XX.

F U S N O T A T:

1. Eqrem Çabej, “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes”, MÇM, Tiranë 1996, f.79.

2. Gjergj Fishta,”Estetikë dhe kritikë”, Tiranë 1999, f.95. Përgatitur nga Persida Asllani.

3. Protokoli i KLSH-së është botuar i plotë në monografinë e Tomor Osmanit “Komisia Letrare shqipe në Shkodër (1916-1918)”, Shkodër 2004.

4. Tomor Osmani, po aty, Protokoli, f. 176.

5. Cituar sipas Nuri Gokaj, “Pikëpamje të Gjergj Fishtës për gjuhën letrare shqipe”, “Studime Shqiptare” 6, Universiteti i Shkodrës, Shkodër 1997, f.85.

6. Tomor Osmani, po aty, Protokoli, f.177.

7. Tomor Osmani, po aty, Protokoli, f.177.

8. Gjergj Fishta, “Estetikë dhe kritikë”, f. 95.

9. Gjergj Fishta, Mbi “gjuhë letrare të shtetit”, “Hylli i dritës”, 1930, f. 12.

10. Gjergj Fishta, “Estetikë dhe kritikë”, Tiranë 1999, f. 99.

11. Agnia Desnickaja, “Çështja e koinesë së Veriut në kuadrin e përgjithshëm të historisë së gjuhës shqipe”, “Gjurmime albanologjike”, VIII, IA, Prishtinë 1978, f. 101-102.

12 Agnia Desnickaja, po aty, f. 106.

13. Gjergj Fishta, “Nji atentat shurdhë”, “Hylli i dritës”, 12, 1930.

14. Gjergj Fishta, “Estetikë dhe kritikë”, f. 99.

15. Cituar sipas Artan Haxhi – Tefë Topalli, “Histori e gjuhës së shkruar shqipe”, Shkodër 1999, f. 182.

16. Cituar sipas Nuri Gokaj, “Pikëpamje të Gjergj Fishtës për gjuhën letrare shqipe, në “At Gjergj Fishta”, Studime 6, Shkodër, 1996, f. 85.

*(Shkëputur nga monografia dyvëllimshe “Gjergj Fishta- Gjuha dhe stili I, IA, Prishtinë, 2012, f. 77-87)

Fatmir Limaj dhe Ramush Haradinaj mund të konsiderohen viktima tipike të “lojës së balancës” që Del Ponte e aplikoi për të ruajtur kredibilitetin ndërkombëtar të Tribunalit dhe për të nxitur bashkëpunimin e Serbisë.Ata u gjykuan jo për shkak të provave të forta juridike, por për të përmbushur një funksion politik dhe simbolik në arkitekturën e drejtësisë ndërkombëtare: të dëshmohej se ICTY “nuk ishte kundër serbëve, por kundër të gjithëve”

Sylë Ukshini

Një lexim krahasues i veprave të Nevenka Tromp (Prosecuting Slobodan Milošević: The Unfinished Trial, 2016) dhe Carole Hodge (The Balkans on Trial: Justice vs. Realpolitik, 2019) ofron një analizë të thelluar mbi një nga episodet më të debatueshme të drejtësisë ndërkombëtare pas luftërave në ish-Jugosllavi: kompromisin e majit 2003 ndërmjet Carla Del Ponte-s dhe Beogradit. Ky zhvillim interpretohet nga të dyja autoret si një moment kyç, që ndikoi në mënyrë të ndjeshme në perceptimin e pavarësisë institucionale, transparencës dhe konsistencës juridike të Tribunalit të Hagës (ICTY).

Sipas Tromp, kompromisi nuk përbënte një marrëveshje formale, por një pakt të heshtur politik, që e zhvendosi Tribunalin nga një proces rreptësisht juridik drejt një negociate diplomatike me autoritetet serbe. Zbatimi i Regullit 54 bis, që lejonte vendosjen e masave mbrojtëse mbi dokumente shtetërore, i mundësoi Beogradit të kufizonte qasjen në materialet kyçe të Këshillit Suprem të Mbrojtjes (SDC), duke reduktuar transparencën gjyqësore dhe duke ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë në ndjekjet e ardhshme për krime lufte.

Tromp e përshkruan këtë zhvillim si një kthesë paradigmatike në funksionimin e Tribunalit të Hagës:

“Negociatat jashtë sallës së gjyqit zëvendësuan vetë procesin gjyqësor, duke e kthyer ndjekjen ligjore të përgjegjësisë në një kompromis politik që mbrojti interesat shtetërore të Serbisë.” (Tromp 2016, 178)
“Gatishmëria e Tribunalit për të negociuar rreth deklasifikimit të dokumenteve ushtarake kyçe dobësoi autoritetin e tij dhe e bëri të paqartë vijën ndarëse midis ligjit dhe diplomacisë.” (Tromp 2016, 182).

Kronologjia e zhvillimeve dhe natyra e kompromisit

Sipas dokumenteve dhe analizave të Nevenka Tromp, dinamika ndërmjet Prokurorisë së Tribunalit të Hagës dhe autoriteteve serbe gjatë vitit 2003 përfaqëson një periudhë kyçe, ku drejtësia ndërkombëtare kaloi nga veprimi juridik në negociatë politike. Ngjarjet mund të lexohen si një proces gradual të institucionalizimit të kompromisit.

Më 17 shkurt 2003, Carla Del Ponte njoftoi ministrin e jashtëm serb, Goran Svilanović, se aktakuzat ndaj disa pjesëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) ishin në përgatitje. Paralelisht, ajo pranoi lirimin e përkohshëm të Milan Milutinović-it, ish-presidentit të Serbisë, si shenjë bashkëpunimi nga Beogradi. Ky gjest, që në pamje të parë mund të interpretohej si hap teknik procedural, në fakt krijoi terrenin për një marrëdhënie të re politike mes Tribunalit dhe Serbisë.

Më 2 prill 2003, Svilanović artikuloi qartë “vijat e kuqe” të Beogradit: dokumentet që implikonin zinxhirin komandues të ushtrisë dhe shtetit serb nuk do të dorëzoheshin në asnjë rrethanë. Kjo shënoi momentin kur bashkëpunimi me Tribunalin u kushtëzua nga ruajtja e sekreteve shtetërore dhe nga mbrojtja e figurave të larta politike e ushtarake.

Në maj 2003, Del Ponte i dërgoi një letër zyrtare autoriteteve serbe, ku pranonte që pjesë të caktuara të dosjeve të Këshillit Suprem të Mbrojtjes (SDC) të mbroheshin me masa të posaçme, në këmbim të dorëzimit të tyre për përdorim të kufizuar gjyqësor. Me këtë veprim, drejtësia ndërkombëtare pranoi faktikisht logjikën e kompromisit: sigurimin e provave të pjesshme në vend të transparencës së plotë.

Ky zhvillim nuk ishte thjesht një akt teknik, por një moment kthesë në raportin midis Tribunalit dhe shtetit serb. Ai shënoi kalimin nga një proces juridik të pavarur në një marrëdhënie të ndërmjetësuar politikisht, ku bashkëpunimi minimal u vendos mbi parimin e përgjegjësisë penale dhe zbardhjes së së vërtetës. Tromp e përshkruan këtë si fillimin e një “simetrie të rreme” në drejtësinë ndërkombëtare — një kompromis që ruajti interesat shtetërore të Serbisë në kurriz të integritetit të Tribunalit dhe të viktimave të krimeve të luftës.

Dy qasje komplementare: Tromp dhe Hodge

Nevenka Tromp e interpreton kompromisin e majit 2003 si një moment kritik të dobësimit të integritetit institucional të Tribunalit, pasi ai shënoi fillimin e një qasjeje të ndërmjetme midis ligjit dhe diplomacisë. Për të, Regulli 54 bis u shndërrua në instrument të politizimit të drejtësisë, duke u përdorur për të mbrojtur interesat shtetërore të Serbisë.

Ndërkaq, Carole Hodge e sheh këtë kompromis si pjesë të një strategjie më të gjerë të “balancimit penal”, përmes së cilës prokuroria ndërkombëtare kërkonte të ruante një ekuilibër etnik në ndjekjet penale. Ajo argumenton se kjo strategji rezultoi në ngritjen e aktakuzave të dobëta ndaj figurave të UÇK-së, si Fatmir Limaj dhe Ramush Haradinaj, për të krijuar perceptimin e paanshmërisë së Tribunalit.

Hodge thekson:

“Ky rast nuk duhej të kishte shkuar kurrë në Hagë, sepse provat ishin të pamjaftueshme dhe dëshmitarët të pabesueshëm. Krahasuar me krimet e forcave serbe, akuzat ndaj Limajt ishin të vogla dhe zakonisht i përkisnin juridiksionit kombëtar.” (Hodge 2019, 211–214)

Po ashtu, ajo shton se:

“Rasti Haradinaj përfaqësonte kulmin e strategjisë së balancimit të Del Ponte-s. Ai u akuzua për të ruajtur iluzionin e paanshmërisë, jo sepse kishte prova të mjaftueshme.” (Hodge 2019, 215–217)

Dy prokurorë britanikë, Sir Geoffrey Nice dhe Andrew Cayley, refuzuan të merrnin përsipër aktakuzën duke e konsideruar të pambështetur me prova, por ajo megjithatë u ngrit nën presion politik. Këto raste, sipas Hodge, krijuan një “iluzion të paanësisë” që dëmtoi kredibilitetin e Tribunalit dhe e paraqiti drejtësinë ndërkombëtare si instrument të Realpolitik-ës.

Efektet dhe kostot e kompromisit

Në planin juridik, kompromisi i majit 2003 prodhoi pasoja të ndjeshme mbi integritetin e procesit të drejtësisë ndërkombëtare. Zbatimi i Regullit 54 bis, që i lejonte Serbisë të vendoste masa mbrojtëse mbi dokumentet shtetërore, kufizoi transparencën e provave dhe pamundësoi ndërtimin e zinxhirëve të plotë të përgjegjësisë komanduese. Si rrjedhojë, shumë nga dokumentet kyçe të Këshillit Suprem të Mbrojtjes (SDC) – që mund të ndriçonin lidhjet midis vendimmarrjes politike në Beograd dhe krimeve të kryera në terren – mbetën të padisponueshme për trupën gjykuese. Ky veprim dobësoi standardet e provueshmërisë dhe krijoi një precedent të rrezikshëm, sipas të cilit bashkëpunimi politik me shtetet mund të zëvendësonte kërkesat themelore të drejtësisë penale ndërkombëtare.

Në planin politik, kompromisi e transformoi Tribunalin nga një institucion i pavarur juridik në një aktor të ndërmjetëm midis drejtësisë dhe diplomacisë. Strategjia e ashtuquajtur e “balancës etnike”, që synonte ruajtjen e një ekuilibri simbolik në ndjekjet penale, prodhoi pasoja të shumëfishta. Nga njëra anë, ajo shërbeu për të bindur Beogradin se drejtësia ndërkombëtare nuk ishte selektive; nga ana tjetër, krijoi perceptimin e një simetrie artificiale midis agresorit dhe viktimës. Kjo qasje rezultoi në ngritjen e aktakuzave të dobëta dhe të motivuara politikisht ndaj figurave të UÇK-së, ndërkohë që shumë krime të dokumentuara të forcave serbe mbetën të paadresuara. Në këtë mënyrë, balanca e pretenduar shërbeu jo si garanci e paanshmërisë, por si mjet për të zbutur tensionet politike me Serbinë dhe për të ruajtur kredibilitetin e përkohshëm të Tribunalit.

Në planin institucional, kompromisi e dëmtoi rëndë besueshmërinë e Tribunalit si organ i pavarur juridik. Gatishmëria për të negociuar mbi transparencën e provave krijoi një perceptim të fortë se drejtësia ndërkombëtare ishte e gatshme të sakrifikonte parimet procedurale për interesa politike. Kjo zbehje e autoritetit institucional ndikoi drejtpërdrejt në mënyrën si u perceptua ICTY në opinionin publik ndërkombëtar dhe rajonal — jo më si simbol i drejtësisë globale, por si instrument i Realpolitik-ës ndërkombëtare. Në pasojë, shumë nga vendimet e tij filluan të interpretoheshin më shumë në terma të ekuilibrave diplomatikë sesa të drejtësisë penale.

Në tërësi, kompromisi Del Ponte–Beograd krijoi një model të ri të drejtësisë së negociuar, ku parimet juridike u nënshtruan ndaj interesave politike të momentit. Ky model, i lindur në Tribunalin e Hagës, më vonë do të shfaqej në forma të tjera të drejtësisë tranzicionale në Ballkan, duke përfshirë edhe krijimin e Dhomave të Specializuara të Kosovës – një institucion që trashëgon dilemat dhe tensionet midis drejtësisë dhe diplomacisë, të filluara që në vitin 2003.

Narrativa e mohimit dhe instrumentalizimi politik nga Serbia

Siç vërejnë Tromp, Hodge dhe Geoffrey Nice, Serbia ka përdorur drejtësinë ndërkombëtare në mënyrë selektive, duke pranuar autoritetin e saj vetëm kur kjo i ka shërbyer interesave politike. Akuzimi i Kosovës për krime ka qenë pjesë e një strategjie shtetërore për barazimin moral, që synon të zbehë legjitimitetin e luftës çlirimtare të UÇK-së dhe të mbajë të hapur çështjen e statusit ndërkombëtar të Kosovës.

Që nga vitet 1990, Serbia ka ndërtuar një narrativë të qëndrueshme mohimi, duke i paraqitur krimet e forcave të saj si “aksione mbrojtëse” dhe duke refuzuar çdo formë përgjegjësie institucionale për to. Një ndër format më të sofistikuara të këtij mohimi ishte fshehja e dokumenteve sekrete të Këshillit Suprem të Mbrojtjes (Supreme Defence Council – SDC), e realizuar me miratimin e Prokurores Carla Del Ponte. Ky kompromis, i arritur në vitin 2003, pati pasoja të drejtpërdrejta në drejtësinë ndërkombëtare, sidomos në vendimin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë (GJND) të vitit 2007 në çështjen Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro.

Tromp thekson se këto materiale u dorëzuan në dy versione:

• një version i plotë, i cili u mbajt sekret dhe nuk iu dorëzua mbrojtjes;
• një version i redaktuar, i cili u pranua për përdorim të kufizuar nga Tribunali (ICTY).

Ky veprim, sipas saj, dobësoi strukturën provuese të Prokurorisë dhe krijoi precedent që drejtësia ndërkombëtare mund të negociohej në bazë të interesave shtetërore.
Tromp shkruan se:

“Gatishmëria e Tribunalit për të negociuar mbi deklasifikimin e dokumenteve kyçe ushtarake e dobësoi autoritetin e tij dhe e zbehu vijën ndarëse midis ligjit dhe diplomacisë.” (Tromp, 2016, f. 182)

Tromp argumenton se kjo fshehje dokumentesh ndikoi drejtpërdrejt në rezultatin e çështjes Bosnia v. Serbia në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë (2007).
Për shkak se ICJ përdori si burim kryesor dokumentet e publikuara nga ICTY, mungesa e versioneve të plota të SDC-së bëri që:

• të mos provohej zinxhiri i komandës midis ushtrisë jugosllave (VJ) dhe njësive serbe në Bosnje;
• të mos mund të argumentohej plotësisht përfshirja shtetërore e Serbisë në planifikimin dhe zbatimin e gjenocidit të Srebrenicës.

Si rezultat, Gjykata nuk e shpalli Serbinë përgjegjëse për gjenocid, por vetëm për “mosparandalim të gjenocidit”. Tromp e përshkruan këtë si një “dështim i drejtësisë ndërkombëtare”, ku kompromisi i Del Ponte-s shpëtoi shtetin serb nga përgjegjësia penale ndërkombëtare.

Në vijim, Serbia ndoqi strategjinë e ashtuquajtur “moral equivalence”, duke barazuar krimet e saj në Bosnjë dhe Kosovë me pretendime për krime të UÇK-së. Sipas dëshmive të Tribunalit të Hagës, kjo logjikë u përdor edhe në procesin ndaj Milošević-it, ku ai përpiqej të paraqiste Serbinë si viktimë të “separatizmit dhe terrorizmit shqiptar”. Pranimi i fajësisë do të kishte pasoja të rënda politike dhe morale për elitën shtetërore serbe, prandaj mohimi i krimeve mbetet një element përbërës i identitetit politik dhe diplomatik të Serbisë.

                                                               ***

Në këtë kuptim Marrëveshja Del Ponte–Beograd përfaqëson një nga rastet më të qarta të ndërthurjes midis ligjit dhe politikës në drejtësinë ndërkombëtare të pasluftës në Ballkan. Serbia përfitoi nga kufizimet procedurale për të ruajtur kontrollin mbi dokumentet e Këshillit Suprem të Mbrojtjes dhe për të shmangur ekspozimin e provave që implikonin strukturat shtetërore në krime lufte. Nga ana tjetër, Prokuroria ndërkombëtare synoi të ruante një imazh të paanshmërisë përmes krijimit të një ekuilibri penal artificial, që në praktikë u përkthye në akuzimin e ish-pjesëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.

Edhe pse ky kompromis mundësoi një bashkëpunim të përkohshëm mes Tribunalit dhe autoriteteve serbe, ai pati pasoja afatgjata mbi legjitimitetin, transparencën dhe pavarësinë institucionale të ICTY-së, duke ushqyer perceptimin e drejtësisë selektive në Ballkan. Në këtë kontekst, Fatmir Limaj dhe Ramush Haradinaj mund të konsiderohen si viktima tipike të strategjisë së “balancës” që Carla Del Ponte aplikoi për të ruajtur kredibilitetin ndërkombëtar të Tribunalit dhe për të nxitur bashkëpunimin e Serbisë me të. Ata u gjykuan jo mbi bazën e provave të qëndrueshme juridike, por për të përmbushur një funksion simbolik në arkitekturën e drejtësisë ndërkombëtare – për të dëshmuar se ICTY “nuk ishte kundër serbëve, por kundër të gjithëve”.

Në një plan më të gjerë, ky episod ndihmon të kuptohet origjina konceptuale e Dhomave të Specializuara të Kosovës, të ngritura mbi logjikën e ngjashme të ndërthurjes midis politikës dhe drejtësisë ndërkombëtare. Ky zhvillim ka zgjatur debatin mbi raportin ndërmjet sovranitetit shtetëror, ndërhyrjes ndërkombëtare dhe drejtësisë tranzicionale në Evropën Juglindore, duke e vendosur Kosovën në qendër të një paradigme të re të drejtësisë së pasluftës – as plotësisht kombëtare, as plotësisht ndërkombëtare, por të ndërmjetme dhe të kontestuar në legjitimitet.

Nga Hektor Çiftja

Universiteti “A. Xhuvani”, Elbasan/

(Mbi librin akoma jo shumë të njohur të Arshi Pipës “Autobiography” të shkruar në SH.B.A. në 1988 dhe të botuar në Tiranë në 2000.

Si një poet shqiptar i mërguar u bë i vetmi i kombit tonë që i bashkohet radhëve të autorëve më të mëdhenj botërorë që shkruan në gjuhë jo amtare – duke shkruar historinë e jetës së tij në pesë gjuhë dhe duke i dhënë Shqipërisë një zë në skenën letrare botërore.

Imagjinoni një poet shqiptar që mund ta shprehte shpirtin e vet po aq lehtësisht në italisht sa edhe në shqip; që shkruante vargje në frëngjisht e anglisht për të përshkruar trishtimet e mërgimit; dhe që madje përkthente veten – varg për varg – për t’u siguruar që mesazhi i tij të mbërrinte si tek atdheu ashtu edhe tek bota e gjerë. Kjo është trashëgimia e jashtëzakonshme e Arshi Pipës, një poet disident dhe studiues, jeta e të cilit lexohet si një odise nëpër gjuhë. Në një kohë kur shumica e shkrimtarëve i qëndrojnë besnikë gjuhës së tyre amtare, Pipa spikat si i vetmi poet shqiptar që e ka vënë kombin tonë krah për krah me shkrimtarët e shquar botërorë “exophonic” – autorë si Joseph Conrad, Samuel Beckett dhe Vladimir Nabokov, të cilët të gjithë shkëlqyen në gjuhë të huaja për ta. Historia e Pipës është një histori kuraje intelektuale dhe qëndrese krijuese: një shqiptar që i mbijetoi përndjekjes dhe mërgimit, por gjeti lirinë duke rishpikur vetveten nëpërmjet fjalëve të huaja. Ky rrugëtim, njëherazi entuziast dhe ndriçues, u ofron shqiptarëve të diasporës si një burim krenarie për identitetin tonë kulturor ashtu edhe një ftesë për të rizbuluar një zë poetik unik që kapërceu kufijtë.

Poet i shumë gjuhëve, një shqiptar në mërgim

Lindur më 1920 në Shkodër, Arshi Pipa u formua në një epokë të trazuar për Shqipërinë. Ai mori doktoraturën në Itali gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe dëshmoi vendin e vet të binte nën një regjim komunist shtypës. Në vitin 1946, për “krimin” e recitimit të një vargu subversiv, u burgos për gati një dekadë në kampet famëkeqe të punës së diktaturës së Enver Hoxhës. Ashtu si shumë intelektualë të brezit të tij, e vetmja rrugëdalje që i mbeti Pipës nga tirania ishte arratisja jashtë vendit – fillimisht në Jugosllavi në vitin 1957 dhe më pas, në vitin 1959, në Shtetet e Bashkuara. Kështu filloi jeta e tij si një i mërguar politik, një fat i njohur për shumë shqiptarë në diasporë. Por ajo që Pipa bëri me atë fat ishte krejt e jashtëzakonshme: ai e shndërroi mërgimin në art, dhe e bëri këtë në pesë gjuhë të ndryshme.

Pasi u vendos në Amerikë, Pipa u bë një profesor i nderuar i letërsisë, por kurrë nuk e harroi poetin brenda vetes. Gjatë viteve, ai shkroi poezi në shqip, italisht, frëngjisht dhe anglisht, duke pasqyruar mozaikun e kulturave që kishte përjetuar. Në shtëpinë e tij në Uashington, D.C., ai madje fliste përditë frëngjisht – partnerja e tij e kahershme ishte franceze (dhe albanologe, madje), kështu që frëngjishtja u bë gjuha e tyre familjare. Nuk është çudi, pra, që kur Pipa përgatiti kryeveprën e tij të fundit – një përmbledhje me titull domethënës Autobiography – ai e shkroi atë si një qilim gjuhësor. Ky libër, i përpiluar më 1988 dhe i botuar pas vdekjes së tij në vitin 2000, është një autoportret poetik i rrëfyer nëpërmjet një kori gjuhësh. Duke shkruar në gjuhët e së shkuarës dhe të së tashmes së tij, Pipa nuk po rrëfente thjesht historinë e jetës së vet; ai po provonte një pikë. Ai tregonte se një zë shqiptar, edhe në mërgim, mund të jehonte në skenën botërore – se historia e kombit tonë mund të rrëfehej në idiomat e Evropës dhe Amerikës, pa e humbur shpirtin e vet.

Çfarë është shkrimi “exophonic”?

Qasja shumëgjuhëshe e Pipës e vendos atë në një kategori të rrallë që studiuesit e quajnë shkrim “exophonic” – letërsi e krijuar në një gjuhë tjetër nga ajo amtare. Njihet gjithashtu si translingualizëm letrar, dhe ka një histori të pasur. Mendoni për Joseph Conrad, të lindur në Poloni, i cili shkroi “Heart of Darkness” në një anglishte të rrjedhshme, ose autorin irlandez Samuel Beckett, i cili krijoi kryevepra ekzistencialiste në frëngjisht. Këta shkrimtarë dolën jashtë kufijve të gjuhës së tyre amtare dhe gjetën zëra të rinj krijues. Sipas kritikëve letrarë, autorë të tillë translingual na detyrojnë të mrekullohemi me arritjen e tyre – është mjaft e vështirë të shkruash poezi të shkëlqyer në gjuhën tënde të parë, e jo më në një të dytë a të tretë. Më e rëndësishmja, ata shtrojnë pyetje magjepsëse mbi identitetin: a e ndryshon vallë secila gjuhë që flasim se kush jemi ne? Jetojmë vallë, në një farë kuptimi, disa jetë – një për secilën gjuhë?

Për Arshi Pipën, këto pyetje nuk ishin aspak teorike; ato ishin realiteti i të shkruarit të tij të përditshëm. Ai e përshkroi veten dikur si “një hibrid”, i formësuar nga shumë ndikime dhe kultura. Dhe me të vërtetë, jeta e Pipës ishte një studim i ndërthurjes së identiteteve: ai ishte shqiptar nga lindja, i shkolluar italisht, një akademik amerikan në karrierë, dhe adhurues i kulturës franceze në jetën personale. Në terma letrarë, ai ishte poliglot në kuptimin e plotë të fjalës. Vepra e tij përçon atë që filozofi Ludwig Wittgenstein ka thënë: “Kufijtë e gjuhës sime janë kufijtë e botës sime.” Duke përvetësuar gjuhë të reja, Pipa po thyente kufijtë e botës së tij të parë dhe po hynte në botë të reja. Natyrisht, çdo gjuhë e re vinte me kufizimet e veta – ai fitonte një audiencë më të gjerë, por gjithashtu duhej t’u përshtatej nuancave të reja. (Siç mund të thuhet: sa herë që ai ndërronte gjuhë, fitonte një zë të ri, por linte pas një zonë të vjetër rehatie.)

Megjithatë, Pipa e përqafoi këtë sfidë me zell. Të shkruarit në një gjuhë jo amtare mund të jetë një akt sfidimi dhe fuqizimi për një të mërguar. Është një mënyrë për të thënë: “Nuk do të lejoj që distanca apo barrierat gjuhësore të më heshtin – unë mund ta tregoj historinë time kudo, në cilëndo gjuhë.” Studiues të dygjuhësisë, si Aneta Pavlenko, vënë në dukje se kur shkrimtarët adoptojnë një gjuhë të dytë, ata në thelb po e bëjnë atë të tyren, duke pohuar të drejtën e tyre për t’u dëgjuar në traditën letrare të asaj gjuhe. Pipa bëri pikërisht këtë. Duke krijuar poezi drejtpërdrejt në anglisht dhe italisht, ai nuk priste përkthyes apo leje nga askush – ai vetë po afirmonte vendin e Shqipërisë në ato kultura. Sigurisht, siç na kujton edhe Pavlenko, autorë të tillë shpesh ndiejnë se duhet vazhdimisht të provojnë legjitimitetin e tyre në gjuhën e adoptuar, duke mbrojtur pa reshtur të drejtën e tyre për t’u shprehur në atë gjuhë. Pipa e njihte mirë këtë trysni; në fund të fundit, një shqiptar që shkruante anglisht në vitet 1980 mund të pritej me habi a dyshim. Por ai nuk e la që kjo ta ndalte.

Ndoshta vëzhgimi më i bukur për jetën shumëgjuhëshe të Pipës vjen nga shkrimtarja Eva Hoffman, e cila, duke reflektuar mbi udhëtimin e saj dygjuhësh, ka thënë: “Si çdo njeri, unë jam shuma e gjuhëve të mia.” Në rastin e Pipës, të qenit shuma e pesë gjuhëve e bëri atë jashtëzakonisht të pasur në shprehje. Secila gjuhë që ai përdorte prekte një aspekt të ndryshëm të përvojës së tij. Dhe larg së ndjeri “i copëtuar” nga këto gjuhë të shumta, Pipa më në fund mësoi t’i linte ato të bisedonin me njëra-tjetrën, duke thurur një autoportret të bashkuar nga fijet e tyre. Siç vërejti Hoffman, të mësosh të jetosh në më shumë se një gjuhë mund të jetë çorientues në fillim – njeriu mund të ndiejë thyerje psikologjike ose humbjen e vetvetes së dikurshme. Pipa me siguri kaloi një periudhë heshtjeje kur sapo mbërriti në Amerikë, sikur muza e tij shqipe të ishte bërë memece në një botë anglishtfolëse. Por me kohë, ai gjeti një mënyrë për t’i pajtuar ato identitete. Ai filloi të “ëndërronte anglisht”, për të përdorur metaforën e Hoffman-it, dhe më në fund mundi të shkruante poezi në të. Deri në fund të jetës së tij, Pipa mund të kalonte me lehtësi nga shqipja në italisht, frëngjisht dhe anglisht, duke lejuar secilën gjuhë që të “modifikojë dhe plehërojë tjetrën”, derisa ato të gjitha u bënë pjesë e një rrëfimi të vetëm madhështor – rrëfimit të tij.

Autobiography: një jetë në pesë gjuhë

Në vitin 1988, Arshi Pipa vendosi të përpilonte atë që do të ishte kurorëzimi i karrierës së tij poetike. Ai ishte gati 70 vjeç, një disident me përvojë dhe njeri i letrave, dhe kishte ndjenjën se kjo përmbledhje do të ishte testamenti i tij poetik. Me vend, ai e titulloi “Autobiography”. Por ndryshe nga çdo autobiografi tjetër që mund të keni lexuar, kjo nuk ishte shkruar në një gjuhë të vetme. Si mund të ishte? Jeta e Pipës ishte jetuar përgjatë kaq shumë peizazheve gjuhësore sa një gjuhë e vetme kurrsesi s’mund ta përfshinte atë. Siç shpjegoi vetë Pipa në një parathënie, poezitë në Autobiography përfshijnë të gjithë jetën e tij të rritur dhe janë renditur kronologjikisht. Dhe meqë secili kapitull i jetës së tij ishte i gërshetuar me një gjuhë ose vend të caktuar, libri natyrshëm shpaloset në disa gjuhë. Ai lexohet pothuajse si një udhëtim nëpër kohë dhe hapësirë, me gjuhën si mjet udhëtimi.

Për t’u dhënë lexuesve një ide të kësaj strukture unike, ja pjesët kryesore të Autobiography dhe gjuhët që Pipa përdor në secilën prej tyre:

Vitët e Rinisë – në italisht: Libri hapet me një pjesë të titulluar “Juvenilia”, ku përfshihen disa poezi nga rinia e Pipës në Shqipëri, të cilat më pas ai i përktheu në italisht. Italishtja ishte gjuha e formimit të hershëm akademik të Pipës (doktoraturën e mori në Firence) dhe e ngjyros kujtimet e rinisë së tij me një ngrohtësi klasike mesdhetare. Duke përkthyer vargjet e tij të para shqip (të botuara fillimisht më 1944) në italisht, Pipa në mënyrë simbolike vendos rrënjët e tij shqiptare në një kontekst më të gjerë evropian – sikur të thoshte se rinia e tij shqiptare tashmë mund të flasë në gjuhën e Dantes.

Jeta Studentore dhe Intelektuale – në italisht: Seksioni tjetër përmban poezi origjinale që Pipa shkroi në italisht gjatë viteve të tij universitare në Firence. Këto krijime, të shkruara në vitet 1940, pasqyrojnë mendjen e një intelektuali të ri, të zhytur në filozofi dhe art. Italishtja, me trashëgiminë e vet të pasur poetike, ishte një mjet krejt i natyrshëm për temat erudite dhe stilin e rafinuar të këtyre vargjeve.

Vitët e Burgut – nga shqipja në anglisht/italisht: Një nga pjesët më prekëse të librit përfshin poezitë e Pipës të shkruara në burg. Gjatë burgosjes së tij brutale (1946–1956 në Shqipërinë komuniste), Pipa kishte krijuar fshehurazi poezi në gjuhën shqipe, të cilat u botuan më vonë si “Libri i burgut” në vitin 1959. Në Autobiography, Pipa përfshin një përzgjedhje të këtyre poezive të burgut, por në përkthim – disa të përkthyera në italisht, disa në anglisht. Kjo zgjedhje është e fuqishme: duke përkthyer dëshminë e tij personale të vuajtjes në gjuhët e Evropës Perëndimore, Pipa siguroi që historia e gulagëve të Shqipërisë të mos mbetej e fshehur pas Perdes së Hekurt. Një shembull i spikatur është poema “Neli”. E shkruar fillimisht në shqip për të nderuar një shok burgu, Pipa e paraqiti atë në anglisht për Autobiography. Poema përshkruan një të burgosur fshatar, Neli, i cili duroi sëmundjen dhe vuajtjet në kampin e punës pa e humbur kurrë njerëzinë apo dinjitetin e tij. Pipa shkruan në disa vargje prekëse:

“In prison much I learned not found in books.

Humanity plucked bare of feathers I saw, and was disgusted.

Yet something else I saw, the like of Neli, no scores,

the good seeds of perhaps a better future.

So I accepted life, and could live out my fate.”

Duke zgjedhur anglishten për këto vargje, Pipa metaforikisht hap portat e burgut, duke i lejuar botës anglishtfolëse të dëshmojë atë që pa ai vetë. Është letërsi e kthyer në dëshmi. Imagjinoni një lexues shqiptar në vitin 2000 teksa kupton se një audiencë amerikane mund të lexonte për “Nelin” pa përkthim – duhet të ketë qenë një çast krenarie dhe katarsisi. Autobiography në këtë mënyrë lidh kapitullin më të errët të Shqipërisë me ndërgjegjen globale.

Mërgimi i Hershëm – frëngjisht (dhe anglisht): Pjesa e titulluar “Exile” përmban poezi nga fundi i viteve 1950 dhe fillimi i viteve 1960, menjëherë pasi Pipa u arratis nga Shqipëria. Është interesante që shumë prej këtyre krijimeve u shkruan në frëngjisht, të hartuara gjatë qëndrimit të Pipës në Sarajevë (atëherë Jugosllavi) ku ai jetoi shkurtimisht përpara se të shkonte në SHBA. Pse frëngjisht? Pjesërisht arsye personale – siç u përmend, Pipa jetonte mes një komuniteti frankofon dhe madje ndante jetën me një partnere franceze, kështu që frëngjishtja ishte bërë gjuhë familjare për të. Por gjithashtu, frëngjishtja i dha atij një zë të ri për të artikuluar zhvendosjen e thellë që ndiente si refugjat. Të shkruante në gjuhën e vet amtare për humbjen e Shqipërisë mund të ishte tepër e drejtpërdrejtë, tepër e dhimbshme në atë çast; frëngjishtja i ofroi një distancë të lehtë emocionale dhe një shije kozmopolite, sikur të mund ta kanalizonte mërgimin e tij në traditën më të gjerë intelektuale evropiane. Disa poezi në këtë pjesë janë gjithashtu në anglisht, duke pasqyruar përshtatjen graduale të Pipës me gjuhën e vendit të tij të ri, Amerikës.

Heshtja dhe Rilindja – nga shqipja në anglisht: Pipa pranoi në shënimet e tij se kur u vendos në Shtetet e Bashkuara më 1959, kaloi një “periudhë boshe” në poezinë e vet. Për disa vite ai shkroi fare pak ose aspak poezi – një heshtje që flet shumë për trazirën psikologjike të fillimit nga e para në një gjuhë e kulturë të re. Vetëm gjatë një viti akademik në Romë (1970–71) iu rikthye muza. I rrethuar nga gjuha italiane dhe kujtimet e Evropës, Pipa u ndje i rifrymëzuar në krijimtari. Shumë poezi në Autobiography u shkruan ose u konceptuan pikërisht gjatë asaj periudhe romake. I përtërirë, ai u kthye në SHBA dhe nga mesi i viteve 1970 filloi të shkruante përsëri poezi – tani gjithnjë e më shumë në anglisht. Duke zotëruar gjuhën me kalimin e kohës, më në fund ai mund ta bënte anglishten të vetën. Nga vitet 1980, si një intelektual shqiptaro-amerikan i afirmuar, Pipa natyrshëm përdorte anglishten për t’iu drejtuar botës. Pjesët e vona të Autobiography përmbajnë këto poezi në anglisht, duke shfaqur një zë reflektues, i sigurt dhe të hapur ndaj botës.

Finalja – Dy gjuhë njëherazi: Përmbledhja mbyllet me një tour de force: një poemë të quajtur “Venerianda.” Kjo pjesë paraqitet në dy versione, krah për krah – një në anglisht dhe një në shqip. Është një satirë therëse e drejtuar kundër diktatorëve (titulli, me një tingëllim latin dinak, i bie të kujtojë emrin “Enver” – diktatori shumëvjeçar i Shqipërisë – i kombinuar me një prapashtesë klasike). Ajo që habit është se si Pipa përdor këtë format dygjuhësh. Ai nuk u kënaq duke ia lënë një përkthyesi; përkundrazi, ai vetë përpunoi dy versione të ndryshme – një të përshtatur për lexuesit perëndimorë dhe një për shqiptarët. Si rezultat, “Venerianda” komunikon në dy gjatësi vale. Vetë Pipa vuri në dukje se secili version është i veçantë, pothuaj sikur të kishte shkruar dy poema të ndara mbi të njëjtën temë, sepse ai e dinte që konteksti kulturor i secilës audiencë ishte i ndryshëm.

Në versionin anglisht, ai mund ta shpjegonte ose ta krahasonte tiraninë e Shqipërisë me terma që një i huaj mund t’i kuptonte; në versionin shqip, ai mund të ishte më i drejtpërdrejtë me referenca vendëse dhe zemërim të papërmbajtur që vetëm ata që e kishin jetuar do ta vlerësonin plotësisht. Për t’u siguruar që asgjë të mos “humbiste në përkthim”, Pipa me zgjuarsi përdori referenca nga letërsia klasike latine që lexuesit e shkolluar si në Lindje ashtu edhe në Perëndim do t’i njihnin – një mënyrë e zgjuar për të krijuar terren të përbashkët. “Venerianda” është kështu kurorëzimi i përkryer i Autobiography-së: ajo mishëron ekzistencën e dyfishtë të Pipës si një i mërguar që jeton midis dy botëve dhe përmbush dëshirën e tij për të folur njëkohësisht me dy kultura. Për një lexues shqiptar, të shohë gjuhën e vet dhe anglishten krah për krah në faqe është një pohim prekës që historia jonë i përket të dyja sferave.

Leximi i Autobiography është një përvojë unike. Një çast has një poezi dashurie të ëmbël në italisht, çastin tjetër një reflektim melankolik në frëngjisht, pastaj një epigram politik therës në anglisht, dhe më pas një jehonë përmalluese në shqip. Megjithatë, me gjithë këtë “ndërrim të kodeve”, libri nuk të duket kurrë i copëzuar. Përkundrazi, krijon përshtypjen sikur po dëgjon një muzikant të shkëlqyer duke luajtur një suitë me instrumente të ndryshme – çdo pjesë në një tonalitet të ri, por të gjitha brenda së njëjtës vepër. Pipa arrin të ruajë një zë poetik të njëtrajtshëm edhe kur fjalori ndryshon. Fija lidhëse është historia e jetës së tij: mërgimi dhe malli, kujtesa dhe sfida, humori filozofik dhe urtësia humaniste. Në fund, kupton se të gjitha ato gjuhë të shumta të Arshi Pipës janë thjesht faqe të një zëri të vetëm, të një identiteti të vetëm – një shpirt shqiptar që hyn në dialog me botën.

Urë midis Shqipërisë dhe botës: pse ka rëndësi trashëgimia e Pipës

Arritja e Arshi Pipës me Autobiography është më shumë se një gur kilometrik personal – është një gur kilometrik për letërsinë shqiptare në skenën botërore. Duke guxuar të shkruajë poezi shumëgjuhëshe, Pipa e vendosi traditën tonë letrare kombëtare krah për krah me një traditë më të gjerë evropiane e globale të shkrimtarëve ekzofonikë. Ai tregoi se një poet shqiptar mund të qëndrojë krenarisht në shoqërinë e legjendave si Conrad dhe Beckett, duke kapërcyer kufizimet e gjeografisë dhe gjuhës. Në fakt, Pipa është i vetmi poet shqiptar deri më tani që i është bashkuar këtij “klubi” ekskluziv të autorëve transgjuhësorë, duke zotëruar gjuhë të huaja për të krijuar letërsi të qëndrueshme. Kjo është diçka me të cilën çdo shqiptar – sidomos ne në diasporë – mund të krenohet. Vepra e tij shërben si një urë kulturore, duke pohuar se tregimet dhe vlerat shqiptare mund të përcillen në çdo gjuhë pa e humbur fuqinë e tyre.

Është e rëndësishme që Pipa e përdori këtë urë për të çuar të vërtetën tonë përtej kufijve. Kujtojmë se gjatë dekadave kur Pipa shkruante, Shqipëria ishte e izoluar pas Perdes së Hekurt. Ishte pak gjasë që zërat e shkrimtarëve tanë të arrinin në Perëndim, sidomos nëse ata ishin kritikë ndaj regjimit. Duke kaluar në anglisht, Pipa e kapërceu atë pengesë. Ai nuk priti për përkthyes, as nuk priti që Shqipëria të hapej; ai i shkroi drejtpërdrejt botës. Në këtë mënyrë, ai u bë njëfarë ambasadori i përvojës shqiptare, megjithëse jozyrtar. Për shembull, kur lexuesit perëndimorë në vitet 1980 lexonin poezinë e tij “Neli” në anglisht, ata, në heshtje, ishin të ftuar të ndienin empati me të burgosurit politikë të Shqipërisë – një realitet që përndryshe do të kishte mbetur një zë i largët. Përmes poezisë ekzofonike, Pipa krijoi empati dhe ndërgjegjësim përtej kufijve gjuhësorë.

Një shembull tjetër mbresëlënës i mënyrës se si Pipa lidhte Shqipërinë me rrymat botërore është fakti se ai ndërthurte referenca kulturore evropiane në veprën e tij. Ai e quajti një cikël poezish “Ça Ira” (frëngjisht, që do të thotë “Do të shkojë mirë”), duke evokuar himnin e famshëm të Revolucionit Francez. Atij cikli i vuri si epigraf disa vargje nga Giosuè Carducci (një poet italian i njohur). Duke bërë kështu, Pipa e vendosi luftën shqiptare për liri në vijimësi të drejtpërdrejtë me luftërat e mëdha evropiane kundër shtypjes – nga barrikadat e Parisit të shekullit XVIII te rrëzimi i diktaturave në shekullin XX. Ishte mënyra e tij për të thënë: lufta jonë është po ajo luftë. Për një shkrimtar shqiptar të mërguar të bënte të vetat simbole si “Ça Ira” ishte një pohim i guximshëm i përkatësisë. Pipa i thoshte botës se kultura shqiptare është pjesë e mozaikut evropian, dhe anasjelltas u thoshte shqiptarëve se ata kanë vendin e vet të ligjshëm në rrëfimin madhor të lirisë dhe dinjitetit njerëzor që përshkon kombet dhe shekujt.

Vlen gjithashtu të përmendet roli i Pipës si intelektual disident përmes këtyre veprave shumëgjuhëshe. Në mërgim, ai shkroi jo vetëm poezi, por edhe studime akademike e politike (shpesh në anglisht) që nxirrnin në shesh të vërtetat e komunizmit shqiptar. Harold B. Segel, një historian letrar, madje e krahasoi Pipën me figura si Paul Goma i Rumanisë – shkrimtarë disidentë që hodhën dritë mbi tiranitë në atdheun e tyre që t’i shihte bota. Shkrimet e Pipës në anglisht, si Albanian Stalinism dhe Studies on Kosovo, si dhe kritikat kulturore që ai botoi, të gjitha kontribuan në futjen e historisë së Shqipërisë në diskursin global. Në këtë kuptim, Autobiography-ja e tij shumëgjuhëshe është pjesë e një angazhimi më të gjerë për t’u siguruar që Shqipëria të mos mbetej një cep i izoluar dhe pa zë i Evropës. Ai e kishte parë nga afër se si gjuha mund të bëhej burg (kujtoni që u burgos pjesërisht sepse recitoi një përkthim të Goethe-s, gjë që regjimi e pa si akt subversiv!). Kështu ai e ktheu gjuhën në një armë çlirimtare. Çdo poemë që ai shkroi në anglisht ose frëngjisht ishte një akt i vogël në thyerjen e izolimit të imponuar mbi kulturën shqiptare.

Për diasporën shqiptare sot, trashëgimia e Pipës ka një jehonë të veçantë. Edhe ne jetojmë mes gjuhëve dhe botëve. Shumë prej nesh kanë ndërtuar jetë në vende të reja – duke mësuar anglisht, italisht, gjermanisht apo greqisht – ndërkohë që mbajnë shqipen në zemër. Pipa na tregon se ky përjetim i të jetuarit “në përkthim” mund të jetë një burim krijimtarie dhe force. Ai refuzoi të zgjidhte një identitet në vend të një tjetri apo të kufizohej në një gjuhë. Përkundrazi, ai përqafoi identitetin hibrid – ashtu siç bëjnë shumë shqiptarë të diasporës. Duke lexuar veprat e tij, ne mund të shohim pasqyrimin e udhëtimeve tona: nostalgjinë për gjuhën amtare, entuziazmin dhe sfidën e përvetësimit të një gjuhe të re, dhimbjen e ndarjes nga atdheu, dhe dëshirën e fortë për ta bërë trashëgiminë tonë të njohur e të respektuar në mërgim.

Një ftesë për të rizbuluar poezinë e Arshi Pipës

Entuziaste dhe njëkohësisht e thellë, Autobiography shumëgjuhëshe e Arshi Pipës qëndron si një fanar në letrat shqipe. Ajo na kujton se kultura jonë është e gjallë dhe e aftë të përshtatet, e aftë t’i flasë botës në shumë idioma. Ka ardhur koha t’i rikthehemi poezisë së tij. Për ata në diasporë, sidomos brezat më të rinj që mund të mos kenë dëgjuar për Pipën, është një thesar që pret të zbulohet. Vargjet e tij mbartin ADN-në lirike të Shqipërisë – ritmet e tregimeve popullore që i rrëfente gjyshja e tij në Shkodër, thellësinë filozofike të një mendjeje që dialogoi me Danten dhe Bergsonin, dhe shpirtin e pamposhtur të një njeriu që i mbijetoi padrejtësisë e prapë këndoi për shpresën.

Leximi i Pipës nuk është një ushtrim akademik; është një përvojë emocionale dhe frymëzuese. Mund ta hapni Autobiography dhe të gjeni një poezi për çdo gjendje shpirtërore dhe për çdo pjesë të shpirtit shqiptar. Një faqe mund t’ju çojë në brigjet e Liqenit të Shkodrës me “kështjellën veneciane që hedh një hije ilire” (siç përshkruan Pipa në një poezi), ndërsa faqja tjetër mund t’ju bëjë të buzëqeshni me një satirë therëse ndaj diktatorëve. Dhe gjithnjë do ta ndjeni praninë e një njeriu që e deshi Shqipërinë pa masë – aq shumë sa ai e mori zërin e saj në botë të tjera dhe bëri që të dëgjohej.

Arshi Pipa u nda nga jeta në vitin 1997, pikërisht teksa Shqipëria dilte nga izolimi dhe diaspora po rilidhej me atdheun e lirë. Në një farë mënyre, domethënia e plotë e veprës së tij po lulëzon vetëm tani. Ne jetojmë në një epokë ku identitetet dygjuhëshe dhe transnacionale janë të zakonshme, ku letërsia e përkthyer festohet. Pipa ishte para kohe në këtë drejtim. Ai i dha Shqipërisë një vend në tryezën e letërsisë botërore duke shkruar në gjuhë të shumta – dhe e bëri këtë pa zbehur aspak këndvështrimin e tij thellësisht shqiptar. Kjo është një trashëgimi që ne të gjithë mund ta çmojmë.

Prandaj, për shqiptarët anembanë globit, ja një ftesë: rikthehuni te poezia e Arshi Pipës. Nëse e zotëroni anglishten, kërkoni vargjet e tij në anglisht dhe mahnituni se si një shqiptar mund të shkruante me aq elegancë në “gjuhën e Shekspirit”. Nëse dini italisht ose frëngjisht, shihni si i derdhi ai përjetimet e veta në ato tinguj. Dhe sigurisht, lexoni edhe vargjet e tij shqip, për të ndier pulsin e gjallë në palcë të gjithçkaje. Do ta mbyllni librin jo vetëm me admirim për artin e Pipës, por edhe me një krenari të përtërirë për qëndrueshmërinë dhe larminë e kulturës sonë. Fundja, përmes Arshi Pipës mësojmë se një rrëfim shqiptar mund të thuhet në çdo gjuhë – dhe prapëseprapë ta trazojë shpirtin. Ky poet i madh i tregoi botës çfarë mund të arrinte Shqipëria në mërgim. Tani na takon neve ta çojmë përpara atë rrëfim, duke festuar identitetin tonë me të njëjtin entuziazëm dhe shpirt të hapur që pati ai.