Rafaela Prifti/

Sonte në teatrin e qytetit Ferizaj shfaqet premiera e dramës “13”. Dramaturgu dhe regjisori i saj Sulejman Rushiti e ka konceptuar atë “si një reflektim të thellë mbi ciklin historik të shqiptarëve, ndërtuar mbi fabulat e shkrimtarëve dhe poetëve që kanë ndikuar në formësimin e identitetit tonë kulturor. Frymëzuar nga Viti i Mbrapshtë i Ismail Kadaresë, Qerthulli Politik i Kristo Floqit, ABC-ja e Kreshnikëve e Mitrush Kutelit dhe poezi të Gjergj Fishtës, shfaqja zhytet në pasigurinë dhe tragjedinë që ka shoqëruar shqiptarët ndër shekuj.”

Në strukturën e pjesës teatrale ndërthuren elemente të dramës, tragjedisë, farsës dhe komedisë. Trupa profesionale e teatrit Adriana, e afirmuar për repertorin e larmishëm, është angazhuar në prova gjatë dy muajve të fundit për ta sjell shfaqjen te publiku.

Sulejman Rushiti thotë se “Si dramaturg dhe regjisor, qëllimi është të hap një dialog mes të kaluarës dhe të tashmes, për të eksploruar mënyrën se si historia, me dhimbjet dhe triumfet e saj, vazhdon të ndikojë në të ardhmen tonë. Në këtë shfaqje, heronjtë, martirët, trimat, tradhtarët, mitologjia dhe realiteti ndërthurren për të krijuar një pasqyrë të asaj që kemi qenë dhe të asaj që mund të bëhemi. Përmes humorit dhe absurditetit, përpiqemi të përballojmë peshën e historisë dhe ta shohim atë si një mundësi për reflektim dhe ndryshim.”

Në historinë shqiptare viti 1913 shënon një moment kyç i cili mbetet i ngulitur në kujtesën kolektive si simbol i ndarjes, dështimit, shpresës dhe pasigurisë. Më 13 dhejtor premiera e dramës “13” fton publikun të përjetojë artistikisht shumëkuptimësinë që mbartet në histori ku humbjet, fitoret apo përpjekjet paraqiten në formë të pandarë të absurdit dhe shpresës.

Teatri i Ferizajt mban emrin e aktores Adriana Abdullahu, e cila ishte nxënëse e ikonave të teatrit shqiptar Enver Petrovci dhe Fadil Hysaj, dhe i takonte gjeneratës së artistëve si Armond Morina, Xhevdet Doda, Luan Jahës etj.

Albert Vataj/

Poezia “Në mundsh” e Rudyard Kipling është një margaritar i letërsisë botërore, një udhërrëfyes i mençurisë dhe stoicizmit që ka frymëzuar miliona zemra përmes mesazheve universale të saj. Të shumtë janë ata që e kanë komentuar fuqinë dhe thellësinë e kësaj poezie, duke u përpjekur të kuptojnë pse vargjet e saj kanë një rezonancë kaq e fuqishme në çdo epokë dhe kulturë.

Në mes të vargjeve të “Në mundsh” mëkimin e shpirtbardhësisë së një mësuesi të heshtur, një dorë e përkujdesit atëror që të mban kur furtunat të tronditin shpirtin. Aty ku sukseset nuk janë kurorë, por veç një çast sprove dhe kurajoje për të besuar, dhe dështimet nuk janë rrënim, por mësim për të nesërmen. Poezia përfaqëson me hijeshi ngulmimin e njerëzores, si një dritë e heshtur vezulluese, duke më mësuar artin e qëndrueshmërisë dhe mbushur me vetëbesim, duke më treguar se çdo pengesë është një betejë që të fton në ndeshje, për të fituar. Mund të mbash ëndrrat si shokë, por jo si mbretër, më thotë, dhe të përballesh me mashtrimin e kohës pa u përkulur.

Në poezinë “Në mundsh” Kipling flet jo me fjalë, por me një pëshpëritje, me zë të një zemre që ka njohur edhe gëzimet, edhe plagët. Në secilin varg, ndjej fjalë për mua, për ty, për ne, për atë që lufton me demonët brenda dhe jashtë vetes. Ai tregon se, ndoshta vetëm një poezi mund të të motivojë për të qenë vetja dhe për të ecur përpara, duke bërë ballë çdo stuhie dhe duke mbetur në këmbë mes dallgëve.

E kuptoj që poezia nuk është thjesht një vargëzim i një mëtimi shpirtëror, ajo është udha që na ndriçon përmes mjegullës së shpirtit. Nëse mund të buzëqesh në dhimbje, të eci kur këmbët të lëkunden, pikërisht atëherë ke gjetur fuqinë që kjo poezi e thur me kaq mjeshtëri, kë gjetur tek ajo dorën që të mban kur je duke rënë.

“Në mundsh” nuk është vetëm poezi – është pasqyrë, ku shohim fytyrat tona të vërteta, të forta, të brishta, dhe ndoshta, përmes këtij reflektimi, bëhemi më njerëzorë, më të përulur dhe më të plotë në udhëtimin tonë të jetës.

Për “Në mundsh” e Rudyard Kipling janë shprehur edhe personalitete me famë botërore:

Barack Obama, ish-president i SHBA-së, e ka përmendur poezinë si një shembull të qartësisë së vizionit për përballimin e sfidave. Në disa prej fjalimeve të tij, ai ka theksuar rëndësinë e rezistencës ndaj trysnive dhe ruajtjes së ekuilibrit shpirtëror, vlera këto të mishëruara në poezi.

Maya Angelou, poete dhe aktiviste, e ka vlerësuar poezinë për universalen që përçon. Ajo ka shprehur admirimin për mënyrën sesi Kipling flet për një dinjitet të heshtur, të thjeshtë dhe të pandalshëm, të cilin çdo individ mund ta zotërojë përmes vetëdijes dhe kurajës.

Nelson Mandela, në disa intervista, ka përmendur se ka gjetur frymëzim te poezitë që përçojnë qëndrueshmëri morale dhe shpirtërore, dhe “Në mundsh” është një prej tyre. Ai e ka parë si një udhërrëfyes për ruajtjen e qetësisë së brendshme në kohë të vështira.

Robin Sharma, autor i librave për vetëzhvillim si “Murgut që shiti Ferrarin e tij,” e ka cituar shpesh poezinë si një burim frymëzimi për ndjekësit e tij. Ai e ka përkufizuar si një manifest për udhëheqjen dhe jetën me integritet.

Në vargjet e saj, poezi si “Në mundsh” mbetet e pavdekshme sepse nuk i përket vetëm një njeriu apo një kohe; ajo u flet të gjithë atyre që kanë guximin të përballen me jetën pa frikë, me përulësi ndaj suksesit dhe dështimit, me vendosmërinë për të mbajtur të pandryshuar thelbin e tyre përballë furtunave të botës.

Nëse do të qëndrojmë stoikë siç sugjeron Kipling – të qetë mes kaosit, të fortë mes brishtësisë – atëherë do të kuptojmë se poezia e tij është një udhëtim drejt përvetësimit të vlerave që ndërtojnë jo vetëm njeriun, por edhe njerëzimin.

“Në mundsh” mbetet një nga veprat më të dashura dhe të cituara të letërsisë botërore. Ajo ka kaluar përtej kontekstit të saj historik, duke u bërë një simbol i qëndrueshmërisë njerëzore dhe një burim frymëzimi për individët që përballen me sfida. Për disa, ajo është një poezi motivuese; për të tjerë, një relike e një epoke të kaluar me pikëpyetje morale.

Prof. ass. dr. Sejdi M. GASHI

Instituti Albanologjik-Prishtinë

Zhvillimi i shpejtë i medieve dhe i teknologjive të reja të komunikimit, gjatë viteve të fundit, ka ndikuar fuqishëm në gjuhë. Por, ndryshime në gjuhë kanë sjellë edhe mediet tradicionale, si shtypi i shkruar, radioja dhe veçanërisht televizioni. Pikërisht, kjo rritje e jashtëzakonshme e prodhimit gjuhësor dhe e tekstit në sferën e komunikimit masiv në gjysmën e dytë të shekullit XX dhe në fillimin e shekullit XXI u shoqërua me një numër të konsiderueshëm studimesh shkencore, që trajtonin aspekte të ndryshme të funksionimit të gjuhës në medie, duke u përqendruar kryesisht te karakteristikat e veçanta të teksteve, të lajmeve dhe te veçoritë e përdorimit të gjuhës në blogjet e internetit dhe në rrjetet sociale. Kjo fushë e re kërkimore, me këtë zhvillim kaq dinamik, tërhoqi vëmendjen e studiuesve të disa degëve të gjuhësisë, si: sociolinguistikës, psikolinguistikës, gjuhësisë konjitive, si edhe të studiuesve të analizës së diskursit, gjuhësisë së tekstit, semantikës etj. Në këtë mënyrë, u krijuan parakushtet për lindjen e një nëndisipline të re të gjuhësisë, pra asaj mediatike, e cila sot në botë është një fushë me hov të madh zhvillimi.

Gjuha e medies, apo diskursi mediatik, përfshin dy elemente thelbësore: lajmin (tekstin e folur apo të shkruar) dhe procesin për prodhimin e këtyre teksteve. Dimensioni i parë, ai i tekstit, ka qenë qëllimi parësor i studiuesve të gjuhës së medieve, veçanërisht për faktin se teksti kodon vlera dhe ideologji që ndikojnë gjerësisht te njerëzit dhe i reflekton ata. Ndërsa, dimensioni i dytë, ai i procesit të prodhimit të teksteve, që përfshin normat dhe shprehitë e lajmshkruesve, ka qenë në qendër të kërkuesve shkencorë, por për këtë çështje ende nuk janë realizuar mjaftueshëm vepra studimore.

Korpusi i studimit dhe metodat e punës

Në shënjestër të këtij studimi është pikërisht gjuha e teksteve mediatike, me përqendrim të veçantë te huazimet terminologjike dhe përdorimi i tyre në disa medie  të shkruara në Kosovë dhe në Shqipëri. Këtë përzgjedhje e përligjim me faktin se, për analizën dhe hulumtimin e terminologjisë, tekstet e shkruara janë më të favorshme, po ashtu edhe për faktin se, marrë parasysh natyrën e këtij studimi, është më i saktë dhe më praktik identifikimi i termave në tekstet e shkruara. Nga mediet në Shqipëri, janë hulumtuar, analizuar, si dhe është shkëputur material gjuhësor (përkatësisht fjalë terma) prej teksteve të ndryshme, të botuara në  mediet si: “Dita”, “Gazeta shqiptare”, “Sot”, “Telegraf”, “Fjala”, “Liberale”, “Panorama” etj. Në disa raste, materiali gjuhësor është marrë edhe nga portalet mediatike me përmbajtje më cilësore lajmesh, si “Newsbomb”, Arberianews.net”, “Shtypi.net”, “Balkanweb”, “Shqip”, “Faxnews”, “Reporter.al” etj. Pra, qëllimshëm jemi përcaktuar për këtë përzgjedhje mediesh për të shmangur lajmet e shkruara nga medie joserioze e pa përvojë, çka do të ndikonte  edhe në cilësinë e këtij vëzhgimi. Ndërkaq, mediet e Kosovës, nga të cilat kemi vjelë material, janë: “Koha.net”; “dukagjini.com”; “televizioni7.com”; ”kanal10.live”; “insajderi.com”; “kallxo.com”; “zeri.info”; “gazetaexpress.com”; “telegrafi.com”; “tëvë1.info”; “ botasot.info”. Hulumtimi i termave është realizuar nëpërmjet vjeljes së tyre të drejtpërdrejtë. Korpuset e medieve të Kosovës dhe të Shqipërisë janë krijuar si mostra rasti, me  tekste të botuara, që përfshijnë një periudhë tetëvjeçare, përkatësisht vitet 2015-2023, ndërkaq, artikujt janë përzgjedhur në mënyrë të rastësishme.

Huazimet terminologjike

Në fusha të ndryshme të veprimtarisë njerëzore prodhohet çdo ditë një numër i madh produktesh të reja dhe lindin koncepte, për të cilat nevojiten terma të rinj për t’i emërtuar dhe shpjeguar ato. Këta terma kryesisht janë të huazuar dhe duhet t’u nënshtrohen të gjitha rregullave të standardizimit dhe normëzimit të gjuhës shqipe. Një ndër problemet, për të cilat ka shumë diskutime, është prania e fjalëve të huaja në gjuhën shqipe. 

Koncepti teorik për këtë problem përshkohet shpesh nga dy pikëpamje krejt të kundërta:  a) pikëpamjet për qëndrimin purist ndaj gjuhës shqipe, dhe b) pikëpamjet për të lejuar përdorimin e fjalëve të huaja pa kriter. Ndërmjet këtyre dy qëndrimeve të skajshme ekziston edhe një qëndrim i baraspeshuar, sipas të cilit, ndaj huazimeve duhet mbajtur qëndrim i balancuar. Duke e parë huazimin si një proces të natyrshëm për çdo gjuhë letrare bashkëkohore me nivel të lartë zhvillimi, theksohet se është e domosdoshme që huazimi i fjalëve të huaja të bëhet sipas rregullave të caktuara, ndërkohë, që prof. Aleksandër Xhuvani e sheh të natyrshëm edhe huazimin e fjalëve të huaja si burim plotësues për pasurimin e gjuhës. Pra, huazimi është një nga mënyrat e pasurimit të gjuhës dhe përgjithësisht nuk mund të thuhet se shpie në humbjen e specifikave dhe identitetit të saj. Zhvillimi i gjuhës vazhdon në përputhje me ligjet e saj të qenësishme, edhe nëse përfshin në fjalor një sasi të konsiderueshme fjalësh të huaja. “Fati” i fjalëve të huazuara mund të jetë i ndryshëm: disa prej tyre janë fiksuar fort në një gjuhë marrëse dhe mbeten në të si pjesë përbërëse e gjuhës së përgjithshme, ndërsa të tjerat mbeten në pozicionin e fjalëve që përdoren për qëllime të veçanta dhe në raste të tjera ato dështojnë t’i shërbejnë qëllimeve të komunikimit, e gradualisht dalin jashtë përdorimit, duke u zhdukur më pas plotësisht. Hyrja e fjalëve të huaja në sistemin leksikor të një gjuhe marrëse është një proces i gjatë dhe kompleks. Për arsye të ndryshme asimilimi mund të bëhet i paplotë dhe fjala huazuese ruan disa veçori të natyrshme në gjuhën dhënëse. Megjithatë, këto veçori nuk i mbetën fjalës në mënyrë mekanike. Një njësi leksikore me “veçoritë e një gjuhe të huaj” duhet të mbështetet nga një numër i mjaftueshëm fjalësh të tjera me veçori të ngjashme, ose nga një praktikë e caktuar gjuhësore. Grupe të tilla fjalësh formojnë sistemet periferike të gjuhës që kërkojnë të përshtaten dhe të futen në sistemin pritës, duke shkaktuar rindërtimin e pjesshëm të tij.

Studiuesit, arsyet e hyrjes së huazimeve i klasifikojmë në dy lloje: jashtëgjuhësore dhe gjuhësore. Më poshtë kemi përmbledhur idetë e tyre, sipas të cilëve arsyet jashtëgjuhësore përfshijnë:

1. ndikimin kulturor të një kombi mbi një tjetër;
2. praninë e kontakteve midis vendeve me gjuhë të ndryshme;
3. rritjen e interesit për të mësuar gjuhën;
4. prestigjin e gjuhës dhënëse (që ndonjëherë çon në huazimin e fjalëve nga shumë gjuhë, duke krijuar ato që quhen ndërkombëtarizma);
5. pasionin e shtresave të veçanta shoqërore ndaj kulturës së një vendi tjetër;
6. kulturën gjuhësore të shtresave shoqërore që futin një fjalë të re.

Ndërsa arsyet gjuhësore përfshijnë:

1. mungesën në gjuhën amtare të fjalëve ekuivalente për objektin ose konceptin e ri (realien);
2. prirjen për të përdorur një fjalë të huazuar në vend të frazave përshkruese;
3. dëshirën për të përmirësuar dhe ruajtur veçoritë komunikative të njësive leksikore, të cilat arrihen nëpërmjet eliminimit të polisemisë ose homonimisë në gjuhën marrëse;

 Terminologjia e ekonomisë

Në këtë pjesë të studimit, do ta analizohet depërtimi i huazimeve terminologjike nga fusha e ekonomisë (biznesit). Siç u shprehëm dhe më sipër, para së gjithash, është e nevojshme të analizohen shkaqet dhe mënyrat e depërtimit të fjalëve të huaja në sistemin terminologjik të gjuhës marrëse, në rastin tonë të shqipes.

Si rregull, pasurimi i çdo sistemi terminologjik më së shpeshti kryhet me qëllim të plotësimit të boshllëqeve, pra kur sistemi ka nevojë për një term të ri. Në rastin e mungesës në sistemin leksikor të gjuhës marrëse të fjalëve që ekzistojnë në një terminologji të huaj, ndodh që të lindë nevoja për të krijuar një term të ri.

Ekzistojnë dy mënyra që huazimet të depërtojnë në gjuhën marrëse. Së pari, përmes gjuhës së folur, që është kryesisht specifike për fazat e hershme të kontaktit gjuhësor. Kjo mënyrë është dëshmuar shumë rrallë në kohën e tanishme në shoqërinë me një sistem të zhvilluar socio-ekonomik. Së dyti, nëpërmjet teksteve të shkruara. Kur huazimet leksikore ndodhin përmes burimeve të shkruara, depërtimi bëhet me anë të:

1) terminologjisë speciale;

2) shtypit;

3) komunikimit intensiv në formë të shkruar në botën e biznesit;

4) përkthimit të literaturës së huaj të specializuar.

Më poshtë po japim disa shembuj të huazimeve terminologjike që i kemi vjelë në medie e që i përkasin fushës së ekonomisë:

Aktivitet likuid – Para të gatshme dhe asete të tjera që kompania mund t’i konvertojë në para pa humbje të konsiderueshme të vlerës dhe në një kohë të shkurtër, para të gatshme për të përmbushur detyrimet e tyre urgjente.

Aset – E drejtë pronësore në një subjekt ekonomik për lloje të ndryshme pronash, duke përfshirë fondet në qarkullim.

Bilanc (i jashtëm) – Bilanci i shoqërive të përpiluara për publikim të jashtëm, pra për aksionerët, kreditorët, publikun dhe organet tatimore.

Overdraft bankar – Kredi e dhënë një huamarrësi në një llogari rrjedhëse, e shlyer sipas kërkesës.

Vlerë kontabël e aksionit – Vlera e aksionit, e llogaritur në bazë të vlerës kontabël të kapitalit.

Alokim – Shpërndarje.

Aset – Çdo gjë që mund të përdoret për të prodhuar vlerë pozitive ekonomike. Asetet përfaqësojnë vlerën e pronësisë që mund të konvertohet në para.

Buxhet kapital – Procesi i shpërndarjes së burimeve për shpenzime të mëdha kapitale, apo investimesh.

Disbursim – Pagesa e një shume parash, veçanërisht nga një fond.

Evazion fiskal – Mospagesa ose nënpagesa e paligjshme e taksave, zakonisht duke bërë një deklaratë të rreme ose pa deklarim të qëllimshëm te autoritetet tatimore, si për shembull duke deklaruar më pak të ar-dhura, më pak fitime ose më pak fitime sesa shumat e fituara në të vërtetë, ose duke mbivlerësuar zbritjet.

Fond sovran – Fond investimi në pronësi të shtetit që investon në asete reale dhe financiare, si aksione, obligacione, pasuri të paluajtshme, metale të çmuara ose në investime alternative si fondi i kapitalit privat ose mbrojtje.

Kriptoasete – Përfaqësim digjital i siguruar kriptografikisht i vlerës ose i të drejtave kontraktuale që përdor një formë të të dhënave teknologjike të shpërndara dhe mund të transferohet, ruhet ose tregtohet në mënyrë elektronike.

Kriptomonedhë – Një monedhë digjitale në të cilën transaksionet verifikohen dhe të dhënat mbahen nga një sistem i decentralizuar duke përdorur kriptografinë dhe jo nga një autoritet i centralizuar.

Maturim – Datë në të cilën përfundon një marrëveshje financiare, duke shkaktuar pagesën e principalit me interes ose shlyerjen e një kredie me interes.

Portofol – 1. Koleksion dokumentesh, punimesh apo produktesh që përfaqësojnë aftësitë, arritjet dhe punën e një personi në një fushë të caktuar (projekte, punë të shkruara, përpunime grafike, fotografi, skeda) ose çfarëdo materialesh tjera që personi ka krijuar ose për të cilat ka punuar. 2. Një sërë investimesh të menaxhuara nga një person ose organizatë.

Profitabilitet – Aftësia e një kompanie për të përdorur burimet e saj për të gjeneruar të ardhura që tejkalojnë shpenzimet e saj.

Recesion – Periudhë e rënies së përkohshme ekonomike gjatë së cilës zvogëlohet aktiviteti tregtar dhe in-dustrial, i identifikuar përgjithësisht nga një rënie e PBB-së në dy tremujorë radhazi.

Startap – Kompani ose projekt i ndërmarrë nga një sipërmarrës për të kërkuar, zhvilluar dhe vërtetuar një mo-del biznesi të shkallëzuar.

Stok – Mallrat që mbahen në ambientet e një biznesi ose magazine dhe të disponueshme për shitje ose shpërndarje.

Subvencionim – Paratë që paguhen nga një qeveri ose një autoritet tjetër për të ndihmuar një industri ose biznes, ose për të paguar një shërbim publik.

Transaksion – Dukuri në të cilën mallrat, shërbimet ose paratë kalohen nga një person, llogari, etj., te një tjetër.

Këta dhe shembuj të tjerë në medie dëshmojnë se sa proces dinamik është procesi i huazimit të termave. Analiza e kryer dëshmon se, sot, futja e termave të rinj në sistemin terminologjik të gjuhës shqipe është një proces i pakthyeshëm. Pavarësisht fanatizmit të disa studiuesve për “pastërtinë” e gjuhës, duhet pranuar se proceset e vazhdueshme që ndodhin në pasurimin e sistemeve terminologjike janë procese që ndodhin në të gjitha gjuhët e botës, me një trysni të jashtëzakonshme nga gjuhët e mëdha, si anglishtja, gjermanishtja, frëngjishtja etj.

Për sa i përket gjuhës së medieve, veçmas përdorimit të saj në gazeta, studiuesi David Crystal thekson se nuk ekziston një lloj i veçantë i gjuhës së gazetës dhe se “media pasqyron të gjitha aspektet e gjendjes njerëzore dhe vë në dispozicion të publikut shumë lloje të gjuhës tashmë të njohura diku tjetër, si ato që lidhen me fenë, politikën, shkencën dhe letërsinë, dhe aspektet e drejtuara nga tema e bisedës (p.sh. diskutim, intervistë, debat, argument, letër)”. Me fjalë të tjera, gazetat e përshtatin gjuhën e tyre me llojin e temave që trajtojnë. 

Kur jemi te procesi i huazimit, duhet vënë në dukje faktin që, sot, ky proces po i sjell shqipes standarde një valë të madhe fjalësh, forca e të cilave shumëfishohet nëpërmjet ndërthurjes së huazimit me neologjinë; kështu, me të hyrë fjala amendament, krijohen në shqipe (edhe sipas modeleve të gjuhës së huaj) rrjedhojat amendamendoj, amendamendim, i amendamenduar etj. Madje ka krijime analogjike (si: nga opozitë është krijuar me prapavajtje në shqipe një fjalë e përçudnuar me kuptim të kundërt pozitë, që s’e gjen në asnjë gjuhë, as në gjuhën huazuese të fjalës opozitë; nga dakord krijohet dakordohem e dakordim etj.). Kjo do të thotë që është e nevojshme të veprohet me kujdes të madh në fushën e përdorimit të gjuhës. Mund të thuhet gjithashtu se fjalët e këtij burimi (huazimet) janë edhe më të paqëndrueshmet, për shkak të mënjanimit të vetvetishëm a të vetëdijshëm (f.v. kredibilitet e besueshmëri, fushata elektorale e fushata zgjedhore, organet lokale e organet vendore, komisione parlamentare e komisione kuvendore etj.)”.

Si përfundim: Shqipja sot realizohet në të gjitha ligjërimet e stilet, sepse ajo ka një pasuri të madhe leksiko-semantike. Megjithatë, jo të gjithë e përdorim njëlloj gjuhën, të pastër e pa ngarkesa të panevojshme dhe kjo natyrisht, së pari, bëhet për arsye subjektive, që vijnë prej formimit të pamjaftueshëm gjuhësor, sidomos njohjes së pamjaftueshme të leksikut të shqipes nga njëra anë dhe mungesës së kulturës gjuhësore në anën tjetër, “prandaj sot gjejmë në ligjërime të ndryshme, sidomos në medie etj., një mori fjalësh të huaja të përdorura vend e pa vend, struktura të pri-shura sintaksore, fjalë e fjali pa kuptim, duke i shtuar kësaj edhe një qëndrim, sipas të cilit ai që përdor fjalë të huaja, sidomos nga anglishtja, frëngjishtja, italishtja etj., di të flasë bukur, por paragjykohen ata që, fjala vjen, përdorin fjalën saba në vend të mëngjes, penxhere në vend të dritare etj.”

Shembuj të shtrembërimit të gjuhës dhe të përdorimit të pavend të fjalëve të huaja gjenden pa shumë mundim si në mediet e Kosovës, ashtu edhe në ato të Shqipërisë. Nga kjo pakujdesi e gazetarëve, lexuesi, shikuesi, apo dëgjuesi has çdo ditë fjalë të tilla si: agravoj, neutralizoj, konfuz, implementim, sensitiv, involvoj, adaptim, adoptoj, disponibël, top listë, interferoj, akomodohem, frustrim, lançoj, startoj, impakt, suport etj., të gjitha të panevoj-shme, po të kihet parasysh se e kemi barasvlerësin në shqipe për secilën prej fjalëve të mësipërme: për agravoj kemi rëndoj, për konfuz kemi i pështjelluar, (i ngatërruar), për sensibël kemi i ndjeshëm, për involvoj kemi përfshij e kështu me radhë.

BIBLIOGRAFIA

1. D. Crystal, Language and the Internet, Cambridge University Press, 2007.
2. H. Somers, Terminology, LSP and Translation, John Benjamin Publishing, Amsterdam, 1996.
3. H.Pasho, Vështrim mbi disa shfaqje të shumëkuptimësisë, të sinonimisë dhe antonimisë në terminologjinë e ekonomisë në gjuhën shqipe, në: Studime Filologjike, Nr.3, 1986.
4. HP. Peters, The interaction of journalists and scientific experts: co‐operation and conflict between two professional cultures. Media, Culture and Society, 1995.
5. J. Thomai. Probleme të leksikut në shqipen standarde, në aktet e  “Seminari V Ndërkombëtar i Albanologjisë, Tetovë, 3-4 tetor 2011.
6. M. Cabré Castellví, Theories of terminology: Their description, prescription and explanation, Terminology, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam, vol 9:2, 2003.
7. M. Zaçellari, Vështrim rreth disa çështjeve mbi pastërtinë e gjuhës shqipe, Gjuha shqipe I, Instituti Albanologjik-Prishtinë, 2021.
8. S. Steffens, Machine Translation and the Lexicon, Springer, Berlin, 1993.
9. www.abcnews.al., 22 dhjetor 2023.

Zija Vukaj/

Kultura jonë letrare zë fill nga përkthimet. Për dimensionet e një letërsie si e jona, pa kaluar në gjykime euforike as narciste, roli i përkthyesve është më i madhi. Ky rol është i tillë, sepse u bë mekanizmi numër një dhe i vetmi që e vendosi individin e zgjuar shqiptar me aspirata të vërteta kulturore, përballë veprave më madhore që ka krijuar gjenia e letrarëve botërorë. Dhe kjo punë fillon qysh me Gjon Buzukun e këtej. Për fat ne kemi pasur përkthyes apo shqipërues të mrekullueshëm, të cilët kanë kombëtarizuar librat e shenjtë, eposet e botës, gjenitë e penës që nga Homeri e deri në ditët e sotme. Siç është marrë vesh me kohë përkthimi është një krijim i mirëfilltë letrar. Duke qenë i tillë, edhe ky domen i letërsisë ka hierarkinë e vet, ka korifejtë dhe kulminacionet e pavdekshme të artit të shqipërimit. Meqenëse shijet janë personale, secili lexues ka të drejtë të paraqesë pëlqimet e veta për përkthimin më mbresëlënës nga letërsia e huaj. Kuptohet se një përkthim kryevepër, jo gjithmonë përkon me përkthimin e një kryevepre të shkruar nga një shkrimtar i huaj. Në këtë kontekst dhe me të drejtën e ushtrimit të shijes sime, unë do të vendosja në krye të vendit përkthimin e Dhimitër Paskos të romanit “Frymë të vdekura” të Nikollai V. Gogol. Pse më duket mua i tillë? Çfarë ka ndodhur që është rindërtuar për së dyti një kryevepër nga origjinali. Në një kuturisje parabolike guxoj ta krahasoj në mënyrë pak të vrazhdë punën që ka bërë Mitrushi me këtë ngrehinë artistike. Kjo i ngjan punës së një arkitekti që ka dëshirë të ndërtojë në brigjet shqiptare një godinë të shkëlqyer, identike me atë që ka parë diku në ndonjë vend të botës. Dhe ia ka dalë. Ka qenë tejet e vështirë, pasi ky libër është një sfings, është një bukuri që vret (vret shumë përkthyes). Sfidës së shqipërimit i shtohet të qenit një poemë, siç e quan vetë Gogoli i madh dhe aspektit poetik i shtohet edhe një humorizëm ndërtuar mbi antifrazën dhe groteskun e një abstragimi të nivelit të epërm. Nga ana tjetër, natyralizmi që përshkon këtë vepër kërkon një arsenal të pazakontë leksikor dhe një virtuozitet stilistik që e kishte veç Mitrushi. Duket sikur kjo vepër kishte lindur për t’u përkthyer veç prej Kutelit. Kjo për arsye se përveç shqipërimit, Mitrushi ka lundruar ëndshëm në dallditë e stilit të vet të harlisur, duke e ngjyrosur veprën e autorit të huaj me AND-në e vet letrare, a thua se është ky vetë krijuesi i parë i saj. Të thotë mendja se gjithçka e kësaj vepre mban vulën e Mitrush Kutelit, aq sa në përhumbjet e një leximi të përqendruar, kur lexuesi shkëputet për një çast të meditojë mbi gjeninë e autorit, i duket se po mediton mbi autorin shqiptar, duke “harruar” emrin e gjigantit rus Nikollai V. Gogol. Këtyre duhet t’u shtojmë edhe një fakt tepër të rëndësishëm: Në një vështrim të ftohtë dhe objektiv Mitrush Kuteli është nga prozatorët më të mëdhenj të letërsisë shqipe, qysh në themelimin e saj, aq sa është e vështirë t’i vihet përkrah dikush tjetër.

Faruk Myrtaj/

-tregim i shkruar në qindra vjet-

E di që nuk e keni kollaj të më besoni se unë Isha njeri nga ata që, përpara dy a tri shekujsh, na ngjitën në bordin e anijes “Sythi i Shpresës”.

Ishim të gjithë qenie njerëzore në pasje të varfër materiale, kur vumë këmbë në platformën e drunjtë. Na kërkuan veç të mos shprehnim dhimbje për ikjen nga vendlindja nëse nuk shfaqeshim dot të gëzuar, teksa do fotografoheshim duke ecur në krahun e varur që u lëshua prej anijes për ku ne prisnim në breg. Ashtu bëmë.

Vetëm pasi të zotët e anijes u ndjenë të sigurt se e kishin lënë atje tej portin dhe morën frymë lirshëm, pra që kurrkush s’do t’i mbërrinte dot, ne kuptuam se nuk do ishim më ata që kishim qenë. Tek e fundit ishte një lloj lajmi ky, pa e ndarë dot, ende, lajm i mirë apo i keq. Teksa shpresonim se s’kishin për të qenë më ata varfanjakë që kishim qenë, mbase kjo përfshinte së paku varfërinë e deri-atë-ditshme.

Ç’do të ishim për ata që na kishin marrë apo si do thirreshim më-pastaj, s’mund ta dinim. Asnjeri nga ne s’e kishte bërë më parë këtë udhëtim. E vetmja gjë që dihej, nga të gjithë, në hollësi të ndryshme, ishte se në këmbim të nisjes ishte një dorë parash që u ishte dorëzuar për familjet tona. Pa e përdorur varfërinë si pretekst apo si justifikim, le të themi se ne vet pranuam të niseshim për matanë oqeanit, mes tjerash edhe si mundësi për t’i ikur kësaj varfërie. Ç’tjetër mund të bënin ca të mjerë si ne, për të lehtësuar në një farë mënyre jetët tona dhe të të vetëve që lamë pas?

Përderisa qemë ngjitur me këmbët tona në anijen që ishte nisur, le të arrinim për ku na prisnin. E humbëm sysh bregun tonë, që na u fsheh për të kuptuar se s’do ktheheshim më pas.

Ca më tej akoma, si për ta zbutur sado pak trishtimin pikëllues, na u bë sido si e shpresueshme se dikur, jo shumë kohë më pas, edhe njerëzit tanë do të na bashkoheshin atje ku do rregulloheshim së pari vet ne.

Vetëm aty, mbi kuvertën e anijes si ishull mes ujërave pa kufi, na u tha se qemë nisur për “Tokën e Premtuar”, pa na thënë përse nuk na ishte premtuar deri pak më parë. Nga që as për të ëndërruar s’ishim mësuar, anija sikur u zhytë e tëra mjegull dhe ne nuk patëm nge të mendonim vërtetshëm për bashkimin me familjarët.

Në ato copëra lajmesh që kush e di se si arrinin deri në anije, dilte se një numër i madh njerëzish, nga tërë bota, kërkonin dhe luteshin të niseshin për Atje ku neve po na çonin pa ua kërkuar, madje kundrejt një shpërblimi të akorduar nga vet ata për familjet tona. Sado që lajmi për ikjen tonë ishte ai që dinim, nuk e pranonim dot si të vërtetë edhe për të tjerët. Tingëllonte e zorshme, nëse jo e pamundur, që të gjithë së bashku të kishim të njëjtën ëndërr, të njëhershme, me “Tokë të Premtuar”.

Në atë udhë ujore, pra që s’e shkelnim me këmbë dhe që po dukej e pa fund, na mbetej t’i ngulnim sytë ritit të dallgëve që vinin, përkëdheleshin e përplaseshin në metalin e anijes, si në dëshirim të mbërrinim edhe ato bashkë me ne në bregun tjetër.

Kurrë s’kam për ta harruar, ngaqë asnjëherë s’kam për ta rrëfyer dot shterueshëm, edhe sot më mbahet fryma, njeriun që ndodhi i ulur pranë meje. Sapo ma kishte rrëfyer dashurinë e tij, nëse do mund ta pranoni si dashuri pasi unë të mund tua rrëfej atë sic ma besoi ai, në çastin tjetër u ngritë më këmbë dhe vrullti i dha fund jetës në ato ujëra, pa iu gëzuar mundësisë që na ishte premtuar në fund të këtij udhëtimi.

Mbase s’ishte ende dashuri, ajo e tija, me një vajzë të fqinjëve, por ai vet ma rrëfeu se si kishte hyrë nga sipër në strehën prej kashte të shtëpisë sa saj, e kishte puthur- po vetëm sa e kishte puthur- dhe i kishte thënë se- gjithnjë sipas një ëndrre që ai kishte parë, së shpejti ai do të nisej për rrugë të gjatë. Më pastaj, i kishte premtuar ai, asaj vajze të sapo puthur nga një I panjohur që vetëm e kishte puthur dhe po I premtonte se, së bashku, do mund të bashkoheshin dhe do bënin një jetë të gjatë në dashuri të bukur. Ajo e mirë, e puthur prej këtij të panjohuri që kush e di pse po ëndërronte edhe për të, mbetur pa fjalë e pa frymë prej puthjes së gjatë dhe se s’dinte kurrgjë për të, kërkoi t’ia dinte së paku emrin. “Di unë për ty,”, i kishte pëshpëritur ai si engjëll. “Unë do vij të gjej, ti vetëm më prit!”

Pikërisht ky njeri, që kishte mbjellë një shpresë, s’pati gjetur dot fuqi të përballonte të vjellat prej lundrimit në det dhe dhimbjes e kokës. Si të kërkonte ndjesë me jetë, kishte zgjedhur të hidhej mes dallgëve. Nuk arrita dot të bëja kurrgjë në ato pak sekonda të vrapit të tij të çmendur, t’i kujtoja premtimin që sapo më tregoi se ia kishte bërë dikujt. U ngushëllova prej filozofisë që, zaten, veç për këtë u vjen në ndihmë atyre që e dorëzojnë fatin e vet në duar të tjerëve. Si përherë në rrugë të pa njohura apo përgjatë aventurash të rrepta, të pa-zgjedhura prej tyre, ata më të brishtët, më delikatët, të dashuruarit, thashë, epen, dorëzohen, s’e presin dot kohën që kjo tu kushtohet deri në fundin e vet.

***

Të tërë ne që u ndodhëm në krahë të tyre një copë rrugë, që pastaj vazhduam udhëtimin për më gjatë, nuk arritëm dot të kuptonim qartë nëse Ata që mbetën kësaj rruge kishin shpëtuar apo humbur? Pra, nëse teksa ulëriu si klithmë shpirti mbi oqean, ai djalosh që u ngrit nga ku ishim ulur dhe vrapoi të villej i tëri në dallgët e çapëlyera, kishte shpëtuar duke mos vazhduar mundimin e lundrimit, duke mos provuar jetën që ne të tjerëve na u desh të bënim pasi arritëm apo, duke iu dorëzuar atij varri të ujshëm, kishte humbur rastin për ta ndryshuar jetën dhe të puthurës lënë prej tij si premtim?

Qysh ato ditë, mbi dallgët e stërmëdha që na ngrinin në qiell dhe na lëshonin në honet e tyre, pati zëra, zëra që më pas u bënë të shumta, që i quajtën fatlumë ata që zgjodhën kapakë arkivolesh të ujshëm. U tha me zë të ulët se ato dhimbje të padurueshme koke a gulçe stomaku mund të mos kenë qenë më të rrepta se dhimbjet e lotët që ne të tjerëve, na u desh të gëlltitnim në kontinentin e ri, që na u premtua ardhur si këmbim në natyrë me varfërinë.

Sido si, shkuan dekada, qindra vjet, kur dikush prej nesh vendosi të mbledhë dëshmi për jetët tona të dikurshme, ato më të hershmet. Fillimet nisnin me udhëtimin e parë, me të vdekurit në kuvertë që, të ikurit pa funeral, ata që përfunduan ushqim ujorësh, teksa kurrkush prej nesh s’gjeti nge të provonte t’i shpëtonte…

Edhe pas kaq shekujsh, ndjehesh fantazmë- nëse jo dot engjëll, në emër të atyre që s’arritën dhe të tjerëve që më pastaj mbyllën sytë në truallin ku mbërritëm, edhe pse si të huaj, për të marrë vesh, për ta rrëfyer si ia dolën, si ia dolëm pra, të mbijetonim deri në ditët kur patëm nge të mendonim ta shkruanim të ndodhurën.

Doemos duhej rrëfyer, kohëve të para mbetëm pa gojë, të frikur, pa busull, në traumë të gjatë, kur pamë emrat tanë, në një listë të zvargur: në nisje të atij udhëtimit të parë për në tokën e lirë kishim figuruar…skllevër!

Mua vet, në të gjithë jetët që kujtoja si vetëdije dhe nënvetëdije, më shfaqej ëndrrash ai kaçurreli që kishte puthur si i panjohur, ai pra që i pat premtuar Asaj të pafajshmes jetë tjetër dhe që pasi nuk zbriti dot në tokën premtuar, m’i bëri edhe mua të largëta e të huaja tërë femrat e botës.

Për shkak të atij lloj entuziazmi që edhe sot e kësaj dite pa-shpjegueshëm ngazëllen thuajse tërë ata të brezit të parë të arritur në këtë Tokë, rrekeshim të gjenim arsye për pashmangësinë e ardhjes dikur. Së paku këtu ku na sollën dhe gjendemi ende, nuk i kemi mungesat elementare të vendlindjes, thoshim. S’ishte pak kjo, së paku sa të mund t’i gëzoheshim njeri tjetrit, për fatin që ishim aty, paçka se në krye na paskëshin transportuar si skllevër.

Fillimeve të këtushme u bë e natyrshme, na u kthye në zakon, domosdoja për të punuar, për të punuar sa më shumë, deri në kapitje. U mësuam t’i pranonim sjelljet e zotërinjve të këtushëm. Që ta largonim mendjen prej pa arsyes së njeriut në sjelljen ndaj njeriut, mbase, pranuam të stërmundoheshim fizikisht, rëndshëm, të mos kishim energji e kohë për të reaguar as edhe kur na fyenin për dukjen tonë. Pa na sugjeruar se si mund të shpëtonim prej lëkurës me të cilën kishim lindur…

***

Në orët e gjumit të rëndë, kur unë vet nuk shihja dot më as atë ëndrrën e rrëfyer prej atij djaloshit që s’e mbajti dot premtimin e dhënë përmes puthjes së gjatë në buzë, më besohej se së paku në gjumë nuk isha skllav. Duke kërkuar pa pushim mënyra për të përballuar jetën, duke mësuar të heshtja-që vetëm e vetëm të mbetesha, duke e strehuar veten te të tjerët, në shpirtrat, më në fund ndjemë se ardhkej një kohë kur edhe mund të shpresonim, nëse jo të besonim se bëheshim përditë e më shumë ata që do donim të kishim qenë qysh ditëve të para…

Arrita dhe pashë time bijë, lindur këtyre dherave, rritur sa mund më larg trishtimeve të mia, ngaqë ia fshihja tërë vendosmëri Ah-et e Uh-et e plagëve te vjetra dhe të reja, e pashë pra bijën time të puthej prej buzëve të një dukjeje me lëkurë tjetër. Në krye s’di pse u gëzova, por s’vonoi të më kthehej ndrojtja e frikshme se, në një formë tjetër, mund ta përsërisnin skllavërinë time edhe tek ajo…

Më shkoj mendja ta ndaloja, ta shpëtoja. Ngaqë nuk shpëtova dot atë bukuroshen e përndritur prej puthjes si premtim të të humburit mes dallgëve që më rrëshqiti duarsh te bordi i “Sythit të Shpresës”, së paku të shpëtoja time bijë.

U desh kohë e gjatë, mes pafundit të ditëve kur robtohesha në punët që s’mbaronin kurrë, të kuptoja se s’kisha pasur nge të këqyrja qelizën e njeriut, pra as të arrija të besoja se vetëm dashuria do t’i ndryshonte gjërat.

I kundërshtuar prej sime bije, si qenie njerëzore, nisa të kërkoja dhe të gjeja arsye për të ditur sado-diçka më të bukur te njerëzit që na kishin sjellë dhe na mbanin në punë- edhe për arsyet përse na qenë sjellë aq ashpër: në fund të fundit, në të vërtetën e më në fundme, edhe në ditët më të zeza ata nuk na kishin dashur të vdekur. Patën kërkuar punën tonë, dhe ne nuk ua kishim kursyer.

Në këtë bashkëjetesë shtoheshin çastet e ditët kur ne dhe ata, vinim re se të dy palët kishim familjet, fëmijët, vajzat e djemtë e tyre. Të tërë, ishim njerëz…

Ngaqë e shkuara vazhdonte të mbetej gjithnjë e më larg dhe distanca me pa-dashjen e të ndodhurave rritej pa pushim, provuam të mendonim, të pranonim si destinë dhe më në fund të bindeshim se pikërisht në çmimin si skllevër kishim hyrë pashmangshëm në histori. Ngaqë historia vetë nuk ndodhte dot ndarazi, dikur e pranuan edhe ata…

As që e kishim menduar, së paku gjer ditën kur morëm vesh se disa prej tanëve kishin lënë edhe shenja e fjalë të shkruara, mes tjerash edhe kujtime të ditëve e netëve të gjata e të frikshme në udhëtimin me “Sythin e shpresës”. Pikërisht kjo, na u kthye si shenjë se mund të arrihej diçka që dikur s’mund ta kishim.

Sipas shënimeve të tyre, që përkojnë edhe me kronikën e librave të zverdhur të kohëve të mjegullta, nxjerrë prej arkivave e bërë publike së voni, rezulton se ka qenë rreth vitit 1848 kur na ngjitën në anije, për të kapërcyer ujërat oqeanike. Edhe pse, fale njeriun o njeri, në Sheshet e Evropës aso-kohe thirrej “liri, barazi, vëllazëri!”

Tek ne s’dihej kurrgjë. Liria s’qenkej stinë e njëjtë kudo…

Mes këtyre dilemave e pyetjeve, arriti edhe ajo se si do bëhej me këtë botë, kur jo vetëm zyrtarisht si më 1848-ën, me të vërtetë s’do kishte më skllevër? Vet skllevërit, çfarë do bënin?