Pristina’s mayor, Përparim Rama, has some ideas for the United Nations.

SEP 21, 2025

As the United Nations (UN) marks its 80th session of the General Assembly under the theme “Better Together: 80 years and more for peace, development and human rights,” the eyes of the world turn to New York. Yet the future of peace, development, and rights is not decided only in diplomatic halls. It is lived and tested daily in cities. If the UN wants to be relevant for the next eighty years, it must listen more closely to the lessons of local leadership.

Peace and Inclusion Begin Local

Peace is not simply the absence of conflict; it is the presence of trust, opportunity, and human dignity. Nowhere is this more tangible than in cities, where neighbors of different backgrounds must share the same schools, streets, and public spaces.

In my own city of Pristina, we have seen how local governance can become a bridge for reconciliation and inclusion. When families gather in redesigned public squares, when young people see themselves represented in decision-making, when communities are invited to shape their shared spaces, that is how peace is built at the grassroots. It is this lived experience of coexistence that gives substance to the lofty ideals discussed at UNGA.

The world must recognize that local peacebuilding is the frontline of global stability. Without inclusive cities, no nation can sustain long-term peace.

Development and Sustainability Are Urban

Seventy percent of the Sustainable Development Goals depend on local action. Cities are where climate change is either accelerated or defeated, where innovation either thrives or is stifled, and where human wellbeing is most directly felt.

Pristina, like many urban centers, is investing in sustainable transport, clean energy, and public green spaces. Projects such as expanding pedestrian-friendly boulevards, planting thousands of trees, and modernizing waste management show how development is not an abstract promise but a visible daily reality.

This is true across the globe, from small municipalities to mega-cities. It is mayors and local leaders who test and implement the solutions that keep the 2030 Agenda alive. If the UN seeks faster progress, it must treat cities not as footnotes but as partners in global governance.

Human Rights Through Everyday Governance

Human rights are not only protected in international courts. They are safeguarded or violated in the way a city provides housing, clean water, mobility, education, and public safety.

When a municipality ensures safe buses for students, clean air for children, or access to digital services for the elderly, it is defending the most basic human rights. Equally, when corruption blocks citizens from fair access to these services, rights are diminished.

Cities like Pristina are experimenting with new forms of transparency and digital democracy. Open budgets, participatory planning, and citizen dashboards are tools that bring accountability directly to the people. In this way, local governance becomes a daily defense of human dignity.

A Call to Action for the UN

For eighty years, the UN has carried the world’s hopes for peace and justice. But the challenges of our century such as climate change, inequality, migration, and digital disruption are felt first and most intensely in cities. To remain effective, the UN must expand its vision beyond the realm of states and give a stronger voice to the municipalities and communities where humanity’s future will be shaped.

Local leaders are not secondary players. They are the implementers of the Sustainable Development Goals, the guardians of trust, and the innovators of solutions that scale. A UN that listens to cities will be a UN that stays relevant for the next eighty years.

As mayors, we stand ready to contribute. From Pristina to New York, from small towns to great capitals, cities are the living laboratories of peace, development, and rights. The UN must embrace this reality. Because better together is not just a slogan for global leaders, it is a lived truth in every street where citizens gather, connect, and build a shared future.

Përparim Rama is the Mayor of Pristina, Kosovo.

By Kolec Ndoja/

Founder of Albania’s First Opposition Party | Recipient of the “Torch of Democracy” Medal

More than three decades ago, I stood among a generation awakened by the fall of the Berlin Wall. Across Eastern Europe, we watched in awe and disbelief as totalitarian regimes collapsed under the weight of their own lies, and the light of freedom broke through concrete and barbed wire.

In Albania, my country of origin, we had endured nearly fifty years of dictatorship. To even whisper the word “democracy” was dangerous. And yet, inspired by the courage of others and the promise of liberty, I joined others to found the first opposition party in our nation’s modern history. We were driven not by revenge, but by hope. Not by ideology, but by a simple, enduring belief: that every human being has the right to speak, to choose, and to live without fear.

For this, I was later honored by the President of the Republic with the “Torch of Democracy” medal. But I do not share this story for recognition. I share it because today, I fear that same torch is dimming—not in Eastern Europe, but in the very heartlands of Western civilization.

Democracy Is Not Collapsing, It’s Eroding

Democracy, we often forget, is not a given. It is not permanent. It does not collapse suddenly like a building in an earthquake. Rather, it erodes quietly, like a shoreline under constant waves of cynicism, polarization, and silence.

In the West, the enemy is no longer a brutal dictator silencing the press—it is ideological conformity silencing each other. In the name of progress, we are sometimes tempted to reject dissent, stifle uncomfortable truths, and shame those who dare to think differently.

“Freedom is the right to tell people what they do not want to hear.” – George Orwell

But when we lose the ability to disagree respectfully, to question narratives, and to entertain opposing views, we lose the very soul of democracy.

It is one thing to fight against oppression from above. It is another, far more dangerous, to invite it from within, under the guise of moral certainty. We are at risk not because freedom is under siege from abroad, but because we are forgetting how to be free at home.

Democracy vs. Authoritarianism: A War of Ideas

While we fracture internally, authoritarian regimes are watching, and learning.

China declares that “Western liberal democracy is obsolete.” Russia proclaims that it is the defender of “traditional values” against Western chaos. And disturbingly, more people around the world are beginning to believe them, not because authoritarianism is appealing, but because democracy is looking increasingly dysfunctional.

We’re told that Vladimir Putin fears NATO expansion. But let’s be honest:

Putin doesn’t fear tanks, he fears truth.

He doesn’t fear NATO at his border.

He fears democracy itself.

He fears the possibility of a free Ukraine, because a free Ukraine shows his own citizens what is possible. He fears democratic ideals far more than Western weapons, because freedom is contagious, and once people taste it, they rarely go back.

This erosion was predicted long ago. In the 1830s, Alexis de Tocqueville warned of a new form of tyranny: soft despotism. A future where people still vote, still shop, still speak, but where fear and conformity quietly suppress true freedom.

“Such a power does not destroy… it compresses, enervates, extinguishes, and stupefies a people,” he wrote.

We are not yet there, but we are inching dangerously close.

Free societies today are struggling with overcorrection. Movements born from noble intentions, anti-racism, gender equity, cultural inclusion can sometimes drift into ideological absolutism, where questioning becomes heresy and debate becomes betrayal.

Make no mistake: inclusion matters. Justice matters. But justice without freedom is not justice, it is control by another name.

The great Abraham Lincoln once warned:

“America will never be destroyed from the outside.

If we falter and lose our freedoms, it will be because we destroyed ourselves.”

The same is true for any democracy. It is not the authoritarian who poses the greatest threat it is the citizen who chooses silence over truth, comfort over courage, conformity over conscience.

Authoritarianism thrives in the spaces we leave empty.

It does not have to be this way.

We can still turn back.

We can still reclaim the fragile beauty of democracy, not just as a system of government, but as a way of life.

That begins by defending diversity of thought with the same passion we defend diversity of identity. It means welcoming questions, not fearing them. It means refusing to cancel people simply because they express doubt, or hold a view outside the mainstream.

“Injustice anywhere is a threat to justice everywhere.” – Dr. Martin Luther King Jr.

And justice is no longer just about laws, it’s about the way we treat one another. The way we debate, disagree, and still walk forward, together.

To the young, I say: the freedom you enjoy was not born on social media. It was earned in the streets of Prague, the prisons of Tirana, the rallies of Selma, the rubble of Berlin. You have inherited something precious. Do not throw it away for the false comfort of ideological safety.

To all of us, I say: the time to defend democracy is not when the tanks roll in, it is now, when silence is easier than speech, and groupthink feels safer than dissent.

“We do not inherit democracy from our ancestors; We borrow it from our children.”

Let us be worthy of their trust.”

Bukuria e brishtë e Demokracisë

Nga Kolec Ndoja

Themelues i Partisë së Parë Opozitare në Shqipni | “Pishtari i Demokracisë”

Ma shumë se tri dekada ma parë, isha ndër një brez që u zgju prej shembjes së Murit të Berlinit. Në tanë Europën Lindore, i shifshim me habitë e pa besim se si ranë regjimet totalitare, nën peshën e rrenave të veta, e drita e lirisë çau përtej betonit e telave me gjemba.

Në Shqipni, vendi im, kishim kalue afro pesë dekada nën diktaturë. Me përmend fjalën “demokraci” me za të naltë, ishte rrezik. E megjithatë, të frymëzuem prej guximit të tjerëve dhe premtimit të lirisë, u bashkova me shokë e themeluem partinë e parë opozitare në historinë moderne të vendit tonë. Nuk ishim të shtymë prej hakmarrjes, por prej shpresës. Jo prej ideologjisë, por prej një bindje të thjeshtë e të fortë: se çdo njeri ka të drejtë me folë, me zgjedhë, e me jetue pa frikë.

Për këtë, ma vonë u nderova prej Presidentit të Republikës me medaljen “Pishtari i Demokracisë”. Por këtë histori nuk e tregoj për lavdi. E ndaj sepse sot, kam frikë se ai pishtar po fiket, jo në Lindje, por në vetë zemrën e qytetnimit Perëndimor.

Demokracia s’po shembet, po tretet

Demokracia, shpesh harrojmë, nuk na vjen si e dhënë. Nuk asht e përjetshme. Nuk shembet papritmas si ndërtesë prej ndonjë tërmeti. Ajo tretet ngadalë, si bregu që kafshohet ditë për ditë prej dallgëve të cinizmit, përçarjes, e heshtjes.

Në Perëndim, armiku nuk asht ma diktatori i egër që mbyll gazetat, por përputhja ideologjike që na detyron me mbyllë gojën ndaj njëni-tjetrit. Nën emnin e “progresit”, shpesh na vjen me refuzue zërat ndryshe, me mbytë të vërteta të pakëndshme, e me turpnue ata që guxojnë me mendue ndryshe.

“Liria asht e drejta me i thanë njerzve atë që s’duen me ni.” – George Orwell

Kur e humbasim aftësinë me u kundërshtue me respekt, me ba pyetje, me ni mendime të kundërta, atëherë humbasim vetë shpirtin e demokracisë.

Me u përballë me shtypjen që vjen prej nalt, asht nji punë. Me e ftue atë shtypje prej mrena, tue u mshef nën emrin e “moralit absolut”, asht diçka krejt tjetër, e shumë ma e rrezikshme. Nuk jemi në rrezik se na kërcënojnë prej jashtë, por sepse po harrojmë me jetue të lirë në vendin tonë.

Demokracia kundër autoritarizmit: nji luftë idesh

Teksa na po copëtohemi nga brenda, regjimet autoritare po shikojnë, e po mësojnë.

Kina deklaron se “demokracia liberale perëndimore ka marrë fund.” Rusia shpallet si mbrojtësja e “vlerave tradicionale” përballë kaosit të Perëndimit. Dhe ajo që asht ma shqetësuese—po rritet numri i atyne që po u besojnë. Jo se autoritarizmi asht tërheqës, por sepse demokracia po duket e lodhun, e çorganizuar.

Na thonë se Vladimir Putin ka frikë prej zgjerimit të NATO-s. Por t’jemi të sinqertë:

Putini nuk i ka frikë tanket, ka frikë të vërtetën.

S’ka frikë prej NATO-s në kufi.

Ka frikë prej vetë demokracisë ne kufi.

Ka frikë prej nji Ukraine të lirë, sepse nji Ukrainë e lirë u tregon qytetarëve të vet se çka asht e mundun. Ai i frikësohet ideve të lirisë ma shumë se armëve të Perëndimit, sepse liria asht ngjitëse, dhe kur populli e provon, nuk e harron lehtë.

Despotizmi i butë i kohës sonë

Kjo tretje asht parashikuar prej kohësh. Qysh në vitet 1830, Alexis de Tocqueville pat paralajmëru një formë të re tiranie: despotizmi i butë. Nji e ardhme ku njerëzit votojnë, blejnë, flasin, por frika dhe përputhja e heshtun ua merr frymën lirisë së vërtetë.

“Nji pushtet i tillë nuk të shkatërron… ai të shtrydh, të lodh, të fikë dhe të mpinë,” – shkroi ai.

Nuk jemi ende atje, por po i afrohemi pa e kuptue.

Shoqnitë e lira sot po përballen me teprime. Lëvizje të linduna me qëllime fisnike, kundër racizmit, për barazi gjinore, për përfshirje kulturore, po rrëshqasin herë-herë në absolutizëm ideologjik, ku pyetja bahet mëkat dhe debati shihet si tradhti.

Mos gabo: përfshirja ka randësi. Drejtësia ka randësi. Por drejtësi pa liri, nuk asht drejtësi, asht thjesht kontroll me emër tjetër.

Linkolni i madh ka thanë:

“Amerika kurrë s’ka me u shkatërrue prej jashtë.

Nëse rrënohemi dhe humbasim liritë, ka me qenë se e kemi ba vetë këtë.”

E njejta vlen për çdo demokraci. Rreziku ma i madh nuk asht autokrati, por qytetari që zgjedh heshtjen para të vërtetës, rehatinë para guximit, përputhjen para ndërgjegjes.

Autoritarizmi lulëzon në vendet që ne i lëmë bosh.

Nuk asht e thënë me përfundu kështu.

Ende kemi kohë me u kthye mbrapa.

Ende mund ta rimarrim atë bukuri të brishtë të demokracisë, jo veç si sistem qeverisjeje, por si mënyrë jete.

E kjo nis tue mbrojtë lirinë e mendimit me të njejtin pasion siç mbrojmë identitetin. Me mirëpritë pyetjet, jo me pasë frikë prej tyne. Me mos i përjashtue njerëzit pse shprehin dyshim, apo pse mendojnë jashtë rrymës kryesore.

“Padrejtësia kudo, asht rrezik për drejtësinë gjithkund.”

— Dr. Martin Luther King Jr.

Dhe drejtësia sot nuk matet veç me ligje, por me mënyrën se si sillemi me njëni-tjetrin. Si debatojmë, si pajtohemi, si ecim përpara, bashkë.

Për të rinjtë: Liria që gëzoni, s’asht lindë në rrjetet sociale. Ajo u fitue në rrugët e Pragës, në burgjet e Tiranës, në marshimet e Selmës, në rrënojat e Berlinit. Keni trashëgue diçka të shtrenjtë. Mos e shisni për rehatinë e rreme të “sigurisë” ideologjike.

Për krejt ne: koha me mbrojtë demokracinë nuk asht kur dalin tanket, por sot, kur heshtja duket ma e lehtë se fjala, dhe mendimi në grup ma i sigurt se qëndrimi i pavarun.

“Demokracinë nuk e trashëgojmë prej të parëve;

E marrim hua prej fëmijëve tanë.”

Të jemi të denjë për besimin e tyne.

Është përgjegjësi historike e subjekteve politike shqiptare që pas zgjedhjeve të hartojnë një platformë gjithëpërfshirëse për çështjet madhore të komunitetit. Një platformë e tillë duhet të përfshijë objektiva të qarta: zbatimin e plotë të Marrëveshjes së Ohrit, avancimin e të drejtave kolektive dhe individuale, garantimin e përfaqësimit të drejtë në institucionet shtetërore dhe koordinimin e veprimeve për integrimin e shpejtë të vendit në BE.

Nga Prof. dr. Skënder ASANI

Zgjedhjet e 19 tetorit nuk janë një garë e zakonshme për pushtet; ato përbëjnë një provë historike për fatin e Maqedonisë së Veriut dhe rolin e shqiptarëve në proceset shtetformuese dhe integruese të vendit. Edhe pse formaliteti i tyre është lokal dhe duhej të fokusoheshin në problematika komunale, realiteti është tjetër: retorika dhe ngjarjet pas zgjedhjeve parlamentare të vitit të kaluar kanë humbur destinacionin, duke u shndërruar në çështje që rrezikojnë sigurinë e shtetit, orientimin strategjik dhe marrëdhëniet ndëretnike. Në këtë kuadër, faktori shqiptar mbetet shtylla pa të cilën arkitektura shtetërore nuk mund të qëndrojë. Por a e kupton politika shqiptare peshën e saj historike?

Fatkeqësisht, fushata ka nxjerrë në pah retorikë të ashpër, përplasje personale dhe përçarje të brendshme që minojnë besimin e qytetarëve dhe unitetin shqiptar. Kjo gjuhë e nxehtë nuk i shërben askujt tjetër përveç atyre që synojnë dobësimin e faktorëve vendimmarrës shqiptarë. Përçarja, shpesh e ushqyer edhe nga faktorë të jashtëm që ndjekin logjikën “fituesi merr gjithçka, humbësi humbet gjithçka”, është një tentativë për të kufizuar ndikimin historik të shqiptarëve në proceset shtetformuese dhe integruese.

Historia na kujton se shqiptarët shpesh janë cenuar më shumë nga brenda sesa nga jashtë. Tentativat për të minuar Marrëveshjen e Ohrit, relativizimi i parimit të Badinterit dhe përdorimi i kapitalit oligarkik për të ndarë subjektet shqiptare janë prova të qarta të një strategjie që synon dobësimin ekstrem të faktorit shqiptar. Kjo sjellje përngjan me instrumentet historike të fuqive që kanë shfrytëzuar ndarjet brenda komuniteteve të brishta për të kontrolluar destinacionin e tyre.

Në horizontin politik të Maqedonisë po shfaqen zhvillime që në pamje të parë duken si lëvizje të zakonshme të skenës politike, por në thelb mbartin një tendencë të rrezikshme për ardhmërinë e pozitës kushtetuese të shqiptarëve. Degradimi i skajshëm i çështjes shqiptare, i ndërlidhur me përplasjet dhe fragmentimet e kampit politik shqiptar, e dobëson fuqinë përfaqësuese dhe e bën të brishtë vendimmarrjen kolektive. Paralelisht, oligarkia dhe partia maqedonase që menaxhon qeverinë tashmë për më shumë se një vit duket se po tentojnë të relativizojnë apo edhe të grabisin vetë kauzën shqiptare, duke projektuar skenarë që mund të çojnë deri në zhvendosjen ose fshirjen e Marrëveshjes së Ohrit nga preambula kushtetuese.

Investimet e kësaj oligarkie, përmes mekanizmave të partisë në pushtet, synojnë ta copëzojnë faktorin politik shqiptar, në mënyrë që në momentin kritik të ndryshimeve kushtetuese, zëri i shqiptarëve të jetë i zbehur dhe reagimi i tyre i kufizuar, ndërkohë që bashkësia ndërkombëtare do të përballej me faktin e kryer. Ky skenar, përveçse rrezikon themelet e funksionimit shtetëror, defaktorizon aktorët politikë shqiptarë dhe hap terren për lindjen e subjekteve të reja, qoftë politike apo shoqërore, që do të artikulojnë platforma alternative mbi pozitën kushtetuese të shqiptarëve.

Në këtë kontekst, një vëmendje e shtuar e faktorit ndërkombëtar bëhet domosdoshmëri, pasi dimensioni i involvimit të botës serbe dhe ndikimeve ruso-kineze në devijimin e orientimit euroatlantik të Maqedonisë është më i madh se kurrë. Nëse këto skenarë do të realizoheshin, pasojat do të ishin të rënda dhe të shumëfishta: shqiptarët në Maqedoni do të humbnin një prej garancive kryesore të barazisë kushtetuese, duke u rikthyer në një pozitë të margjinalizuar dhe të brishtë politike; Marrëveshja e Ohrit, si themel i stabilitetit shumëetnik, do të shndërrohej në një dokument të arkivuar dhe jo në një realitet funksional, çka do të nxiste tensione të reja shoqërore e politike. Për më tepër, zbehja e rolit të faktorëve politikë shqiptarë do të hapte terren për radikalizim diskursesh dhe fragmentim të mëtejshëm të përfaqësimit, duke rrezikuar stabilitetin e shtetit në tërësi.

Në planin rajonal dhe ndërkombëtar, realizimi i këtij projekti do të forconte ndikimin serbo-rus e kinez, duke zbehur orientimin euroatlantik të Maqedonisë dhe duke krijuar një precedent të rrezikshëm për destabilizimin e rajonit. Prandaj, mosreagimi ndaj këtyre prirjeve nuk do të ishte thjesht një problem i brendshëm i Maqedonisë, por një goditje ndaj arkitekturës së sigurisë dhe paqes në Ballkan.

Megjithatë, 19 tetori mbetet një mundësi vendimtare. Dy sfida kryesore i presin shqiptarët: së pari, finalizimi i procesit të ndryshimeve kushtetuese, pa të cilat nuk hapet rruga e integrimit në Bashkimin Evropian; së dyti, konsolidimi dhe avancimi i shtetformësisë, ku Marrëveshja Ohrit nuk do të ishte mbyllja por hapja e një procesi të ri. Këto procese nuk janë vetëm marrëveshje formale; ato janë kontrata historike që kërkojnë respektim të plotë dhe zbatim të barabartë për të gjithë qytetarët.

A do të kalojnë partitë shqiptare nga retorikat e nxehta drejt një platforme të përbashkët kombëtare? A do të tregojnë pjekuri për të ulur në një tryezë të vetme, ku interesi i përgjithshëm të peshojë më shumë se kalkulimet e ngushta?

Është përgjegjësi historike e subjekteve politike shqiptare që pas zgjedhjeve të hartojnë një platformë gjithëpërfshirëse për çështjet madhore të komunitetit. Një platformë e tillë duhet të përfshijë objektiva të qarta: zbatimin e plotë të Marrëveshjes së Ohrit, avancimin e të drejtave kolektive dhe individuale, garantimin e përfaqësimit të drejtë në institucionet shtetërore dhe koordinimin e veprimeve për integrimin e shpejtë të vendit në BE. Ky unitet do të ishte sinjali më i qartë për qytetarët shqiptarë dhe partnerët ndërkombëtarë se faktori politik shqiptar është jo vetëm i gatshëm të marrë përgjegjësi, por edhe një faktor përcaktues në stabilitetin dhe të ardhmen e vendit.

Subjektet politike shqiptare duhet të tregojnë mençuri dhe maturi strategjike, duke shmangur retorikën e ashpër parazgjedhore që vetëm u shërben planeve për t’i dobësuar dhe fragmentuar në momentet vendimtare. Vetëm përmes uljes së tensioneve dhe ndërtimit të një gjuhe të përgjegjshme politike mund të krijohet terreni për konsensus të brendshëm. Ky konsensus është i domosdoshëm për t’u përballur me procesin e ndryshimeve kushtetuese dhe për të penguar çdo tentativë për zbehjen e Marrëveshjes së Ohrit, e cila mbetet themel i barazisë dhe stabilitetit në vend.

Ky është momenti për një “pakt kombëtar” që do të ruajë të arriturat, të forcojë unitetin brendashqiptar dhe ta bëjë faktorin shqiptar jo vetëm garanci të barazisë dhe të drejtave, por edhe faktor kyç për stabilitetin dhe integrimin euroatlantik të Maqedonisë së Veriut. Shqiptarët nuk mund të jenë spektatorë në zhvillimet që përcaktojnë fatin e tyre; ata duhet të jenë aktorë të bashkuar, të vendosur dhe të mençur, duke treguar se janë faktor përcaktues në vendimmarrjen strategjike të shtetit.

Vetëm përmes unitetit, koordinimit dhe respektit ndaj marrëveshjeve që kanë garantuar barazinë dhe stabilitetin, shqiptarët mund të mbrojnë të arriturat, të avancojnë drejt barazisë së plotë dhe të sigurojnë një të ardhme evropiane. Historia do të gjykojë jo mbi ashpërsinë e fushatës, por mbi aftësinë për t’u bashkuar në momentet vendimtare.

Kjo është ora e vërtetë e përgjegjësisë politike dhe kombëtare: ora për të ndërtuar një “pakt kombëtar” që do të garantojë shtetformësinë shqiptare, integrimin evropian dhe stabilitetin afatgjatë të Maqedonisë së Veriut. Vetëm kështu shqiptarët do të tregojnë se janë jo vetëm faktor i rëndësishëm politik, por edhe garanci e paqes, e demokracisë dhe e së ardhmes evropiane të vendit.

Prof. Dr. Muhamet Racaj/

Ky studim shqyrton ndikimin thelbësor të dronëve autonomë me inteligjencë artificiale në transformimin e doktrinave ushtarake të shekullit XXI. Ai analizon përdorimin e avancuar të tufave të dronëve në konflikte të fundit, duke marrë shembuj si Ukraina dhe incidenti i sulmit me dronë mbi Poloninë. Metodologjia project mbështetet në analizë krahasuese të raporteve ushtarake, burimeve akademike dhe dokumentacionit publik nga viti 2022 deri në 2025. Gjetjet tregojnë ndryshimin rrënjësor të fushës së betejës dhe nevojën për integrimin sistematik të trajnimit me dronë në programet bazike ushtarake, të ilustruar nga iniciativa “500,000 luftëtarë me dronë” e Koresë së Jugut. Përfundimet theksojnë rëndësinë e këtij kombinimi teknologjik dhe edukativ për forcimin e kapaciteteve operative dhe reziliencës strategjike të ushtrive moderne në epokën digjitale.

Shekulli XXI ka rikrijuar paradigmën e luftës përmes futjes së teknologjive të avancuara, duke theksuar veçanërisht rolin e dronëve autonomë me inteligjencë artificiale si elementë kryesorë të transformimit të strategjive ushtarake. Historikisht, dronët kanë pësuar një evolucion të jashtëzakonshëm nga mjete të kontrolluara manualisht për zbulim dhe goditje të saktë, te sisteme autonome që mund të ndërveprojnë në grup dhe të marrin vendime taktike të pavarura. Ky studim merr në konsideratë ndryshimet teknologjike në konflikte të fundit, sidomos në Ukrainë, dhe sfidat e reja që paraqet sulmi i dronëve rusë në Poloni më 2025, i cili ka vënë në pah kufizimet e sistemeve tradicionale mbrojtëse. Qëllimi kryesor i hulumtimit është të analizojë këtë ndryshim të paradigmes ushtarake dhe të propozojë integrimin e trajnimit për përdorimin dhe mbrojtjen nga dronët brenda programeve bazike të stërvitjes ushtarake, duke pasur si shembull praktik programin ndërkombëtar të Koresë së Jugut. Ky studim ka rëndësi akademike dhe praktike të madhe, pasi adreson sfidat kryesore të sigurisë rajonale dhe globale në epokën e luftërave digjitale dhe automatizimit strategic[¹][²][³].
Pjesa Kryesore:

1. Transformimi Teknologjik dhe Përdorimi i Dronëve Autonomë me Inteligjencë Artificiale

Në dekadat e fundit, teknologjia e dronëve ka kaluar një revolucion të thellë, që konsiston në automatizimin dhe pajisjen me inteligjencë artificiale për veprime autonome në fushën e betejës. Sistemet si “Swarmer”, të zhvilluara nga Ukraina, janë shembuj praktikë të tufave që veprojnë të koordinuara, merr vendime taktike dhe rrisin efektivitetin operacional, duke minimizuar ekspozimin e forcave njerëzore ndaj rreziqeve të drejtpërdrejta. Ky model i ri ka revolucionarizuar mënyrën se si zhvillohen operacionet ushtarake dhe ka nxitur ndryshime të thella në doktrinat e shumicës së ushtrive bashkëkohore[¹¹][¹²].

2. Lufta Hibride dhe Transformimi i Fushëbetejës në Dimensione të Reja

Lufta hibride përfshin ndërthurjen e elementeve konvencionale, digjitale dhe propagandistike, ku fushëbeteja tradicionale shtrihet edhe në hapësirën e perceptimeve dhe informacioneve. Dronët autonomë përdoren jo vetëm për goditje, por edhe për krijimin e presionit psikologjik dhe për manipulimin e opinionit publik përmes transmetimit të pamjeve në kohë reale. Në këtë mënyrë, forca strategjike e dronëve nuk qëndron vetëm në kapacitetin e zjarrit, por edhe në ndikimin e tyre mbi narrativat globale të konfliktit[⁶][⁹][¹⁰].

3. Sulmi me Dronë mbi Luftën dhe Sigurinë Kolektive: Rasti i Polonisë

Sulmi i dronëve rusë mbi territorin e një anëtari të NATO-s, Poloninë, përbën një precedent të rëndësishëm në sfidimin e sigurisë kolektive evropiane. Ngjarja theksoi boshllëqet në sistemet mbrojtëse ndaj kërcënimeve të teknologjisë së lartë dhe bëri të domosdoshëm rishikimin e protokolleve të reagimit urgjent. Ky incident nxiti reagime politike dhe ushtarake të forta që nënvizojnë nevojën për inovacion dhe përforcim të kapaciteteve mbrojtëse të aleancës[⁸][⁹][¹⁰][¹⁵].

4. Shembulli i Koresë së Jugut: Integrimi i Trajnimit me Dronë në Programet Bazike Ushtarake

Programi “500,000 luftëtarë me dronë” i Koresë së Jugut është model i jashtëzakonshëm i integrimit të teknologjisë së avancuar në stërvitjen e përgjithshme ushtarake. Ky program ambicioz, me investim mbi 14 milionë euro dhe mbi 11,000 dronë të dedikuar për trajnim, garanton që çdo rekrut të fitojë aftësi praktike në përdorimin e dronëve dhe në mbrojtjen kundër tyre. Kjo qasje synon jo vetëm përmirësimin e gatishmërisë ushtarake, por edhe ndërtimin e një baze teknologjike dhe njerëzore që ofron përfitime edhe në nivelin civil dhe ekonomik pas përfundimit të shërbimit ushtarak.

5. Sfida Etike dhe Ligjore në Përdorimin e Dronëve Autonomë

Përdorimi i dronëve me inteligjencë artificiale ngre pyetje thelbësore mbi etikën dhe përgjegjësinë ligjore në konfliktet ushtarake. Vendimmarrja automatike që përfshin jetën dhe vdekjen kërkon norme të reja ligjore dhe mekanizma të rreptë mbikëqyrës, duke shmangur keqpërdorimet dhe minimizuar rreziqet për civilët. Për më tepër, zhvillimi i këtyre teknologjive duhet të bashkërendohet me reflektimin në normat ndërkombëtare të të drejtave të njeriut dhe standardet ushtarake[¹⁴].

Përfundimi dhe Rekomandimet

Ky studim tregon se dronët autonomë me inteligjencë artificiale janë faktor kyç në revolucionin e mënyrës së zhvillimit të konflikteve moderne. Për t’u përballur me këto sfida dhe për të shfrytëzuar avantazhet teknologjike, integrimi i trajnimit praktik për përdorimin dhe mbrojtjen ndaj dronëve në programet bazike ushtarake është i domosdoshëm. Shembulli i Koresë së Jugut ofron një model të suksesshëm që duhet marrë si standard për ushtritë që dëshirojnë të mbeten relevante dhe efektive në këtë epokë të re të luftërave digjitale.

Rekomandohen masa të mëtejshme për zhvillimin e kuadrove ligjore dhe etike ndërkombëtare, si dhe nxitja e bashkëpunimit rajonal dhe global në fushën e mbrojtjes kundër kërcënimeve teknologjike. Kërkimet e ardhshme duhet të fokusohen në integrimin më të thellë të teknologjive autonome në doktrinat ushtarake, menaxhimin e projekteve të trajnimit të avancuar, si dhe në rregullimin e përdorimit të dronëve për të garantuar sigurinë dhe stabilitetin ndërkombëtar.

Literatura e Shfrytëzuar:

¹ Singer, P. W. (2009). Wired for War: The Robotics Revolution and Conflict in the 21st Century.
² Boot, M. (2006). War Made New.
³ Lambeth, B. S. (2000). Air Power Against Terror.
⁴ O’Hanlon, M. (2022). How Ukraine’s Ground Forces Are Winning the War.
⁵ Friedman, N. (2018). The Future of Air Power in the Age of Advanced Air Defenses.
⁶ Defense Intelligence Agency (2024). Ukraine Military Assessment Report.
⁷ NATO (2024). Enhanced Forward Presence: Factsheet.
⁸ Ukrainian Intelligence (2025). Map of Air Strikes Against Poland.
⁹ Podoliak, M. (2025). Statements on Russian Drone Strategy.
¹⁰ Rojansky, M. (2023). The Ukraine Conflict: Military Lessons and Implications.
¹¹ The Wall Street Journal (2025). Ukraina, AI drones debut in war.
¹² Ibid.
¹³ Ibid.
¹⁴ Friedman, N. (2018).
¹⁵ NATO (2024).

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

Më 24 shtator 2023, në fshatin Banjskë të komunës së Zveçanit, ndodhi një sulm i organizuar terrorist kundër Policisë së Kosovës, që rezultoi me vrasjen e rreshterit Afrim Bunjaku dhe krijoi një situatë të ngarkuar sigurie. Hetimet dhe faktet e publikuara konfirmuan se ky sulm u organizua dhe u mbështet drejtpërdrejt nga struktura të sigurisë së Serbisë, duke dëshmuar elemente të qarta të agresionit të sponsorizuar nga shteti.

Megjithatë, reagimi i Bashkimit Evropian (BE) ishte i zbehtë dhe shpesh i relativizuar. BE nuk e trajtoi ngjarjen si një akt agresioni shtetëror, por e përshkroi si një “incident të izoluar”, duke shmangur gjuhën e qartë që do të nënkuptonte përgjegjësi ndërkombëtare për Serbinë.

Arsye gjeopolitike: Serbia si “faktor kyç”

Serbia shihet nga Brukseli si aktori më i rëndësishëm për stabilitetin në Ballkanin Perëndimor. Për BE-në, Beogradi është një “portë” për menaxhimin e ndikimeve të Rusisë, Kinës dhe Turqisë në rajon.

-Një akuzë e drejtpërdrejtë ndaj Serbisë do të kishte rrezikuar ta shtyjë atë edhe më afër Moskës dhe Pekinit.

-Në këtë kuptim, interesat strategjike të BE-së fituan epërsi ndaj parimeve të së drejtës ndërkombëtare.

Dialogu Kosovë–Serbi dhe kriza e ndërmjetësimit

BE është ndërmjetësi i vetëm i pranuar në dialogun Kosovë–Serbi. Nëse Brukseli do ta pranonte publikisht se Serbia kreu një akt agresioni, atëherë:

-Procesi i dialogut në Bruksel do të dështonte,

-BE do të ekspozohej si i paaftë për të garantuar paqe dhe siguri,

-Do të dilte në pah se Kosova është viktimë e agresionit të përsëritur shtetëror serb, gjë që do ta ndryshonte balancën e procesit të negociatave.

Për të shmangur këtë, BE aplikoi një diplomaci të heshtur: duke mos e mohuar sulmin, por as duke mos ia adresuar përgjegjësinë Serbisë.

Standardet e dyfishta në të drejtën ndërkombëtare

Nëse një sulm i ngjashëm do të ndodhte kundër një shteti anëtar të BE-së, reagimi do të ishte i menjëhershëm: sanksione, izolim diplomatik dhe thirrje për përgjegjësi ndërkombëtare.

-Shembull: Reagimi i BE-së ndaj agresionit rus në Ukrainë ishte i menjëhershëm dhe i ashpër.

-Krahasim: Ndaj Kosovës, një shteti jo-anëtar dhe të brishtë ndërkombëtarisht, BE aplikoi një standard më të butë, duke e trajtuar ngjarjen si çështje bilaterale Kosovë–Serbi.

Ky është një rast i qartë i standardit të dyfishtë në zbatimin e parimeve të së drejtës ndërkombëtare dhe të parimit të sovranitetit shtetëror.

Frika nga përshkallëzimi dhe mungesa e gatishmërisë për masa

Një akuzë e drejtpërdrejtë ndaj Serbisë do të nënkuptonte obligim për BE-në të ndërmerrte masa konkrete:

-ngrirje të negociatave për anëtarësim,

-pezullim të fondeve IPA,

-masa ndëshkuese diplomatike.

Meqenëse BE nuk kishte gatishmëri për t’i zbatuar këto, zgjedhi rrugën më të lehtë: heshtjen dhe relativizimin.

Roli i lobimit serb dhe ndikimi rus

Serbia ka investuar prej vitesh në një diplomaci aktive dhe lobim të fuqishëm në Bruksel.

-Ajo prezantohet si “garantuese e stabilitetit rajonal”, duke manipuluar perceptimin e disa shteteve anëtare të BE-së.

-Rusia, përmes Serbisë, e përdor Ballkanin si zonë ndikimi për ta sfiduar BE-në dhe NATO-n.

-Në këtë kontekst, Brukseli shmangu çdo hap që mund të përshkallëzonte tensionet me Serbinë dhe, indirekt, me Rusinë.

Pasojat për Kosovën dhe rajonin

Kosova mbeti e pavendosur në pozitën e viktimës së neglizhuar.

-BE humbi kredibilitetin si ndërmjetës neutral.

-Serbia mori mesazhin se mund të përdorë dhunën e sponsorizuar shtetërore pa pasoja serioze ndërkombëtare.

-Ky precedent e bën më të brishtë sigurinë në Ballkan dhe dobëson mekanizmat e së drejtës ndërkombëtare.

Heshtja e BE-së ndaj sulmit të Banjskës nuk ishte rastësi, por një strategji e vetëdijshme politike:

-për të ruajtur Serbinë si partner,

-për të shpëtuar nga dështimi dialogu i Brukselit,

-për të shmangur përballjen me detyrime ndërkombëtare.

Kjo qasje është dëshmi se parimet themelore të BE-së shpesh në Ballkan lihen mënjanë në emër të stabilitetit afatshkurtër politik, ndërsa viktima reale – Kosova – mbetet pa mbrojtje të barabartë.