Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

Në diskursin ndërkombëtar, shpesh Kosova përmendet si një vend që “aspiron” t’i bashkohet Evropës. Një vend që duhet të “arrijë” standardet evropiane. Një vend që kërkon të bëhet pjesë e një komuniteti vlerash të cilit ende nuk i përket. Kjo është një paraqitje thellësisht e gabuar. Kosova nuk është një komb që synon të bëhet evropian — Kosova është Evropë. Dhe këtë e ka dëshmuar jo vetëm në mënyrë deklarative, por në mënyrë thelbësore: në rrënjët e saj historike, në ndërgjegjen e saj qytetare, në vlerat për të cilat ka luftuar dhe në mënyrën se si ndërton shtetin e saj.

Trashëgimia antike dhe themelet evropiane
Që në antikitet, territori i Kosovës ishte pjesë përbërëse e botës romake dhe më pas bizantine, duke ndarë me pjesën tjetër të Evropës Perëndimore dhe Lindore të njëjtat forma të organizimit qytetar, ligjor dhe kulturor. Qytetet si Ulpiana, Municipium Dardanorum dhe Theranda dëshmojnë jo vetëm për zhvillim urban të avancuar, por edhe për përkatësi të qartë në hapësirën e qytetërimit greko-romak — i cili përbën bazën e kulturës politike dhe juridike të Evropës së sotme. Ligji romak, koncepti i res publica, e drejta qytetare — të gjitha këto u shtrinë në këto troje shumë kohë para se të lindnin shtetet moderne të Evropës.

Krishterimi i hershëm dhe përkatësia shpirtërore

Në shekujt që pasuan, krishterimi perëndimor zuri vend të rëndësishëm në Kosovë, veçanërisht nëpërmjet priftërinjve françeskanë dhe lidhjeve me selinë papnore. Bazilikat paleokristiane në Ulpianë, në Nikadin, në Harilaq apo në Dresnik dëshmojnë se Kosova ishte jo vetëm pjesë e përhapjes së krishterimit, por edhe ruajtëse e kësaj tradite evropiane, pavarësisht pushtimeve dhe ndikimeve të jashtme. Kjo përkatësi shpirtërore dhe kulturore me Perëndimin ka qenë konstante, përkundër ndryshimeve të forcës dhe historisë.

Skënderbeu dhe rezistenca evropiane nga zemra e Kosovës
Kur Gjergj Kastrioti Skënderbeu, me rrënjë familjare nga Drenica, ngriti flamurin e rezistencës ndaj Perandorisë Osmane, ai nuk mbrojti vetëm një territor shqiptar, por një kufi të qytetërimit evropian. Ai konsiderohej nga Papa si “mbrojtësi i krishterimit”, dhe nga mbretërit evropianë si aleat strategjik. Rezistenca e tij, e mbështetur nga qytetet e Kosovës si Novobërda, Prizreni dhe Vuçiterna, ishte në thelb një përballje për ruajtjen e Evropës nga zgjerimi i Lindjes autokratike.

Rilindja Kombëtare dhe përthithja e ideve iluministe evropiane

Në shekujt XIX dhe XX, kur popujt e Ballkanit u ngritën në kërkim të lirisë dhe shteteve të tyre kombëtare, Kosova ishte epiqendër e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Prizreni, Gjakova, Peja dhe Mitrovica u shndërruan në qendra politike, arsimore dhe kulturore, ku u shpërnda ideja evropiane e shtetformimit, e frymëzuar nga Iluminizmi francez, liberalizmi italian dhe nacionalizmi gjerman. Një numër i madh i ideologëve shqiptarë, si Abdyl Frashëri, Sylejman Vokshi dhe Hasan Prishtina, e panë të ardhmen e shqiptarëve si pjesë e një Evrope të kombeve të lira, jo si provincë osmane apo periferi sllave.

Lëvizja e rezistencës paqësore dhe pavarësia demokratike
Në fundin e shekullit XX, Kosova dha një nga shembujt më të rrallë në historinë evropiane moderne: rezistencën paqësore dhe qytetare ndaj okupimit dhe shtypjes sistematike. Udhëhequr nga Presidenti Ibrahim Rugova, Kosova ndërtoi institucione paralele, mbrojti identitetin kombëtar dhe promovoi kulturën e mosdhunës — një qasje që do ta admirojnë edhe sot në Evropë si model i qytetërimit politik. Pas periudhës së luftës çlirimtare të UÇK-së dhe ndërhyrjes humanitare të NATO-s në vitin 1999, Kosova u drejtua me vetëdije drejt ndërtimit të një shteti demokratik multietnik, me kushtetutë moderne dhe orientim të qartë euro-atlantik.

Sot: Evropa është në ne, më shumë sesa ne jemi në Evropë
Edhe sot, Kosova është ndër vendet më të reja në Evropë që përkundër sfidave të mëdha të brendshme dhe jashtme, është e përkushtuar fuqishëm ndaj vlerave që përbëjnë thelbin e Bashkimit Evropian: sundimi i ligjit, barazia, drejtësia sociale, liria e shprehjes dhe respektimi i të drejtave të pakicave. Kushtetuta e Kosovës garanton të drejta të barabarta për të gjitha komunitetet, përfaqësim proporcional në institucione dhe mbrojtje të trashëgimisë kulturore të të gjithëve — shumë më shumë sesa shtete që janë pjesë formale të BE-së, por që s’respektojnë këto parime.

Në një kohë kur disa vende evropiane rrëshqasin drejt populizmit, autokracisë dhe intolerancës, Kosova shpesh është një përjashtim pozitiv. Shoqëria civile është aktive, media është kritike dhe pluraliste, të rinjtë janë të orientuar drejt dijes dhe mobilitetit, dhe shpresa për një të ardhme në bashkësi me popujt e lirë të Evropës mbetet gjallë.

Kosova nuk është një kandidate për Evropë — Kosova është Evropë
Të mohosh përkatësinë evropiane të Kosovës, do të thotë të mohosh vetë historinë e Evropës. Kosova nuk ka nevojë të imitojë Evropën, sepse ajo e ka ndërtuar vetveten mbi themelet e saj. Është një ndër të paktat vende në rajon që ka mbrojtur vlerat evropiane në kushte të pamundura, shpeshherë pa mbështetje, vetëm me idealizëm, me dinjitet dhe me përkushtim.

Nëse Europa ka ende një shpirt, ai është pikërisht shpirti i atyre që luftuan për liri, që ndërtuan shtete të drejtësisë dhe që nuk u nënshtruan as pushtimit, as korrupsionit, as tiranisë. Kosova është pikërisht një nga ato histori.

Dhe ne, shqiptarët kudo që jemi — në atdhe apo në diasporë — duhet ta themi këtë me krenari, pa frikë dhe pa kompleks:

Kosova është Evropë. Në çdo kuptim të fjalës.

Përfshirja e diasporës në të ardhmen e përbashkët nuk është çështje ndjeshmërie kulturore, por pjesë e arkitekturës sonë kombëtare në kuptimin më të gjerë. Ajo mund dhe duhet të jetë një urë e vazhdueshme ndërmjet vendlindjes dhe botës, ndërmjet së kaluarës së pashlyer dhe një të ardhmeje të projektuar me maturi.

Nga Prof.dr Skender ASANI

Sot jemi mbledhur në këtë konferencë për të ndriçuar një dimension të shpeshanashkaluar të historisë sonë – atë të atij faktori që, ndonëse i pranishëm përtej kufijve gjeografikë, ka qenë vazhdimisht pjesë përbërëse e zhvillimeve të brendshme kombëtare. Ky faktor nuk është tjetër veçse komuniteti shqiptar jashtë atdheut – një komunitet që nuk e përjetoi largësinë si ndarje, por si angazhim; që nuk e kuptoi mërgimin si mospjesëmarrje, por si thirrje për ndërveprim.

Në harkun kohor 1912–2008, historia shqiptare është shoqëruar me tensione të pandërprera ndërmjet aspiratave të natyrshme dhe rrethanave të imponuara. Brenda këtij konteksti, komunitetet shqiptare në mërgim – të krijuara si pasojë e migrimeve të detyruara, zhvillimeve ekonomike, apo valëve të trysnisë politike – kanë mbajtur të gjallë një vetëdije që nuk u varros as nga distanca dhe as nga koha. Në vend që të shuheshin në kujtesën e qytetarisë globale, ato ndërtuan ura komunikimi që tejkalonin kufijtë administrativë dhe barrierat ideologjike.

Që nga përpjekjet e para në fillimshekullin XX për të afirmuar një prani shqiptare në qendrat e vendimmarrjes ndërkombëtare, e deri te angazhimet e organizuara në dekadat e vona të shekullit të kaluar, diaspora nuk ka vepruar thjesht si faktor mbështetës, por si pjesë e mekanizmave që ndikonin rrjedhat e brendshme.
Në periudhat kur rrëfimi i brendshëm rrezikonte të fshihej nga rrjeti i interesave gjeopolitike, diaspora shqiptare shërbeu si bartëse e rrëfimit alternativ. Duke përdorur mjetet e shtypit, platformave kulturore dhe kanaleve diplomatike, ajo krijoi një pasqyrë të realitetit të heshtur në hapësirat shqiptare – një realitet që shpesh nuk përkonte me përfaqësimin zyrtar.

Kjo energji, e kanalizuar përmes organizimeve shoqërore dhe politike në qendrat perëndimore, nuk përbënte vetëm një reagim emocional, por ishte ndërtuar mbi një vetëdije strategjike për nevojën e ndërkombëtarizimit të çështjeve që përndryshe mbeteshin të mbyllura në një rreth të ngushtë rajonal.
Në këtë kuptim, diaspora veproi si reflektim i një kujtese kolektive, por edhe si instrument për të përkthyer këtë kujtesë në gjuhën e diplomacisë dhe të interesit ndërkombëtar.

Nga fundi i shekullit XX, sidomos në dekadën e fundit para shpalljes së pavarësisë, veprimtaria e mërgatës shqiptare mori një trajtë gjithnjë e më të organizuar. Pavarësisht mungesës së një statusi zyrtar, ajo e krijoi një formë përfaqësimi të pashpallur, duke vepruar në hapësira që u qëlluan të mbeteshin bosh nga strukturat e ligjshme.

Mobilizimi i diasporës në atë periudhë nuk ishte vetëm reagim ndaj rrethanave, por pjesë e një filozofie që e konsideronte lirinë si projekt afatgjatë, të përbashkët dhe jo të përkufizuar nga një lokalizim gjeografik. Rrjedhimisht, çdo qytet ku u ngrit një zë për të drejtat e të pambrojturve në trojet shqiptare, u bë vazhdimësi e rezistencës që zhvillohej në mënyrë më të drejtpërdrejtë brenda vendit.

Në kohën kur konturet e shtetformimit filluan të bëhen më të dukshme, diaspora shqiptare në botë u shndërrua në një ndërmjetëse mes brendisë dhe jashtësisë. Ajo nuk e kërkoi vetëm përkrahjen e faktorit ndërkombëtar, por më shumë se kaq – ndikoi që ky faktor të kuptonte natyrën e çështjes shqiptare si një kërkesë për përfshirje në arkitekturën e vlerave perëndimore, jo thjesht si problem rajonal.

Kjo arritje nuk ishte rastësi. Ajo ishte rezultat i një pune të gjatë, të heshtur, të organizuar dhe të përkushtuar, nëpër ambasada joformale, në zyre avokatësh, në universitete dhe salla konferencash. Në këtë mënyrë, zëri që doli nga zemra e diasporës shqiptare nuk u dëgjua vetëm si klithmë emocionale, por si arsyetim politik, i ndërtuar mbi parime të drejtësisë ndërkombëtare.
Nuk mund të anashkalohet një e vërtetë thelbësore: diaspora shqiptare nuk dha vetëm zë, por edhe kapital – kapital financiar, moral, kulturor dhe diplomatik – në funksion të çështjes së Kosovës. Ajo nuk ishte vetëm përkrahëse, por bashkëfinancuese e lirisë. Ndihmat ekonomike, organizimi i lobimeve ndërkombëtare, strukturimi i ndihmës humanitare dhe financimi i aktiviteteve politike e kombëtare në dekada të ndryshme, ishin pjesë e një investimi që nuk kërkoi kthim, por drejtësi. Tashmë është koha që ky kapital të transformohet në shtetformim.

Politikëbërja, që doli nga ky investim, ka për obligim të ndërtojë institucione që nuk harrojnë burimin e energjisë së tyre. Ndërsa diaspora ndihmoi në krijimin e shtetit, shteti ka për detyrë të rikthejë këtë borxh historik në formën më të dinjitetshme: me investim për institucionalizimin dhe përkujdesjen e qëndrueshme ndaj diasporës. Jo si dekor simbolik, por si pjesë aktive e strategjisë kombëtare për zhvillim, integrim dhe bashkëvendimmarrje në të gjitha nivelet e mundshme.

Të nderuar pjesëmarrës,
Ndërsa sot analizojmë me sy shkencor rrugëtimin e gjatë të diasporës shqiptare në raport me zhvillimet në Kosovë e më gjerë, ne nuk jemi thjesht përballë një kapitulli të mbyllur. Përkundrazi, jemi në prag të një kapitulli të ri që kërkon të ndërtohet mbi trashëgiminë e këtij kontributi.
Përfshirja e diasporës në të ardhmen e përbashkët nuk është çështje ndjeshmërie kulturore, por pjesë e arkitekturës sonë kombëtare në kuptimin më të gjerë. Ajo mund dhe duhet të jetë një urë e vazhdueshme ndërmjet vendlindjes dhe botës, ndërmjet së kaluarës së pashlyer dhe një të ardhmeje të projektuar me maturi.
Konferenca jonë sot nuk është vetëm një reflektim retrospektiv, por një ftesë për bashkërendim. Sepse në fund të fundit, kombi nuk matet me metra katrorë toke, por me thellësinë e lidhjes që mbijeton edhe kur gjithçka tjetër tenton të harrohet.

Le ta bëjmë këtë takim një nisje të re për të trajtuar diasporën jo si një trup të jashtëm, por si një pjesë të pandashme të vetes sonë.
(Fjalë përshëndetëse mbajtur në Institutin e historisë “Ali Hadri” në Prishtinë, në kuadër të Konferencës shkencore “Diaspora shqiptare dhe çështja e Kosovës (1912–2008)”).

Hisen Berisha/

Kosova po kalon një periudhë të zymtë të stagnimit politik për shkak të vakancës institucionale, e cila nuk është më një pasojë e ndasive politike apo kalkulimeve të përkohshme, por është shndërruar në një strategji të qëllimshme që synon ruajtjen e një status quo-je të paralizuar, ku askush nuk merr përgjegjësi dhe asgjë nuk lëviz.

Në thelb të kësaj strategjie qëndron frika nga ndryshimi i raporteve të fuqisë në skenën politike të vendit, nëse ajo lihet të ecë lirshëm drejt zgjedhjeve dhe garës së ndershme demokratike.

Fyerjet e rënda dhe sulmet personale të vazhdueshme ndaj kundërshtarëve politikë nuk janë rastësi. Ato nuk janë vetëm produkt i polarizimit, por pjesë e një taktike të qëllimshme për të pamundësuar formimin e një konsensusi minimal dhe për të penguar ndërtimin e një alternative reale që mund të sfidojë pushtetin aktual. Zvarritja sistematike e procesit të konstituimit të Kuvendit, në këtë kontekst, shfaqet si pjesë përbërëse e kësaj taktike, sidomos duke pasur parasysh qëndrimet e shprehura në vazhdimësi se çdo zhvillim politik duhet të qëndrojë pezull derisa të përfundojnë proceset juridike ndaj krerëve të UÇK-së në Hagë.

Kjo qasje, në dukje pasive, në realitet është aktive dhe e dëmshme. Ajo synon të mos krijojë as kushtet më minimale për lirim të përkohshëm për mbrojtje në liri të liderëve të UÇK-së, sepse rikthimi i tyre eventual në skenën politike do të përmbyste ekuilibrat aktualë. Prania e tyre do të fuqizonte një alternativë që natyrshëm do të kishte mbështetje të gjerë popullore, por edhe mbështetje të fuqishme ndërkombëtare, me theks të veçantë amerikane, diçka që aktualisht mungon në mënyrë dramatike.

Ky vakum i krijuar në mënyrë të qëllimshme nuk është një fenomen i izoluar. Ai ndodh në një mjedis gjeopolitik gjithnjë e më agresiv ndaj Kosovës, ku Rusia dhe Serbia po bëjnë gjithçka për ta mbajtur vendin në krizë permanente, pa zgjidhje, pa stabilitet dhe pa institucione të qëndrueshme e përfaqësim serioz ndërkombëtar. Në këtë kontekst, vakumi institucional që po mbrohet me zell nga një pjesë e klasës politike në Kosovë i shkon për shtat drejtpërdrejt interesave të Moskës dhe Beogradit. Ky është një kaos i kontrolluar që u shërben jashtë vendit, por dëmton brenda çdo aspekt të jetës politike, demokratike dhe shtetërore.

Edhe incidentet e kontrolluara duken gjithnjë e më shumë si manovra për të devijuar vëmendjen e opinionit publik nga kriza e thellë dhe permanente politike. Kur nuk ka institucione, nuk ka debat serioz dhe kur partitë nuk garojnë për ide e programe, atëherë incidentet dhe tensionet artificiale bëhen “agjenda e ditës”.

Ndërkohë, Shtetet e Bashkuara, së bashku me Bashkimin Evropian – përfaqësuar së fundi nga vizita e znj. Kaja Kallas – kanë përcjellë një mesazh të qartë se nuk ka më kohë për stanjacion dhe llogari të brendshme partiake. Kallas e vizitoi Prishtinën për të dërguar një sinjal të prerë që Kosova duhet të dalë nga ky qorrsokak politik. Pritshmëritë ndërkombëtare janë të thjeshta: krijimi i institucioneve, rifillimi i dialogut, garantimi i stabilitetit dhe avancimi drejt integrimit evropian. Mosveprimi nuk është më opsion dhe për çdo vonesë të mëtejshme, do të ketë pasoja.

Në fund, dilema për Kosovën është e qartë: ose do të mbetet peng e një logjike politike që i frikësohet garës së ndershme dhe mbështetjes ndërkombëtare për alternativat e reja, ose do të zgjedhë rrugën e përgjegjësisë, konsensusit dhe partneritetit me Perëndimin. Zgjedhja nuk është e lehtë, por është urgjente dhe koha nuk pret më. Orët dhe ditët e ardhshme mund ta zhbllokojnë situatën. Deklarata e fundit e Fatmir Limajt për gatishmërinë për debllokim, nëse lexohet me kujdes mes rreshtash, jep indikacione se marrëveshja mes NISMA-s dhe LVV-së është e mundur. Në këtë rrethanë, zhbllokimi i procesit mbetet çështje ekskluzive e vullnetit politik të Kurtit, i cili tashmë mban çelësin e formimit të institucioneve.

Përpjekjet e vazhdueshme për të imponuar mënyrën e zgjedhjes së kryetarit të Kuvendit përmes ndryshimit të formës së votimit nga i hapur në të fshehtë, në mes të së njëjtës seancë apo vazhdimeve të saj, përbëjnë një shkelje të qartë të normës kushtetuese dhe rregullores së Kuvendit. Kjo praktikë jo vetëm që minon integritetin procedural të legjislativit, por është edhe precedent i rrezikshëm për shtetin e së drejtës.

Ndryshimi i formës së votimit nuk mund të bëhet arbitrarisht në mes të seancës. Edhe sikur të tentohej në fillim të saj me votim dhe dakordim politik, do të mbetej i kontestueshëm për sa kohë që nuk është në harmoni me frymën dhe germën e Kushtetutës. Kushtetuta, në gërmën e saj, vendos parimin e transparencës në procesin e vendimmarrjes parlamentare thekson se “votimi është rregullisht publik”. Votimi i fshehtë është përjashtim dhe mund të përdoret vetëm kur parashihet shprehimisht nga Kushtetuta ose Rregullorja e Punës së Kuvendit.

Kjo që po ndodh nuk është vetëm çështje teknike apo taktike parlamentare, por thelbësisht një akt manipulativ me rregullat, në funksion të vullnetit politik të një subjekti që pretendon legjitimitet absolut, ndërsa në praktikë e shkel atë.

Alternativa ndaj mosveprimit prej shtetari të Kurtit është që Gjykata Kushtetuese ta japë opinionin juridik-kushtetues për hapjen e rrugës drejt krijimit të institucioneve. Edhe koha në dispozicion prej tre muajsh për shqyrtimin e kërkesës nga kjo Gjykatë mund të shkurtohet nëse Presidentja paraqet kërkesë të njëjtë, meqë vetë Gjykata ka vendosur që nuk jep opinione në pyetje hipotetike pa vendim të formës së prerë. Në fund, e vërteta është se Kurti dhe LVV nuk i kanë votat për ta bërë qeverinë – përkundër spekulimeve publike se mund t’i kenë. Prandaj bllokada ka vazhduar pikërisht sepse ai është frikësuar të hyjë në afatet kushtetuese që do të çonin në një zgjidhje të imponuar nga Kushtetuta.

Dr. Nikollë Loka/

Veprimtaria arsimore amerikane në Shqipëri

Investimi në arsim dhe kulturë ka qenë një nga kontributet më të qëndrueshme që Shtetet e Bashkuara të Amerikës i kanë ofruar vendeve të Europës Juglindore, si pjesë e mbështetjes së tyre për zhvillimin rajonal gjatë shekullit të kaluar dhe në vazhdimësi (Pano, Gjika, 2022: 24–34). Kontaktet e para të amerikanëve me shqiptarët datojnë në periudhën pas reformave të Tanzimatit, përmes themelimit të misioneve ungjillore amerikane në territoret e Perandorisë Osmane. Gjatë këtyre kontakteve, misionarët amerikanë vërejtën me vlerësim etjen dhe dëshirën e shqiptarëve për dije, arsim dhe kulturë. Në fund të shekullit XIX, shumë të rinj shqiptarë përfituan bursa studimi të ofruara nga institucionet amerikane, të cilat u mundësuan atyre të arsimoheshin në kolegje dhe institute prestigjioze në Princeton, Boston dhe Filadelfia, si edhe në shkolla të tjera në rajone më të afërta si Bullgaria dhe Turqia (Pano, Gjika, 2020: 74).

Përpjekjet individuale të amerikanëve në dekadën e parë të shekullit XX u pasuan nga ndërhyrje më të strukturuara dhe institucionale. Në shkurt të vitit 1919, një ekip prej 60 vetash nga Kryqi i Kuq Rinor Amerikan (AYRC) mbërriti në Shqipëri, ku ndërmori një sërë nismash humanitare dhe shëndetësore. Ata hapën spitale dhe ambulanca për trajtimin e tuberkulozit dhe malaries në qytete kryesore si Tirana, Shkodra, Elbasani, Durrësi e të tjerë. Njëkohësisht, ata u angazhuan në përkujdesjen për fëmijët jetimë, duke i strehuar në qendra të veçanta që më pas u transformuan në strehimore shtetërore (Pano, Gjika, 2020: 74).

Në shtator të po atij viti, selia qendrore e AYRC në Uashington dërgoi në Shqipëri përfaqësuesin e saj, O. M. Salisbury, me qëllim vlerësimin e nevojave urgjente të vendit. Gjatë vizitës, Salisbury evidentoi mungesën e plotë të shkollave dhe vlerësoi lart etjen e shqiptarëve për arsim. Ai rekomandoi ofrimin e menjëhershëm të bursave për të rinjtë shqiptarë që dëshironin të studionin në kolegje amerikane në Stamboll, si dhe propozoi themelimin e shkollave të mesme bujqësore dhe profesionale në Shqipëri (Pano, Gjika, 2020: 74).

Një nga projektet që u konkretizua në këtë frymë ishte hapja e Shkollës Amerikane të Kavajës, e njohur më vonë si Instituti Shqiptaro-Amerikan i Kavajës (Dervishi, 2021: 56). Ky institucion arsimor funksiononte me dy degë: një për djem, e përqendruar në bujqësi, dhe një për vajza, me fokus në formimin e mësueseve dhe ekonominë shtëpiake.

Instituti Shqiptaro-Amerikan në Kavajë

Themeluesi i kësaj shkolle ka qenë misionari protestant Dr. Telford Erikson, i cili shërbeu për dymbëdhjetë vjet si përfaqësues i Kryqit të Kuq Rinor Amerikan në Shqipëri dhe më pas, për katërmbëdhjetë vjet të tjera, qëndroi e punoi si individ i pavarur. Për përkushtimin, kontributet dhe dashurinë e dëshmuar ndaj Shqipërisë, Federata e Shqiptarëve të Amerikës dhe Qeveria e Përkohshme e Durrësit e zgjodhën delegat nderi në Konferencën e Paqes në Paris (Krisafi, 2020: 89).

Në vitet 1922–1923, si pjesë e stafit të Legatës Amerikane në Tiranë dhe me mbështetjen e qeverisë shqiptare, Erikson themeloi një shkollë bujqësore për djemtë dhe një shkollë të arteve shtëpiake për vajzat (Krisafi, 2020: 90). Më 8 mars 1922, Kryeministri Ahmet Zogu e njoftoi Eriksonin se i lejohej të zgjidhte një nga fermat më të mira shtetërore për ngritjen e shkollës. Me një marrëveshje qiraje për 25 vjet, qeveria i vuri në dispozicion 300 hektarë tokë në nënprefekturën e Kavajës (Dervishi, 2021: 57).

Shkolla Shqiptaro-Amerikane e Kavajës nisi funksionimin në dy degë: më 20 shtator 1926 u hap dega për vajzat në ndërtesën e një ish-shkolle greke të riparuar sipas standardeve të kohës, ndërsa më 10 tetor 1926 u hap dega bujqësore për djemtë në një godinë të re, ndërtuar me mjete modeste (Dervishi, 2021: 57).

Pas tre vitesh, shkolla hasi vështirësi financiare dhe menaxhimi i saj iu kalua një tjetër bamirësi amerikan, Samuel Irvin. Me vendimin nr. 503, datë 18.06.1929, Qeveria shqiptare ratifikoi një marrëveshje 20-vjeçare sipas së cilës Irvin do të themelonte një kolegj me një klasë përgatitore, gjashtë klasë gjimnazi dhe dy klasë kolegji. Drejtimi dhe stafi pedagogjik do të përbëhej nga amerikanë, dhe mësimi do të zhvillohej në anglisht. Lëndët si shqipja, historia, letërsia dhe gjeografia e Shqipërisë do të mësoheshin nga mësues shqiptarë të caktuar nga Ministria e Arsimit. Programet mësimore miratoheshin nga Ministria dhe shkolla ishte nën mbikëqyrjen e saj (Dervishi, 2021: 57).

Në korrik të vitit 1929 nisën punimet për ndërtimin e godinave, por shumë shpejt fondet u shterruan për shkak të mungesës së donacioneve nga SHBA, në kohën kur kishte nisur kriza ekonomike botërore. Në qershor 1930, Irvin i dërgoi një letër Ambasadës Shqiptare në Uashington, ku hiqte dorë nga të gjitha të drejtat që i ishin dhënë nga qeveria shqiptare.

Në këto kushte, u angazhua një tjetër shoqatë amerikane, “Fondacioni i Lindjes së Afërme”, që ofronte ndihmë për arsimin rural në vende të ndryshme. Në tetor 1930, u nënshkrua një marrëveshje 20-vjeçare me këtë fondacion, përfaqësuar nga Xhejms Bartën dhe Barsli Eiçson, për ngritjen e Institutit Bujqësor Shqiptaro-Amerikan të Kavajës. Qeveria shqiptare i vuri në dispozicion institutit tokat e mëparshme dhe shtoi edhe 50 ha në zonën e Malit të Robit (Dervishi, 2021: 58).

Nxënësit dhe nxënëset përfitonin nga bursa të ndara në mënyrë të barabartë nga qeveria shqiptare dhe vetë institucioni. Programi mësimor dhe administrimi mbeteshin në duart e institutit, duke iu përmbajtur ligjeve në fuqi dhe zakoneve vendore. Mësimi i historisë dhe gjeografisë kryhej nga mësues shqiptarë të emëruar nga Ministria e Arsimit, dhe shkolla i nënshtrohej inspektimit të rregullt shtetëror.

Vendosja e institutit në lokale të reja u kushtëzua nga reforma Ivanaj, që parashikonte kalimin e shkollave private nën kontrollin e Ministrisë së Arsimit. Në këtë kuadër, pranë drejtorit teknik amerikan u vendos edhe një nëndrejtor shqiptar, Ali Cungu.

Kushtet në konviktin e Institutit Shqiptaro-Amerikan të Bujqësisë në Kavajë ishin të mira për kohën. Ndriçimi sigurohej me llampa vajguri të furnizuara nga shoqëria SESA në Durrës. Uji i pijshëm merrej nga një krua pranë institutit, ndërsa për nevojat shtëpiake përdorej ujë i nxjerrë me pompa. Ushqimi shërbehej në një sallë të madhe ngrënieje, ku nxënësit ishin të ndarë në tryeza me nga 9 veta.

Konviktet ishin ndërtesa të reja dhe të pastra, të ndërtuara në formën e odave fshatare. Në çdo ndërtesë banonin 18 nxënës. Shtretërit ishin metalikë, të thjeshtë ose dykatësh, me dyshekë të mbushur me bar. Për kujdesin shëndetësor shërbente një infermieri me dy shtretër, ku punonte doktoresha Zllatkova, e diplomuar në Universitetin e Sofjes. Gjithashtu, kishte edhe farmaci.

Programi mësimor në degën e bujqësisë përfshinte: gjuhën shqipe, anglishten, historinë, gjeografinë, matematikën, fizikën, kiminë, shkencat natyrore dhe lëndët profesionale si bujqësi, kultivimi i bimëve njëvjeçare dhe drunore (pemë të ndryshme, vreshta, ullinj, mana për krimba mëndafshi, pyje), zootekni, veterinari, industria bujqësore (përpunimi i produkteve si tlyeni, djathi, etj.), mekanika bujqësore me përdorimin praktik të makinerive, kontabiliteti tregtar dhe bujqësor, ekonomia rurale dhe patologjitë e bimëve (AQSH, F.195, v.1926, fl.1; Pano, Gjika, 2020:177).

Pjesa praktike e programit përfshinte 50 orë mësimore në javë, nga të cilat 3 ishin për mekanikën bujqësore (teori dhe praktikë), dhe 10 orë për përdorimin e traktorëve dhe motorëve, përveç punës së përditshme në fermën shkollore. Ferma përdorej nga specialistët amerikanë për formimin profesional të nxënësve dhe për të ndihmuar ekonominë shqiptare me kuadro të përgatitur (Pano, Gjika, 2020:177).

Specialiteti i zooteknisë zinte një vend gjithnjë e më të rëndësishëm. Puna kryesore zhvillohej në stallat moderne të tipit amerikan, të ndërtuara me moton: “Më e mira dhe më e bukura në Shqipëri”, me qëllim shtimin e pasurisë blegtorale e bujqësore të vendit (Pano, Gjika, 2020:177).

Në vitin 1938, Instituti dispononte 300 ha tokë. Përveç drithërave, kishte 10 ha jonxhë dhe tërfil për ushqim bagëtish. Në fermë mbaheshin 33 krerë lopë, dema dhe viça të racave Jersey dhe Guernsey, 575 bagëti të imta, 200 pula të racës livorneze dhe kafshë të tjera bujqësore. Një pjesë e mirë e produkteve bujqësore dhe blegtorale për konsumin e shkollës sigurohej nga prodhimi i vetë fermës.

Dega femërore ofronte mësim në: gjuhën shqipe, anglisht, histori, gjeografi, matematikë, shëndetësi, shkenca natyrore dhe lëndë shtëpiake si: qepje, larje, mirëmbajtje të shtëpisë, gatim, rritje foshnjash dhe përkujdesje ndaj të sëmurëve. Përveç punimeve me dorë, mësohej edhe punimi me vegjë dhe përpunimi i pambukut, leshit dhe mëndafshit, të prodhuara në fermën e shkollës.

Qëllimi i degës së bujqësisë ishte të formonte administratorë dhe specialistë të rinj, të aftë për tregun e punës në sektorë si mekanika bujqësore, kontabiliteti dhe zanatet bujqësore. Shkolla kishte një vendndodhje të zgjedhur me kujdes, që të tërhiqte nxënës nga zona të gjera si Myzeqeja dhe Durrësi (Pano, Gjika, 2020:176).

Përmes teknikave të avancuara në bujqësi dhe blegtori, synohej të tregohej përparësia e fermerit të kualifikuar ndaj bujkut tradicional. Shkolla përgatiste teknikë bujqësorë të mirëtrajnuar. Në degën e djemve pranoheshin nxënës me shëndet të plotë, që kishin mbushur moshën 14 vjeç dhe kishin mbaruar arsimin fillor. Pranimi bëhej me çertifikatë shëndetësore dhe dëftesë të arsimit fillor (AQSH, f.195, Viti 1933, D.73.f.9).

Viti shkollor fillonte të hënën e parë pas datës 15 janar dhe përfundonte të shtunën e fundit para datës 15 dhjetor. Përveç festave zyrtare, pushimet përfshinin një muaj në dimër, 10 ditë në pranverë dhe një javë në vjeshtë. Në përfundim të kursit, nxënësit merrnin një dëftesë provizore, e cila zëvendësohej me një dëftesë përfundimtare vetëm pasi vërtetohej zotësia për të ushtruar profesionin (Dervishi, 2021:59).

Dega për vajza e Institutit Shqiptaro-Amerikan të Kavajës kishte si synim përgatitjen e mësueseve dhe amvisave të arsimuara, të afta për t’u përshtatur me një shoqëri shqiptare në proces modernizimi. Vajzat mësonin vlera të rëndësishme, si përkushtimi për t’u shërbyer të tjerëve dhe formimi i një karakteri të fortë. Në këtë degë pranoheshin vajza që kishin mbushur moshën 11 vjeç (Lita, 2004: 119).

Shkolla normale për vajza funksionoi me mësuese kryesisht të huaja, të përgatitura në shkolla pedagogjike amerikane, të cilat zhvilluan një punë të strukturuar dhe serioze. Edhe pse personeli ndërrohej shpesh, disa prej mësueseve më të qëndrueshme ishin: Merverette Smith, Anne Irvin, Busta Mai Taylor dhe Margaret Ewans.

Më vonë, personelit mësimor iu bashkua edhe stafi shqiptar, fillimisht me Sadije Bogdon dhe Angje Qerraxhinë, të pasuara nga Vrisidha Pepo, Bediha Asllani, Afërdita Asllani, Shpresa Hamzarai dhe Marie Çelo (Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490). Përveç mësuesve, shkolla kishte edhe 25 punonjës shërbimi, përfshirë mjek, infermier dhe specialistë të fushave të ndryshme të bujqësisë dhe blegtorisë (Dervishi, 2021: 59).

Deri në vitin 1933, dega femërore funksionoi si një institucion pesëvjeçar pedagogjik, me programe të hartuara në SHBA dhe të miratuara nga Ministria e Arsimit. Nga viti 1934 deri në 1937, ajo u kthye në një shkollë dyvjeçare, që përgatiste vajza për punë në ekonomi shtëpiake dhe bujqësi. Megjithatë, edhe ato që përfunduan programin dyvjeçar dolën të afta për profesionin e mësueses, falë formimit cilësor që morën në shkollë (Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490).

Në dy vitet e para të funksionimit, shkolla drejtohej nga Telford Erikson, me zëvendësdrejtor amerikanin David McConnell dhe mësues të bujqësisë si Dr. Swoppe dhe Dr. Harold Freeman-Button. Gjatë vitit shkollor 1927–1928, drejtimin e shkollës e mori agronomi i specializuar në hortikulturë, Dr. Kenneth Reeves, ndërsa Dr. Burch Schneider ishte mësues i zooteknikës dhe veterinarisë. Nga viti 1927, Reeves shërbeu si drejtor, ndërsa nëndrejtor ishte Arthur R. Dalamarter – të dy me përgatitje të lartë në bujqësi. Ndërkohë, mësim jepte edhe Dr. Elliot J. Taylor, i specializuar në zooteknikë.

Në vitin 1931, drejtori Reeves u zëvendësua nga Dr. Joseph Beach Bangor, i cili kishte përvojë 14-vjeçare në Armeni dhe Siri, dhe qëndroi në krye të shkollës deri në fund të vitit shkollor 1933–1934. Në tetor të vitit 1934, drejtimin e institutit e mori Dr. Ralf H. Alleen, i cili shërbeu për katër vite shkollore. Gjatë kësaj periudhe, në shkollë dhanë mësim edhe Dr. Merrill Knapp dhe Jones McLean.

Në degën e bujqësisë, gjatë një periudhe 14-vjeçare, u diplomuan 177 agronomë të mesëm. Prej tyre, 65 u punësuan si agjentë bujqësorë në administratën lokale, 48 u angazhuan në administrimin e tokave të tyre, 19 u bënë mësues, dhe 21 vijuan studimet e larta në universitete të Evropës dhe SHBA-ve. Ndërkohë, nga dega normale për vajza, deri në vitin 1930, kishin dalë 90 mësuese të diplomuara (Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490).

Instituti Shqiptaro-Amerikan i Kavajës, me staf të kualifikuar amerikan, dha një kontribut të rëndësishëm në formimin e brezit të parë të teknikëve bujqësorë dhe të mësueseve shqiptare të përgatitura profesionalisht, të cilat punuan me përkushtim për zhvillimin dhe modernizimin e vendit.

Presidentja e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani, në fjalimin e saj para Asamblesë Parlamentare të NATO-s, theksoi se aleanca euro-atlantike ka qenë dhe mbetet shtylla kurrizore e sigurisë sonë kolektive dhe e shpresës për gjeneratat e ardhshme.

Duke kujtuar ndërhyrjen e NATO-s në Kosovë më 1999 dhe vendosmërinë në Dejton më 1995, ajo tha se aleanca e ka përmbushur misionin e saj atëherë kur njerëzit përballeshin me orët më të errëta.

“Nga frika për të shkuar në shkollë te rinia që sot studion në universitetet më të mira në botë; nga prindërit e përzënë nga puna te gjyshërit krenarë që shohin një brez të ri të begatë; nga rrugët e rrezikshme për jetë te qytetet e mbushura me muzikë, art dhe jetë kulturore”, theksoi Presidentja Osmani, teksa foli për rezultatin e ndërhyrjes së NATO-s, në Kosovë.

Sipas Presidentes Osmani, paqja nuk është vetëm heshtja e armëve, por vullneti për të jetuar bashkë.

Duke shprehur vendosmërinë e Kosovës për të kontribuar në sigurinë euro-atlantike, Presidentja  Osmani theksoi se Kosova tashmë ka ndarë 2% të GDP-së për mbrojtje, me synimin për ta dyfishuar këtë në vitet e ardhshme.

“Ne jemi gati të bëjmë pjesën tonë. Tani është radha e NATO-s, t’i hapë dyert”, theksoi Presidentja Osmani.