Nga Keze Kozeta Zylo/

Duket se Shkolla Shqipe “Alba Life” në Bronx e cila është një histori suksesi edhe pse ka pak javë që ka filluar mësimin është përfshirë në dy aktivitete madhështore shqiptare dhe amerikane.  Në fund të shtatorit Shkolla Shqipe “Alba Life” një nga degët e rrjetit më të madh të Alba Life në Diasporë mirëpriti Presidentin e Republikës së Shqipërisë z. Bajram Begaj ku nga nxënësit e kësaj shkolle pati një performancë madhështore. 

Ndërsa ditën e diel më 12 tetor, te ftuar nga Ansambleisti i mirënjohur i Parlamentit të Nju Jorkut z. John Zaccaro Jr. një dashamirës i madh i shqiptarëve si dhe mbështetës pa kushte i TV dhe Shkollave Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit mori pjesë në Paradën vjetore të Ditës së Kristofer Kolombos, që përkonte me vitin e 48-të të saj.  

Shkolla Shqipe “Alba Life” në Bronx parakaloi me krenari të ligjshme edhe për faktin se e ka filluar hapjen e Shkollës Shqipe në Bronx në Shkollen me emrin e madh “Christofer Colombos” dhe po e vazhdon me plot dinjitet duke rritur reputacionin në sytë e drejtoreshës, ekipit të saj dhe të gjithë oficerëve të sigurimit.

Një grup nxënësish me mësueset e tyre profesionisete Helenën, Erindën dhe Migenën, marshuan në rrugën e njohur “Morris Park”.  Spektatorët e shumtë përgjatë trotuareve duartrokisnin dhe brohorisnin grupet e ndryshme që marshonin me krenari për këtë ditë feste kombëtare.  Midis grupeve ë mëdha si Fondacioni Bally dalluar për humanizëm apo grupe të tjera nga shkollat, bizneset, bandat muzikore i jepnin rrugës një gjallëri dhe entuziazëm të mrekullueshëm.  Edhe pse ishte një ditë e zymtë të gjithë pjeëmarrësit më dukeshin sikur formonin një diell përfshi dhe nxënësit, prindërit dhe mësuesit e Alba Life.  

TV dhe shkollat Shqipe “Alba Life” e kanë programin e tyre të nderojnë figurat e ndritura historike si të Shqipërisë ashtu dhe Amerikane, përfshirë dhe këtë ditë pushimi të vendosur në saje të zbulimit të madh që realizoi Kristofer Kolombo. Ftesa nga z, John Zaccaro dhe znj. Fisnike dhe plot mirësi nga Ornela Beshiri u mirëprit me dashuri dhe respekt të pakufishëm.  

Flamujt italianë, amerikanë, shqiptarë dhe të vendeve të ndryshme sollën një botë të tërë me ngjyrat e tyre kombëtare në atë atmosferë festive.  

Tejet emocionuese ishte kur gjatë rrugës spektatorët na përshëndesnin duke bërë shqiponjën apo vinin me vrap kush e kush të bënte foto me logon e Alba Life.  Natyrisht është krenari kur ne jemi një, sepse na bashkon Flamuri, na bashkon Gjuha Shqipe. 

Shkolla Shqipe “Alba Life” u paraqit para skenës kryesore me vallen “K’cimi i Tropojës” e cila është shpallur zyrtarisht pjesë e Listës Përfaqësuese të Trashëgimisë Kulturore Jomateriale të Njerëzimit në UNESCO. Mesuesit e Shkollave Shqipe “Alba””Life” kanë 19 vjet që per cdo vit e performojnë këtë valle në klasa dhe në skenat e Nju Jorkut dhe natyrisht nuk kishte lajm më të bukur ta performonim dhe në këtë ditë feste kombëtare amerikane! Aparatet fotografike, gazetarët, mediet amerikane, amatorët si dhe Ansambleisti John Zaccaro duatrokiste nxënësit e Alba Life gjatë vallëzimit të tyre.  Ky grup nxënësish tërhoqi vemendjen në disa medie dhe njera prejt tyre është Bronx 12 news të cilët e publikuan në media.   

Kjo ditë feste është homazh për rrënjët, për komunitetin e madh italo-amerikan që kanë dhënë kontribute të jashtëzakonshme në të gjitha fushat në ndërtimin e Amerikës.

Dita e Kristofer  Kolombos është një ditë kombëtare pushimi në shumë vende të Amerikës dhe në vende të tjera, dhe një ditë pushimi federal në Shtetet e Bashkuara, e cila zyrtarisht feston përvjetorin e mbërritjes së Kristofer Kolombos në Amerikë. 

Ndërsa Presidenti i Shteteve të Bashkuara të Amerikës z. Donald Trump ka nënshkruar një proklamatë, më  9 tetor, 2025 ku nder të tjera shkruhet se “Sot kombi ynë nderon legjendarin Christopher Columbus, heroi origjinal amerikan, një gjigant i civilizimit perëndimor dhe një nga burrat më trim dhe vizionar që kanë ecur ndonjëherë mbi faqen e tokës. Në këtë Ditë të Columbus-it, ne nderojmë jetën e tij me respekt dhe mirënjohje, dhe premtojmë të rikuperojmë trashëgiminë e tij të jashtëzakonshme të besimit, guximit, këmbënguljes dhe virtytit nga zjarrvënësit e krahut të majtë që kanë kërkuar të shkatërrojnë emrin e tij dhe të poshtërojnë kujtimin e tij.I lindur në Gjenova, Itali në vitin 1451, Columbus u shfaq shpejt si një titan i Epokës së Zbulimeve. Më 3 gusht 1492, pas viteve të studimit të intensifikuar, përgatitjeve dhe kërkesave, Christopher Columbus siguronte financimin nga Kurora Spanjolle për të nisur një ekspeditë të guximshme që shumica e njerëzve e mendonin të pamundur. I komanduar nga Ferdinand dhe Isabella e Spanjës, Columbus dhe ekuipazhi i tij u hipën në tre anije të vogla — Niña, Pinta dhe Santa Maria për t’u nisur në një udhëtim të rrezikshëm për

përtej Atlantikut.  Ai udhëhiqej nga një mision fisnik: të zbulonte një rrugë të re tregtare për në Azi, të sillte lavdi për Spanjën dhe të përhapte Ungjillin e Jezus Krishtit në vende të largëta. Pak më shumë se 2 muaj më vonë, më 12 tetor 1492, Kolombi arriti në tokë në Bahamas moderne. Me mbërritjen e tij, ai mbolli një kryq madhështor në një akt të fuqishëm përkushtimi, duke ia kushtuar tokën Zotit dhe duke filluar trashëgiminë krenare të Amerikës në besim. Edhe pse fillimisht besonte se kishte arritur në Azi, zbulimi i tij hapi kufirin e gjerë dhe mrekullitë e panumërta të Botës së Re për Evropën. Më pas, ai udhëtoi më tej në Kubë dhe ishujt e tjerë në Karaibe duke eksploruar bregdetet e tyre dhe duke u angazhuar me njerëzit e tyre.

Dita e diel për të gjithë ne që parakaluam do të jetë një ditë që do të ngelet gjatë në kujtesën tonë dhe një trendafil I bukur gjithë aromë në historinë e familjes së madhe alba Life, si dhe ne historikun e Paradës kushtuar zbuluesit të madh Kristofer Kolombos. 

12 Tetor, 2025

Bronx, New York

Vasil William Dhimitri/

Kanceri i gjirit është një nga sëmundjet më të shpeshta dhe më vdekjeprurëse te gratë, dhe shumë prej metodave të zakonshme të diagnostikimit, si rrezet X dhe skaneri CT, identifikojnë ndryshimet në inde kryesisht kur sëmundja ka përparuar, duke kufizuar mundësitë e trajtimit. Një qasje më e hershme dhe më e paqtë për pacientin është analiza në gjak e biomarkerit HER2, një receptor i familjes EGFR që, kur shprehet tepër, lidhet me tipe më agresive të kancerit të gjirit [1-3]. Në qelizat e shëndetshme, HER2 është i pranishëm, por në qelizat kancerogjene niveli i tij mund të rritet 40-100 herë; në serumet e shëndetshme zakonisht gjendet rreth 4-14 ng/mL, ndërsa te pacientet me kancer mund të arrijë 14-75 ng/mL, çka e bën një shënjues të matshëm dhe të besueshëm për diagnozë dhe ndjekje [1]. Aktivizimi i tij ndez dy rrugë të rëndësishme sinjalizuese, PI3K/AKT dhe RAF/MEK/MAPK, që nxisin rritjen, mbijetesën dhe ecurinë e ciklit qelizor; për këtë arsye, identifikimi i saktë i HER2 në gjak është thelbësor për vendimmarrje klinike të shpejtë [2,3].

Rezonanca plazmonike sipërfaqësore (SPR) është një teknologji optike e thjeshtë për përdoruesin, pa etiketa kimike dhe në kohë reale, që mat ndryshime shumë të vogla në indeksin e thyerjes kur molekulat lidhen mbi një sipërfaqe metalike–zakonisht ar–të funksionalizuar me antitrupa anti-HER2 [3,7,8]. Në praktikë, një rreze lazer përqendrohet përmes një sistemi optik drejt një çipi të veshur me ar, mbi të cilin janë imobilizuar antitrupat që “kapin” molekulat e HER2 nga serumi. Vetë lidhja e HER2 me këta antitrupa ndryshon mënyrën se si drita pasqyrohet nga sipërfaqja metalike dhe ky ndryshim shndërrohet nga detektorë–një fotodiodë për regjistrime në kohë reale ose një kamerë CCD për lexime këndore–në sinjale të kuantifikueshme. Sa më shumë HER2 të lidhet, aq më i fortë bëhet sinjali, dhe laboratorët mund të nxjerrin jo vetëm sasinë, por edhe të dhëna kinetike të dobishme mbi shpejtësinë e lidhjes e çlirimit, shpesh të modeluara me qasjen Langmuir 1:1 [5,9]. Ky është një përfitim i madh krahasuar me teknikat tradicionale, sepse matja ndodh pa hapa të shumtë etiketimi, me pak përgatitje mostre dhe me rezultat të menjëhershëm [3-5].

Rruga nga matjet në gjak tek rezultati është e drejtpërdrejtë. Mostrat mblidhen, lejohen të mpiksen për një periudhë të shkurtër dhe centrifugohen për të marrë serum, i cili hollohet në PBS dhe trajtohet me detergjentë të butë për të ulur lidhjet jo specifike [3,10,11]. Laboratori përgatit standarde HER2 në intervalin 1-30 ng/mL dhe përdor kontrolle nga serum i shëndetshëm për bazë referimi, ndërsa për të provuar specifikën e sistemit shpesh shtohen në disa mostra proteina të tjera të zakonshme në gjak si p53, albumina humane apo transferina, si dhe molekula të vogla si glukoza dhe acidi askorbik [1,5,8,10]. Vetë çipi i arit përgatitet me një shtresë lidhëse kimike (MUA), e aktivizuar me EDC/NHS, ku lidhen antitrupat anti-HER2; vendet e mbetura bllokohen me BSA ose etanolaminë, në mënyrë që sinjali të vijë pothuajse ekskluzivisht nga lidhja e synuar [10]. Fillimisht mund të realizohet një test “direkt”, ku serumet kalojnë mbi sipërfaqe me një rrjedhë të kontrolluar dhe pas shpëlarjes matet sinjali; më pas, për ndjeshmëri të shtuar, përdoret një format “sanduiç”, duke shtuar një antitrup të dytë të biotiniluar dhe më pas nanogrimca ari të lidhura me streptavidinë, të cilat shumëfishojnë përgjigjen optike [10]. Kjo skemë e dytë zakonisht sjell një përmirësim të dukshëm të ndjeshmërisë dhe stabilitetit të leximeve.

Literatura e deritanishme është inkurajuese. Janë raportuar kufij zbulimi deri në 0.457 ng/mL dhe 3.8 ng/mL, shumë poshtë pragut klinik 15 ng/mL për raste HER2-pozitive, ndërsa formatet “sanduiç” të shoqëruara me nanogrimca ari mund të zbresin deri rreth 180 pg/mL, duke mundësuar identifikimin e niveleve shumë të ulëta të biomarkerit në serum [1,10]. Analizat kinetike tregojnë afinitet të lartë mes HER2 dhe antitrupave të tij (p.sh., ka ≈ 0.0295 mL/ng), dhe sensorët me polimere të stampuara në mënyrë molekulare (NanoMIP) kanë ofruar edhe më shumë ndjeshmëri, me konstante ekuilibri në rend piko-molar, çka i bën jashtëzakonisht të përshtatshëm për matje të sakta klinike [1,5]. Këto rezultate marrin vlerë të veçantë duke qenë se procedura është e shpejtë, riprodhueshmëria e lartë dhe interpretimi i të dhënave–qoftë përmes kurbave këndore, qoftë përmes sensorgramit–është i qartë dhe i standardizueshëm në softuerë të gjerë si TraceDrawer dhe ImageJ [3,10,12,13].

Megjithatë, SPR nuk është e lirë për t’u implementuar menjëherë në çdo vend. Pajisjet klinike me kapacitet të lartë mund të kushtojnë nga 120 deri në 250 mijë dollarë amerikanë; vetë çipat për matje janë përbërës konsumi dhe kushtojnë rreth 90 dollarë secili, ndërsa antitrupat e specializuar kanë çmime të larta–p.sh. 500 mikrogramë mund të shkojnë rreth 2,443 dollarë kanadezë [9]. Kur krahasohen këto kosto me koston e trajtimit të sëmundjes në faza të vona, çështja ndryshon: në Kanada, menaxhimi i një rasti në fazën I mesatarisht i kushton sistemit rreth 15,588 CAD, ndërsa në fazën IV mund të tejkalojë 137,319 CAD; diferenca afro 121,731 CAD për rast e bën zbulimin e hershëm një investim që kthehet shumëfish [6]. Duke pasur rreth 28,900 raste të reja në vit (2022), kursimet potenciale kombëtare që mundëson zbatimi i gjerë i zbulimit të hershëm janë marramendëse, në rend miliardash dollarë kanadezë [6,18].

Kostot ekonomike lidhen edhe me koston mjedisore. Prodhimi i xhamit borosilikat kërkon energji të lartë; furnarët industrialë raportojnë emetime të konsiderueshme CO₂ për ton xhami, ndërsa nxjerrja e silicit dhe përpunimi i tij mund të dëmtojë ekosistemet pyjore dhe ujore [19,21,22]. Shtresimi i kromit dhe arit mbi çip bëhet me procese energjivore si avullimi termik ose sputtering; vetë miniera e arit ka gjurmë të lartë karboni në nivel global dhe kombëtar [20,23-25]. Nëse çipat përdoren një herë dhe hidhen, mbetjet rriten dhe kostot shkojnë lart: një institucion me 10,000 çipa në vit shpenzon vetëm për to rreth 900 mijë dollarë amerikanë, pa llogaritur antitrupat [9]. Përballë kësaj, hapat “të gjelbër” po provohen e po funksionojnë: polimerët e stampuar në mënyrë molekulare (MIBP/NanoMIP), bazuar në polidopaminë ose polinorepinefrinë, zëvendësojnë antitrupat si receptorë sintetikë, janë më të qëndrueshëm, kanë jetëgjatësi të lartë dhe vendosen direkt mbi ar pa kimikate të ndërlikuara, ndërsa mund të hiqen butësisht me 3.5% hipoklorit natriumi, duke lejuar ripërdorimin e të njëjtit çip deri në dhjetë herë. Studimet me prova statistikore (t-test dhe ANOVA) tregojnë që performanca mbetet e qëndrueshme nga një përdorim në tjetrin, duke ulur koston dhe mbeturinat rreth 90% dhe duke e sjellë shpenzimin vjetor nga 900,000 USD në afro 90,000 USD për të njëjtën sasi analizash [26]. Edhe vetë nanogrimcat mund të prodhohen me rrugë “të gjelbra”, duke përdorur ekstrakte bimore në vend të reduktuesve toksikë; kompozitet argjend/oksid grafeni të reduktuar (Ag/rGO) përmirësojnë stabilitetin dhe ndjeshmërinë plazmonike, ndërsa zvogëlojnë mbetjet e rrezikshme dhe koston [27].

Krahasuar me teknikat e njohura si ELISA, IHC dhe FISH, SPR fiton terren sepse ofron ndjeshmëri të lartë, lexime në kohë reale, më pak hapa dhe pa etiketa fluoreshente ose enzimatike që kërkojnë kohë dhe staf të specializuar. Ndërsa metodat klasike mbeten të vlefshme për konfirmim histologjik ose gjenetik, ato shpesh janë më të ngadalta, më të shtrenjta dhe më të prira ndaj gabimeve të interpretimit, veçanërisht kur duhen marrë vendime të shpejta klinike. SPR, përkundrazi, përshtatet mirë me laboratorët spitalorë që kërkojnë përgjigje të shpejta dhe me qendra që synojnë zgjidhje “pikë-kujdesi”, madje edhe me platforma që matin njëkohësisht disa biomarkera [1,3-5,29].

Sfida të caktuara mbeten: optika duhet të jetë e kalibruar mirë, funksionalizimi i sipërfaqes kërkon kujdes dhe standardizim, dhe për nivele shumë të ulëta HER2 formatet “sanduiç” me antitrup të dytë e nanogrimca shpesh janë të nevojshme. Po kështu, përhapja e gjerë kërkon një kornizë të drejtë të çmimeve dhe shmangie të modeleve monopoliste të furnizimit me çipa dhe reagentë. Por trendi është premtues: me çipa të ripërdorshëm të bazuar në MIBP dhe sintezë të gjelbër të nanogrimcave, kostoja bie, gjurma mjedisore zvogëlohet dhe teknologjia bëhet më e arritshme. Në horizont shfaqen pajisje të miniaturizuara e portative, që një ditë mund të mundësojnë skrining të shpejtë edhe jashtë laboratorit, duke e afruar diagnostikimin atje ku jetojnë njerëzit [26-27,29].

Në përfundim, SPR paraqet një rrugë të fuqishme, të shpejtë dhe të përballueshme për matjen e HER2 në serum, me ndjeshmëri që zbret poshtë pragut klinik, me aftësinë për të gjeneruar të dhëna kinetike në kohë reale dhe me potencial të dukshëm për të kursyer kosto e për të shpëtuar jetë përmes zbulimit të hershëm. Kur shoqërohet me alternativa të qëndrueshme si receptorë sintetikë të stampuar molekularisht dhe me prodhim “të gjelbër” të nanogrimcave, kjo qasje bëhet jo vetëm një fitore klinike, por edhe një hap përpara drejt një sistemi shëndetësor më të drejtë e më miqësor me mjedisin. Nëse spitalet dhe politikat shëndetësore i japin përparësi integrimit të këtyre teknologjive, përfitimet shëndetësore, ekonomike dhe shoqërore do të jenë të shumta dhe të qëndrueshme [1-6,9-10,26-27,29].

Shkrimi është përmbledhje e studimit të titulluar Surface Plasmon Resonance for HER2 Breast Cancer Detection – Technological Advances, Societal Benefits, and Environmental Considerations, përkthyer në shqip nga vetë autori. Referencat gjenden të cituara në studimin e plotë.

Vasil William Dhimitri është student i vitit të katërt në Universitetin e Torontos, me specializim në bioteknologji, biologji dhe kimi. Ai është nderuar me disa nga çmimet dhe bursat më të larta akademike në Kanada. Përveç arritjeve në studime, Vasili ka punuar si kërkues shkencor në University of Toronto Mississauga dhe si praktikant në disa institucione shëndetësore. Ai ka kontribuar gjithashtu si asistent pedagog dhe mentor për studentët e rinj, duke ndërthurur shkencën me edukimin dhe praktikën.

Msc. Enver Sulaj, Prizren/

Në një ekspeditë mbledhëse – hulumtuese të realizuar në vitet 1934-1935 të shekullit të kaluar, Universiteti i Harvardit ka krijuar Koleksionin e njohur me titull “Milman Parry Collection of Oral Literature” (Koleksioni i letërsisë gojore i Milman Parry-t”, duke e cilësuar si “arkiv unik i traditave gojore ballkanike.” Ekspedita që ka prodhuar këtë Koleksion është realizuar në rajonin e gjerë të Ballkanit, duke përfshirë edhe trojet etnike shqiptare. 

Një pjesë të konsiderueshme në këtë Koleksion e zënë edhe lahutarët shqiptarë, në mesin e tyre edhe Salih Uglla (Ugljanini), i cili është vënë në fokusin e studiuesit të Universitetit të Harvardit, Milman Parry-t, i cili u ndihmua kryesisht nga Nikola Vujnović (një këngëtar nga Stolaci,) dhe Albert Lord (ish-student në Harvard dhe kurator i ardhshëm i Koleksionit Milman Parry.

Ky Koleksion, më i madhi i këngëve, i regjistruar në audio dhe të transkriptuara, përfshin vetëm këngët e kënduara në boshnjakisht, por jo edhe ato të kënduara në gjuhën shqipe. Aq sa ka qenë i rëndësishëm ky projekt në kohën kur u realizua, qoftë si sfidë shkencore apo edhe teknologjike, si prodhimi i disqeve të veçanta për të bërë regjistrimin pa e ndërprerë të performancë së lahutarit, po aq ka qenë i rëndësishëm edhe procesi i digjitalizimit, për të cilin  janë bërë edhe studime e hulumtime shkencore.

Gjatë analizës së këtij Koleksioni voluminoz dalin shumë pyetje, por në këtë trajtesë jemi fokusuar te pjesa e bisedave (Conversation- Pričanje) të lahutarit shqiptar Salih Uglla me Milman Parry-n, në një lexim që përpiqet, për aq sa është e mundur, të shmangë perceptimin tradicional të interpretimit brenda kontekstit të trazuar ballkanik, që fatkeqësisht ka krijuar një diskurs mohues ndaj eposit tonë të  kreshnikëve.

Kur e kam dëgjuar për herë të parë lahutarin Salih Uglla, si pjesë e një studimi tim mbi foklorin, më është dukur si jehonë e largët mitike, ku lahutari, para një audience jotradicionale, pothuajse i vetmuar dhe përballë teknologjisë së fjalës së fundit, këndon dhe rrëfen njëkohësisht; herë në gjuhën e nënës (shqip) e herë në gjuhë të huaj (boshnjakisht), por pa harruar asnjëherë të theksojë gjatë bisedave edhe identitetin e tij shqiptar, që, me kalimin e viteve ka pësuar një lloj ndrydhjeje e venitje të heshtur. Kjo vërehet në punën me ekipin e Harvardit, të cilët e zhvillojnë hulumtimin-kërkimin në një kontekst kulturor e social që ka reflektuar edhe qasjen përfundimtare ndaj këtij materiali (dhe vlerave të eposit tonë heroik), duke e trajtuar si epos sllav. Por, duket se kjo Parry-t nuk i prishte punë, sepse ai, në fakt, nuk kishte në fokus çështjet etnike të folklorit, por po studionte ligjësitë e krijimit të eposit homerikme “të testonte idetë e tij rreth krijimit të Iliadës dhe Odisesë.“ 

Gjatë bisedave me Salihun, ata testojnë memorien e tij, mënyrën e krijimit, saktësinë e rrëfimit gjatë kalimit nga një gjuhë në tjetrën, aftësinë për ta kthyer një këngë nga një gjuhë në tjetrën etj. E, në këtë rast, gjithçka duket mitike, e largët, por madhështore, sepse aty dëgjon lahutarin, i cili flet me pasion për identitetin e tij etnik, besën, bëmat, gjuhën, traditën e martesave, ritet religjioze, të varrimit, thjesht ambientin kulturor në Pazar të Ri në vitet ’30. Përveç këngëve, me interes janë edhe bisedat ku vërehen tensione, shpesh me ngjyra etnike, rajonale, religjioze, kulturore, sociale, etj. 

Puna e Parry-t, ishte një lloj eksperimenti, sepse në këtë kërkim ai po zbatonte njohuritë e tij akademike, ku në qendër kishte lahutarin Salih Uglla, i cili jo vetëm këndon, por edhe  rrëfen, kallëzon, komenton, interpreton, përkthen, proteston, reziston, por asnjëherë nuk dorëzohet, ndonëse, pas orësh të gjata të të kënduarit e të rrëfyerit e ndjen edhe lodhjen fizike. 

Duke analizuar Koleksionin e Millman Parry-t, vërejmë se bashkëpunëtori i tij lokal, Nikola Vujnoviq, ndaj lahutarit shqiptar, Salih Ugllës (Uglaninit) ka dëshmuar, presion të pajustifikueshëm, që kalon në trajtim joprofesional, përbuzje e ofendim, që në terminologjinë moderne është cilësuar si dhunë epistemike. Është interesant se në disa raste, komunikimi në mes Vujnoviqit dhe Salihut nuk është transkriptuar, ndonëse Vujnoviq dëgjohet duke ia tërhequr vërejtjen lahutarit që të fliste me zë më të lartë, ose duke mos iu drejtuar në emër. 

Në vitin 1934, gjatë bisedës së regjistruar në MPOL, Salih Uglla thotë se është 85 vjeç, vjen nga fshati Ugëll, rrethi i Sjenicës, larg nga Novi Pazari 8 orë në këmbë. Fshati ka 70 shtëpi dhe të gjithë janë shqiptarë. 

Deri në moshën 30 vjeçare ai ka kënduar në shqip e pastaj në boshnjakisht. Kur e pyet Nikolla se në cilën gjuhë di këngë më shumë, ai thotë se në shqip di më shumë dhe për këtë ndjenë një lloj ngazëllimi, një zjarr shpirti që fillon me pasthirrmë: 

S: Hej! Pesëdhjetë këngë i kam ditur në shqip, ja kështu ndër vete çfarë bëjnë, ka shumë këngë mes vete çfarë bëjnë…për trimëri, domethënë. Ose e kanë sulmuar pashën, ose kanë qenë komitë, ka shumë prej atyre këngëve. Edhe këto që kanë luftuar, domethënë, me Malin e Zi… kufiri i tyre ka qenë Mali i Zi. Ata nuk kishin tjetër kufi përveç Malit të Zi, kurse Serbia ishte larg.

Në audio-regjistrimin e kësaj bisede nuk dëgjohet qartë zëri i Milman Parry-t, ndërsa në transkript, zëri i tij është shënuar me pika. Nga kjo bisedë vërehet qartë statusi gjuhësor i audiencës në Novi Pazar në kohën së cilës i referohet lahutari Salih Uglla, kur shqiptarët dëgjonin këngë edhe në boshnjakisht, por nuk i kuptonin, meqë gjuha shqipe ishte e vetmja që e kuptonin.

Të ndodhesh përballë studiuesve të Harvardit, që ishin të pajisur me metodologji shkencore moderne dhe kishin një cak që donin ta arrinin në punën e tyre, s’është aspak e lehtë, jo vetem në aspektin intelektual, por edhe në atë fizik, sepse Salihu është bërë pothujase pjesë e një eksperimenti për mënyrën e krijimit oral, përfundimet e të cilit ai as i di, e as është i përgatitur teorikisht në këtë fushë. Por, lahutari shqiptar është i sinqertë, flet për luftërat, vrasjet, traditën shqiptare, shpalos përvojën, dijen e talentin e rrëfimtarit. Përmend edhe besën në një këngë që e këndon në boshnjakisht.

Çfarë thotë Salihu përballë studiuesve, të cilët jo vetëm i kërkojnë të këndojë, por edhe të rrëfejë, të komentojë, të japë sqarime gjuhësore, të shprehë mendime personale mbi çështje të krijimit të epikës, të tregojë për luftërat, për heronjtë tanë etj.

Në këtë rrëfim mësojmë se ai ka marrë pjesë katër herë në luftë me malazezët, si në Beranë, Nokshiq e në Gusi., ndërsa xhaxhai i tij është vrarë në luftën e Gackës.

Talenti i lahutarit në të rrëfyer dëshmohet me elokucionin dhe ironinë e lehtë, që me pak me fjalë e bën të qartë pozicionin e tij dhe qëndrimin për veprimet e bërë. 

A janë më të mira këngët boshnjake a shqiptare, pyet Nikolla. Salihu i thotë se serbët i përziejnë këngët. Nikola i kundërpërgjigjet se edhe ti e ke ngatërruar këngën dje. Vërehet një tension, të cilin Nikolla e tejkalon duke parashtruar një pyetje tjetër, ashtu siç bënte gjithmonë, kur donte t’i jepte kahun e dëshiruar bisedës.

Qasja për të ndërtuar një narrativ të paracaktuar e sipas bindjeve të tij shihet në bisedën vijuese në mes Nikollës dhe Salihut:

N: Unë do të doja një këngë në të cilën serbët fitojnë?

S: Për Zotin, ajo s’mund të jetë. S’mund të ta them.

Nga ajo që dëgjohet, Salihu i thotë: “Ja ti lagat ne mogu”, ndërsa e transkriptuar del: “Ja ti kazat ne mogu”. Unë e kam paraqitur këtu versionin e shkruar, ndërsa audio-regjistrimi mbetet për një analizë tjetër.

Një fenomen interesant, ashtu siç është vënë në dukje tashmë edhe nga folkloristika shqiptare dhe e huaj është bilingualiteti, që haset te lahutarët shqiptarë, sepse lahutarët e etnive tjera, nuk e kishin aftësinë të këndonin në dy gjuhë njëkohësisht, madje t’i kthejnë në gjuhën tjetër atypëraty, siç i kërkohej Salih Ugllës nga M. Parry e N. Vujnoviq. 

“Kur e vizitoi Sanxhakun (pra, ish-Sanxhakun osman të Novi Pazarit, një rajon që sot shtrihet përgjatë kufirit mes Serbisë dhe Malit të Zi dhe kufizohet me Kosovën dhe Shqipërinë e Veriut) në vitet 1934 dhe 1935, Milman Parry gjeti disa këngëtarë dygjuhësh me prejardhje shqiptare. Njëri prej tyre, Salih Ugljanin, ishte në gjendje të këndonte këngë epike si në shqip ashtu edhe në boshnjakisht, dhe madje pohonte se ishte i aftë të përkthente këngë nga një gjuhë në tjetrën.

Këtë “kthim gjuhësor” të këngëve në disa raste lahutari Salih Uglla e bënte për herë të parë, atypëraty, siç do të thoshim me gjuhën e sotme live, me krejt emocionet e një artisti, por edhe tensionin e natyrshëm që e shoqëron një performansë e tillë. Por, kishte raste, kur Parry i kërkonte një natë përpara që një këngë boshnjakisht ta kthente të nesërmen në gjuhën shqipe apo anasjelltas. Aty ku ndalet kënga, fillon rrëfimi, me tërë peshën e memories historike dhe etnike mbi shpatulla, për të përmbushur pasionin personal, por edhe kërkesat e hulumtuesve që nuk reshtnin dhe ndërynin pandërprerë, që sigurisht e ka vështirësuar procesin e të rrëfyerit dhe të kënduarit. 

Gjuha shqipe e lahutarit Salih Uglla bart në vete krejt peshën e viteve të vështira të banorëve të kësaj zone, që pasi humbën gjuhën rrezikuan mbamendjen historike. Salih Uglla sapo të fillojë të këndojë në shqip, të duket tjetër person; teksti ka krejt ngarkesën e urrejtjen për kundërshtarin, nuk zgjedhen fjalët dhe portretizimi i palës tjetër bëhet me epitete e pa asnjë rezervë leksikore.

Konteksti historik e gjuhësor ka përcaktuar qasjen ndaj folklorit tonë dhe pozicionin e vetë lahutarëve në raport me studiuesit e  Harvardit dhe vetë interpretimi i këngëve-performanca para audiencës.  

Ndonjëherë, vërehet përpjekje kush të marrë pozicionin kryesor në bisedë, Parry apo Nikolla Vujnoviqit, apo më mirë të thuhet hasen qasje të ndryshme që reflektohen në qëndrimin ndaj Salih Ugllës. Në një rast Vujnoviq ndërhyn në bisedën që  Parry po zhvillonte me Salihun duke e pyetur a ke kënduar në luftë, ndërsa Nikolla ndërhyn dhe pyet nëse Qorr Husoja ishte këngëtar më i mirë se të tjerët… 

Lidhur me këtë këngëtar, prej të cilit Salihu thotë se i ka mësuar disa këngë, Nikolla e pyet kohëpaskohe, si për ta testuar memorien e lahutarit, por ndonjëherë, dalin të dhëna interesante:

N: A më ke treguar mjaftueshëm për atë këngëtarin Qor Huso nga Kolashini? A ka vdekur në Kolashin?

S: Jo, për Zotin, ai ka vdekur në Kopaonik, e kanë vrarë serbët.

Salihu sqaron më tutje se kjo vrasje është bërë në pusi.

Ky rrëfim i Salih Ugllës dhe pyetjet e asistentit të Parry-t, Nikollës  janë dëshmi shfytëzimit të pozitës për të qenë subjektiv në interpretimin e fakteve dhe për të ndikuar në ndërtimin e një narrativi për etninë tjetër, duke stimuluar e nxitur bashkëfolësin të bëhet pjesë e këtij qëllimi. 

(Pjesë nga një punim më i gjatë. Fusnotat u hoqën nga autori për shkak të natyrës së mediumit).

Besnik Fishta/

Më 17 tetor 2025, në Francë do të prezantohet një risi që pritet të bëjë jehonë në botën e filatelisë: emetimi i pullës së parë postare që “flet”, duke integruar inteligjencën artificiale. Kjo pullë inovative, e dedikuar 60-vjetorit të ndarjes nga jeta të Winston Churchill, përmban një portret të realizuar nga artistja franceze Sophie Boujard dhe një kod QR që e çon përdoruesin te një asistent virtual. Ky asistent, i ndërtuar mbi inteligjencën artificiale, ofron informacion të saktë dhe të verifikuar mbi jetën dhe trashëgiminë e Churchill-it, duke përdorur si burim të dhënash arkivat e “Shoqërisë Ndërkombëtare Churchill”.

Ky emetim shënon një moment historik, një pikë kthese në konceptin klasik të pullës postare. Nuk kemi më të bëjmë vetëm me një objekt simbolik, artistik ose dokumentues. Pulla shndërrohet në një medium interaktiv që komunikon, informon dhe edukon në kohë reale. Ajo hyn në epokën e teknologjisë së zgjuar, duke u bërë një ndërfaqe mes të kaluarës dhe së ardhmes, mes trashëgimisë kulturore dhe inovacionit teknologjik.

Ky zhvillim i fundit është një rast i shkëlqyer për të reflektuar mbi mënyrën se si teknologjia është përfaqësuar në historinë e filatelisë, jo vetëm në vendet e zhvilluara por edhe në Shqipëri, dhe për të vlerësuar perspektivat që kjo tematikë mund të marrë në të ardhmen. 

Që nga fundi i shekullit XIX, teknologjia ka qenë pjesë e pandashme e ikonografisë filatelike. Me të nisur epoka industriale, pullat postare filluan të pasqyrojnë imazhe të lokomotivave me avull, anijeve të mëdha, urave metalike, fabrikave dhe pajisjeve industrial, simbole të përparimit dhe transformimit shoqëror të kohës. Këto imazhe nuk ishin thjesht ilustrime dekorative, por reflektim i aspiratave të një epoke që besonte fuqimisht në zhvillimin teknik si rruga drejt modernitetit.

Përmes pullave postare, u dokumentua gjithashtu edhe revolucioni në fushën e komunikimit: telegrafi, telefoni, radioja dhe më vonë televizioni. Këto teknologji, përpara se të bëheshin pjesë e jetës së përditshme, u promovuan dhe u afirmuan përmes imazheve të filatelisë, që u kthyen në një mjet i fuqishëm i edukimit dhe sensibilizimit publik.

Edhe Shqipëria, ndonëse në një kontekst historik dhe ekonomik më të kufizuar, nuk ka mbetur jashtë këtij trendi botëror. Në mënyrë graduale dhe me një ritëm më të ngadaltë, temat teknologjike u reflektuan edhe në emetimet filatelike shqiptare, sidomos nga vitet ’60 e tutje.

Q neë dekadën e dyte pas vendosjes së sistemit socialist, Shqipëria nisi të përdorte pullat postare si një mjet propagandistik dhe edukues, ku ndër temat dominante u përfshinë zhvillimi i bujqësisë, makineritë bujqësore, ndërtimet industriale dhe projektet e mëdha infrastrukturore. Në këtë kontekst, pullat nuk kishin vetëm funksion postal apo estetik, por edhe një mision me qellime propogandistike.

Në vitet ‘60 e në vijim, tematika teknologjike u zgjerua me përfshirjen e arritjeve në shkencën dhe teknologjinë hapësinore, të cilat dominonin diskursin global të kohës. Gara hapësinore midis SHBA-së dhe Bashkimit Sovjetik frymëzoi një sërë emetimesh filatelike në mbarë botën. Edhe Shqipëria kontribuoi në këtë trend, megjithëse kryesisht duke pasqyruar suksese të vendeve aleate të kampit lindor, si vendosja e satelitëve, misionet kozmike dhe arritjet e astronautëve sovjetikë.

Gjatë viteve ’70 dhe ’80, temat e zhvillimit kombëtar, si elektrifikimi i vendit, ndërtimi i hidrocentraleve, zgjerimi i rrjetit hekurudhor dhe zhvillimi i industrisë së lehte apo te rëndë, ishin pjesë integrale e filatelisë shqiptare. Këto pulla shërbyen jo vetëm për të dokumentuar fazat e transformimit ekonomik, por edhe për të ndërtuar një narrativë të përparimit teknik të vendit.

Pas ndryshimeve të mëdha politike në fillim të viteve ’90, Shqipëria përjetoi një tranzicion të thellë ekonomik dhe institucional. Kjo u reflektua edhe në fushën e filatelisë, ku temat e mëparshme propagandistike u zëvendësuan nga një frymë më e hapur ndaj zhvillimeve ndërkombëtare dhe tematikave universale. Pulla të dedikuara teknologjisë së informacionit, komunikimit digjital, energjive të rinovueshme, si dhe pjesëmarrja në emetimet e përbashkëta CEPT/Europa, tregojnë një përpjekje për të sinkronizuar filatelinë shqiptare me zhvillimet e kohës.

Megjithatë, në mënyrë objektive duhet pranuar se frekuenca dhe thellësia e trajtimit të temave teknologjike në filatelinë shqiptare ka qenë relativisht e ulët. Në krahasim me vendet e tjera evropiane, sidomos ato me tradita të konsoliduara filatelike, Shqipëria ka pasur një ritëm më të ngadaltë në integrimin e temave që lidhen me inovacionin, teknologjinë dixhitale dhe sfidat bashkëkohore.

Shembulli francez i pullës së Churchill me teknologji të inteligjencës artificiale hap një horizont të ri për të gjithë botën e filatelisë. Pulla nuk është më vetëm një kujtim apo një artefakt historik. Ajo mund të bëhet një portë drejt njohjes, një mjet ndërveprimi dhe edukimi, një platformë që e lidh koleksionistin me rrjete informacioni të gjalla, të azhurnuara dhe të personalizuara.

Në këtë kontekst të ri, temat që mund të përbëjnë bazën e filatelisë së së ardhmes janë të shumta:

1. Inteligjenca artificiale dhe dixhitalizimi e shoqërisë
2. Robotika, dronët dhe teknologjitë e hapësirës kibernetike
3. Energjitë alternative dhe arkitektura e qëndrueshme
4. Telekomunikimet satelitore dhe perdorimet e internetit te gjerave (IoT)
5. Bioteknologjia, gjenetika dhe inovacioni në shëndetësi
6. Transporti inteligjent, automjetet autonome dhe eksplorimi kozmik

Këto tema nuk janë vetëm aktuale, por janë pjesë e pandashme e sfidave dhe përparimeve që po përjeton njerëzimi. Për Shqipërinë, ato përfaqësojnë jo vetëm një mundësi për të modernizuar përmbajtjen e pullave postare, por edhe një mënyrë për të treguar pjesëmarrjen e vendit në rrjedhat globale të inovacionit.

Teknologjia nuk është më vetëm një temë për të ilustruar në filateli, ajo është një mjet për të transformuar vetë natyrën e pullës. Filatelia shqiptare, për të qenë në hap me kohën, ka nevojë të dalë nga kornizat tradicionale dhe të eksperimentojë me formate të reja: pulla interaktive, pulla me realitet të shtuar, emetime tematike që lidhen me startup-et e ndryshme.

Më poshtë paraqiten disa nga emetimet që, ndër vite, kanë pasqyruar tematika të lidhura me zhvillimin teknologjik në filatelinë shqiptare.

                                                                                                    1963, “Vepra industriale”

                                                         

1963, “Kozmanaute sovjetike”

                                                                                                                       

1963, “Fluturime nderplanetare”

                                                                               

Qindra njerëz në mjediset e jashtme të Shoqatës “ Bijtë e Shqipes” në Filadelfia, me dhjetëra të tjerë nëpër rrugët që drejtoheshin drejt shoqatës, ditën e diel, datë 27 shtator, prej orëve të para të mëngjesit deri pasdite vonë. Festivali i Ushqimit , Kulturës dhe Biznesit shqiptar u shndërrua në një Festë të madhe. Këshilli Drejtues i Shoqatës i angazhuar plotësisht shumë kohë më parë, kishte përgatitur dhe realizuar me shumë kujdes për më shumë se një muaj, listat e vendorëve, bizneseve pjesëmarrëse, vendodhjes së tyre, reklamimin dhe pasqyrimin, e këtij eventi jo vetëm në social media, por me postera, tabela, banderola të vendosura kudo në Northeast. Orët e para me shumë nxitim të mëngjesit (vendosja e tendave , çadrave, nga bizneset dhe të ndihmuara nga vullnetarët të drejtuar nga KD), do të pasoheshin nga alegria, gëzimi, gjallëria në 7 orë në vijim.

Takime miqësore ( miq, shokë që kishim kohë pa i parë ), shijimi i ushqimit të shijshëm tradicional, prezantimi me bizneset , shqiptarë që kishin ardhur nga New York, Washington, Maryland dhe New Jersey, dhe nga Connecticut, Rrok Merdita, fëmijë që rendnin të gëzuar, do ta ndiznin më shumë atmosferën. Por oborri i shoqatës nuk do të ishte bosh, me qindra njerëz, vizitorët shqiptarë dhe të huaj do të bashkoheshin në ritmin e vallleve dhe këngëve shqiptare të interpretuar pasion dhe profesionalizëm nga këngëtarët: Kristina Marku, Ariol Shpuza, Mikel Bego, muzikantët Flamur Hafesllari, Pashk Marku dhe Dj Tonini.

Të gjithë në valle, të rinj , fëmijë , të moshuar. Sa shumë të rinj dhe sa shumë energji përcollën ! Kryetari i shoqatës “ Bijtë e shqipes z. D. Matraku dhe dy nënkryetarët z. M. Koboçi dhe D. Gjuzi do të falenderonin të gjithë të pranishmit, të gjithë vendorët pjesëmarrës, bizneset, vullnetarët, muzikantët. Vençarisht bizneset që sponsorizuan festivalin, këtë aktiviteti kaq të bukur, të lirshëm dhe kuptimplotë. Shtëpia jonë e madhe mbahet nga shpirti ynë i madh dhe të dielën ajo ishte shumë gjigande. Në epilogun e kësaj dite , gjithë vendorët, bizneset, pjesëmarrësit pas falenderimit për shoqatën për organizimin e këtij eventi u larguan me pyetjen: “ Kur do të organizohet Festivali tjetër??!

Rudina Bani – mësuese e shkollës “ Gjuha Jonë”