Dom Gjergj Meta/

(Provokues allegro…)

Është modë tashmë në Shqipëri që çdo dasëm e ka kulmin e vet te hyrja e djemve e vajzave me kostume popullore të zonës përkatëse, me tupana etj etj., Po ashtu nusja e dhëndërri në një farë pike vishen me rrobat tradicionale e gjjthçka përmbyllet me një flamur gjigand të çarë në mes ku gjendet çifti duke kërcyer nën tingujt e këngës “Xhamadani vija vija”. Ndërkohë kemi kërcyer gjithë kohën mbi kryet e prerë të Ali Pashës e mbi vrasje e premje të heronjëve tanë në shekuj. Dasma, që është festa e dashurisë, kthehet në rast mburrjeje për bëmat e heronjëve lokalë apo kombëtarë. Sikur t’u linim pak më shumë vend notave të dashurisë në dasmat tona nuk do të ishte keq.

Po ashtu nuk mungon një koreografi e ngjashme në stadiumet tona apo edhe kur jemi në transfertë, ku përveç plisave e flamurëve jehon kënga “Mora fjalë”. Një ndeshje futbolli kthehet në arenë shpërfaqjeje të gjesteve dhe këngëve luftarake. Në fakt asnjëherë nuk e kam kuptuar se ç’punë ka kënga për Adem Jasharin në një ndeshje futbolli fjala vjen me Islandën.

Nuk është e vështirë të gjesh edhe njerëz të shuguruar, meshtarë apo motra, që ekzaltojnë aspektin identitar nacionalist me anë të simboleve kombëtare duke bërë reels-a apo duke u bërë viralë me një gjest, një këngë apo të mbështjellë me flamurë kombëtarë. Kjo e bën religjionin në një farë mënyre një lloj instrumenti nacionalist çka nuk ka lidhje fort me natyrën e religjionit.

Po aq problematik është edhe përdorimi nacionalist i Nënë Terezës. Në fakt ajo nuk u bë e famshme pse ishte shqiptare, por për atë çka bëri dhe për modelin e përkushtimit që ajo tregoi me jetën e saj e të motrave të saj duke u kujdesur për të varfërit në rrugët e Kalkutës në Indi e më pas në të gjithë botën.

Për të mos folur atëherë kur religjionet përdoren si fakt politik për të përqafuar njërin apo braktisur tjetrin në emër të etnisë, shqiptarisë apo të përkatësisë evropiane. Për këtë të fundit gjithsesi do të kemi rast të flasim më shtruar shumë shpejt.

Në të gjitha rastet e sipërpërmendura, por mund të ketë edhe raste të tjera, simbolet kombëtare kthehen në dekor duke zbehur kështu fuqinë e tyre. Simboli nuk është dekor. Simboli ka fuqi shprehëse kur është në vendin e vet dhe në kohën e vet, por kurrsesi nuk mund të jetë dekor, çka do të thotë dytësor. Të gjithë pak a shumë biem në këto gracka që për mendimin tim janë shprehje të një identiteti ende të paqartësuar. Mëshimi mbi një gjë i ngjan rastit kur je në shkollë e mësuesi ngulmon me ty se duhet të fokusohesh te një lëndë e veçantë se aty ke mangësi.

Ndërkohë nga ana tjetër ne jemi ndër vendet e fundit me standarde demokracie në Evropë, me një nivel arsimor që rankimi i Pisa-s e ka nxjerrë për faqe të zezë. Reagojmë pak ose aspak ndaj krimit të organizuar apo edhe sporadik, po ashtu edhe ndaj padrejtësive sociale duke treguar një nivel të ulët vetëdije shoqërore. Ne jemi ato që kemi prerë e djegur pyjet tona, kemi braktisur vendin, nuk hedhim mbeturinat aty ku duhet dhe shmangim taksat sa të mundemi. Ne kemi një nivel të ulët solidariteti me të varfërit e të mënjanuarit e shoqërisë tonë. Jemi po ata që ndosim akustikën me volumin e zërit në dasmat tona, lëmë stadiumet për faqe të zezë kur mbaron ndeshja e kështu me rradhë.

Edhe në këto çështje tregohet patriotizmi dhe atdhedashuria e jo vetëm në valvitjet e flamurëve nëpër dasma e stadiume apo me plisat në krye e me veshjet tradicionale nëpër qoka. Mungesat që kemi në standardet e mësipërme nuk mund t’i mbulojmë as me flamuj gjigandë e as me britjet “O sa mirë me qenë shqiptarë!”.

Dashuria për njëri-tjetrin është atdheu i vërtetë!

Të djelë të bukur!

Përktheu: Rafael Floqi nga Bob_Bosewell/ Nature/

Ndërsa një person hyn në të 60-at, është e zakonshme që njerëzit të fillojnë të ndjejnë vërtet efektet shëndetësore të plakjes. Shumë njerëz mund të kenë nevojë për syze ose aparate dëgjimi, ose mjekët e tyre mund t’i paralajmërojnë ata për një rrezik në rritje të mprehtë të diabetit ose sëmundjeve të zemrës. Por një studim i ri i publikuar këtë muaj sugjeron se trupi ynë priret të pësojë një valë dramatike ndryshimesh molekulare të lidhura me moshën, jo vetëm në të 60-at, por edhe në mesin e të 40-tave tona. Në një studim në Nature Aging, studiuesit gjurmuan nivelet e më shumë se 135,000 molekulave dhe mikrobeve, të gjitha reflektuese të aktivitetit në qeliza dhe inde, në 108 vullnetarë të shëndetshëm të moshës nga 25 deri në 75 vjeç. Secili vullnetar kontribuoi me mostra biologjike, duke përfshirë mostrat e gjakut dhe jashtëqitjes, çdo tre deri në gjashtë muaj për një kohë mesatare prej 1.7 vjetësh. Rezultatet treguan se ndryshimet në nivelet e shumë molekulave dhe mikrobeve u grumbulluan rreth dy pika kohore të dallueshme: tek mosha 44 dhe 60 vjeçare. Gjetjet sugjerojnë se plakja mund të përshpejtohet rreth atyre periudhave – dhe u sinjalizojnë ekspertëve se të 40-at dhe 50-at tona mund të jenë një periudhë e rëndësishme për të monitoruar nga afër shëndetin.

Studimi gjithashtu mbështet raportet anekdotike të shumë njerëzve për vërejtjen e ndryshimeve që variojnë nga më shumë lëndime muskulore deri tek situatate dehjes (hangover) më të këqija në të 40-at e tyre – dhe të dhënat japin të dhëna se pse, thotë autori i studimit Michael Snyder, një studiues gjenetik në Stanford Medicine. Krahasuar me pjesëmarrësit më të rinj, njerëzit në të 40-at dhe 60-at shfaqën dallime biologjike që dukej se ishin të lidhura me dobësinë dhe humbjen e muskujve, rënien e shëndetit të zemrës dhe metabolizmin joefikas të kafeinës. Ata në të 40-at e tyre gjithashtu kishin më pak aktivitet në rrugët qelizore përgjegjëse për zbërthimin e alkoolit dhe yndyrave – ndoshta një shenjë që njerëzit mund të fillojnë t’i tresin këta përbërës më ngadalë rreth kësaj moshe. Ndërkohë, njerëzit në të 60-at kishin nivele më të ulëta të molekulave të ndryshme të sistemit imunitar, të tilla si citokinat inflamatore, të cilat korrespondonin me një përgjigje të dobësuar imunare. Ata gjithashtu treguan dallime të rëndësishme në nivelet e molekulave të caktuara të lidhura me tretjen e karbohidrateve dhe funksionin e zemrës dhe veshkave, duke sugjeruar që pjesëmarrësit e moshuar ishin më të ndjeshëm ndaj diabetit të tipit 2, sëmundjeve kardiovaskulare dhe problemeve të veshkave.

Pikat kohore të studimit të ri janë të ngjashme me ato të identifikuara në një studim të veçantë të vitit 2020, i cili zbuloi se sistemet imunitare të pjesëmarrësve u rritën dukshëm më pak të aftë për të luftuar patogjenët rreth moshës 35 dhe përsëri rreth moshës 65 vjeçare. Por gjetjet e studimit të fundit nuk janë të hekurta; pasi kishin një numër relativisht të vogël njerëzish, të gjithë që jetonin në zonën e Palo Altos të Kalifornisë. Mungesa që rezulton e diversitetit gjeografik te pjesëmarrësit i bën të dhënat më pak përfaqësuese për publikun e gjerë, vëren Aditi Gurkar, e cila kryen kërkime lidhur me plakjen në Universitetin e Pitsburgut dhe nuk ishte i përfshirë në studimin e fundit. Pjesëmarrësit e studimit ka të ngjarë të kenë disa faktorë të përbashkët të stilit të jetesës, të tilla si dieta, stërvitja dhe ekspozimet mjedisore, të cilat mund të kishin ndikuar në rezultatet, thotë ajo.

Studimi gjithashtu nuk ndoqi asnjë pjesëmarrës individual për periudha më të gjata se rreth shtatë vjet, kështu që shkencëtarët nuk mund të jenë të sigurt se dallimet midis njerëzve në grupmosha të ndryshme pasqyrojnë ndryshime universale. Për shembull, 40- dhe 60-vjeçarët në studim mund të jenë plakur më shpejt në krahasim me të tjerët të së njëjtës moshë në popullatën më të gjerë, paralajmëron Gurkar. Ajo dhe të tjerët thonë se mënyra më e mirë për të konfirmuar rezultatet – dhe për të gjurmuar saktësisht ndryshimet biologjike të lidhura me moshën – do të ishte përmes një studimi më të madh që gjurmon të njëjtët pjesëmarrës gjatë gjithë jetëgjatësisë së tyre. Mbledhja e të dhënave për faktorë të tillë si statusi i sëmundjes, funksioni fizik ose paaftësia mund të ndihmojë gjithashtu në vlerësimin më të mirë të masës në të cilën ndryshimet e lidhura me moshën ndikojnë në shëndetin e përgjithshëm të një personi. (Sasia e stresit që i nënshtrohen qelizave dhe indeve – atë që studiuesit i referohen si “plakje biologjike” – ndryshon gjerësisht midis njerëzve të racave dhe klasave të ndryshme socio-ekonomike, dhe madje ndryshon midis organeve individuale në trupin e një personi.)

Arsyet pse moshat 44 dhe 60 mund të jenë pika kthese në shëndetin e njerëzve nuk janë ende të dukshme, por autorët e studimit shpresojnë të hetojnë disa hipoteza në punën e ardhshme. Snyder dyshon se për njerëzit në të 60-at e tyre, rënia e funksionit të sistemit imunitar mund të përshpejtojë një ndarje më të përhapur të organeve. Një rënie e aktivitetit fizik në mes të moshës, ndërkohë, mund të shpjegojë ndryshimet që shihen midis pjesëmarrësve në të 40-tat e tyre – por gjithashtu mund të ndodhin ndryshimet hormonale, duke përfshirë menopauzën. Megjithatë, vetëm menopauza nuk mund të shpjegojë tendencat në studim, thotë Snyder. Pjesëmarrësit meshkuj dhe femra duket se shfaqin të njëjtën shkallë të dallimeve të lidhura me moshën në të dyja pikat kohore.

Snyder mendon se të dhënat e reja mund të ofrojnë informacion të arsyeshëm shëndetësor. Njerëzit në të 40-at mund të përfitojnë nga marrja e analizave të gjakut që gjurmojnë nivelet e lipideve, për shembull, ose nga stërvitja e rregullt për të ruajtur shëndetin e zemrës. Snyder gjithashtu nënvizon rëndësinë e ekzaminimeve të hershme dhe të rregullta për sëmundjet e zemrës për njerëzit në këtë grup moshe që kanë kushte ekzistuese shëndetësore.

Studimi i ri mund të ketë kufizime, por është ende një kujtesë e fuqishme se zgjedhjet e stilit të jetesës si dieta dhe stërvitja mund të përshpejtojnë plakjen – ose ta ngadalësojnë atë, thotë Gurkar. Pak studime mbi plakjen fokusohen tek pjesëmarrësit e moshës së mesme ose përfshijnë kampionim biologjik aq gjithëpërfshirës sa ai i këtij punimi të ri, shton ajo. Dhe përveç identifikimit të valëve të mundshme të ndryshimeve të lidhura me moshën, ky studim ofron një hap të parë vendimtar drejt ndërtimit një ditë të modeleve të parashikimit të sëmundjeve në shkallë të gjerë bazuar në të dhënat biologjike.

Nga Jim Davies, përktheu Rafael Floqi/

Aftësia jonë për të imagjinuar është një fuqi e jashtëzakonshme. Por duke qenë se përdor të njëjtën makineri të trurit si mendimet dhe perceptimet e tjera, dhe për shkak se ne mund të kujtojmë atë që imagjinojmë, ne përballemi me një problem serioz: Si mund të sigurohemi se mund të dallojmë ndryshimin midis kujtimeve të gjërave që kanë ndodhur nga kujtimet e gjërave që ne thjesht imagjinuar?

Dallimi i kujtimeve të gjërave që kanë ndodhur me të vërtetë nga ato që nuk kanë ndodhur është një proces mendor i njohur si monitorimi i realitetit. Kur shikojmë diçka në mjedis, sinjalet e fuqishme nga sytë kalojnë nëpër korteksin vizual, duke çuar në njohje në pjesë të rendit më të lartë të trurit. Gjatë imagjinatës, informacioni vjen nga drejtimi tjetër: zonat e rendit më të lartë të korteksit vizual aktivizohen së pari. Për shkak se imagjinata është shpesh e qëllimshme, ne gjithashtu shohim më shumë rekrutim të korteksit frontal, i rëndësishëm për kontrollin kognitiv.

Këto dallime janë thelbësore kur bëhet fjalë për përcaktimin e burimit të kujtimeve, një detyrë në të cilën korteksi paraballor medial i përparmë – që mendohet të jetë kritik për vëmendjen dhe për kujtesën e punës, hapësinore dhe afatgjatë – duket se luan një rol të rëndësishëm. Kur kjo pjesë e mendjes po bën punën e saj, ne jemi mjaft të mirë në dallimin e kujtimeve të asaj që pamë nga ajo që imagjinonim.

Por jo gjithmonë kjo funksionon. Tani ka dekada kërkimesh mbi kujtesën e rreme që shqyrton se si njerëzit nganjëherë ngatërrojnë imagjinatat e kujtuara me përvoja të vërteta të kujtuara – demonstruar për herë të parë në vitet 1990 nga puna e Elizabeth Loftus, dhe një fenomen që ka pllakosur gjithçka, nga dëshmitë e dëshmitarëve okularë deri te terapia e bisedave. Por a mund t’i rikategorizojnë njerëzit disi këto kujtime të rreme, për të cilat mund të jenë shumë të bindur se kanë ndodhur me të vërtetë, në burimin e duhur, si të imagjinuar dhe jo reale?

Ne mbështetemi në kujtesën tonë për të kuptuar realitetin në të cilin jetojmë.

Një studim i kohëve të fundit nga psikologia e Kolegjit Universitar të Dublinit, Ciara Greene dhe kolegët e tij, përsëritën punën e hershme të Loftus-it duke u dhënë qëllimisht pjesëmarrësve të studimit një kujtim të rremë (sikur ka humbur në qendër tregtare si një fëmijë i vogël). Rreth 52 për qind e pjesëmarrësve besuan se incidenti i sajuar u kishte ndodhur në të vërtetë atyre.

Greene për atë që mund të ndodhë në këtë proces tha se: “Ka shumë prova që sugjerojnë se kujtimet e vërteta priren të kenë më shumë detaje shqisore si erërat dhe tingujt – dhe priren të kenë më shumë emocione,” tha ajo. Sa më gjallërisht ta imagjinoni kujtimin, aq më shumë duket si jeta reale.

Greene dhe kolegët e saj donin të shihnin nëse thjesht duke u shpjeguar njerëzve se kujtesa e tyre ishte e rreme do t’i bënte ata të ndryshonin mendje. Dy deri në katër javë pasi studiuesit u dhanë pjesëmarrësve kujtesën e rreme – duke u përpjekur të mashtronin rrjetin e tyre të monitorimit të realitetit – pjesëmarrësit u informuan plotësisht dhe u thanë se incidenti që ata ishin shtyrë të besonin se ishte i vërtetë, ishte në fakt i sajuar. Në një sondazh tre ditë pas kësaj, vetëm 8 përqind e njerëzve thanë se ende besonin se kujtesa e rreme kishte ndodhur në të vërtetë.

Nëse e gjykojmë realitetin e kujtesës bazuar në gjallërinë e saj, atëherë pse mund të funksionojë ky përmbledhje? Debriefing në vetvete nuk i bën kujtimet më pak të gjalla. Kjo për shkak se monitorimi i realitetit mund t’i futë “kujtimet” në kategorinë e rreme përmes dy mënyrave kryesore. E para është vlerësimi i pasurisë së kujtesës. Nëse një kujtim duket shumë i vërtetë, pa ato përshtypje të tjera pasuruese, duket se ka më shumë gjasa të mos na ketë ndodhur vërtet. E dyta përfshin konkluzionet. Kjo do të thotë, ne arsyetojmë, në një nivel, se një kujtim duhet të jetë imagjinuar fillimisht, për ndonjë arsye apo tjetër. Nëse kemi një kujtim të gjallë të fluturimit në ajër me krahët e shtrirë, mund të konkludojmë se duhet ta kemi ëndërruar ose imagjinuar sepse e dimë se njerëzit nuk mund të fluturojnë.

Duket se, edhe pse kujtimet e pjesëmarrësve për incidentin e rremë ishin po aq të gjalla sa më parë dhe incidenti ishte plotësisht i besueshëm, mjaftonte të dëgjonin se kujtesa ishte e rreme që shumica prej tyre të mos besonin se kishte ndodhur në të vërtetë. T’i thuash dikujt diçka është një mesazh për pjesën e kontrollit ekzekutiv të mendjes, ku jeton edhe monitorimi i realitetit.

Literatura psikologjike është e mbushur me gjetje të irracionalitetit njerëzor dhe shtrembërime të perceptimit. Ajo që e bën punën si ajo e Greene-it kaq të rëndësishme është se tregon se si përdorimi i aftësive tona racionale ndonjëherë mund të kapërcejë përfundimet tona të paracaktuara – dhe se si mund t’i formojmë besimet tona për të qenë më të sakta.

Pjesëmarrësve sigurisht që nuk iu fshi nga kujtesa incidenti i humbur në qendër. Por shumica e rikrijuan atë si diçka që kishin krijuar brenda, në vend që të kishin një burim në një përvojë reale.

Ne mbështetemi në kujtesën tonë për të kuptuar realitetin Por aftësia jonë për të simuluar botën në kokat tona—duke bërë rrota të shumta mendore të kujtimit dhe imagjinatës, dhe të kujtuarit e asaj që kemi imagjinuar—paraqet një problem që mendja duhet ta zgjidhë, të cilën ajo e bën në mënyrë të papërsosur. Është mirë të dish se logjika e thjeshtë dhe dëgjimi i së vërtetës mund të ofrojnë një zgjidhje të shpejtë, të paktën në këtë lloj organizimi eksperimental. Megjithëse të gjithë e dimë se dallimi i realitetit jashtë laboratorit mund të jetë pak më i ndërlikuar.

Ndue Bacaj/

Si sot me 5 shtator 1997 nga planeti Tokë u shua një yllë mbi yje që sillte dritë, paqe, harmoni e shpresë për jetën. U shua nga kjo botë e përkohëshme për t’u ngjitur lart në Qiell në amshim Nënë Tereza. U shua duke na lënë si kujtim veprat e saja në sherbim të njerzëve në nevojë thuajse në çdo cep të globit tonë, duke na lënë në këtë tokë trupin të cilin e kishte marrë përkohësisht, ndërsa shpirti i saj shkoi në Parajsën qiellore ku rrinë Engjëjt, pranë Jezu Krishtit me emrin e të cilit jetoj e veproi. E ne vetëm tani e kuptojmë se Nënë Tereza nuk kishte qenë një njeri i kësaj toke, por kishte qenë një Engjëll i vërtetë që vetë Zoti ja kishte falë përkohësisht kësaj bote halleshume. Është fat i paçmuar për Racen tonë Ilire-Shqiptare që vetë Krijuesi zgjodhi bijën tonë për ta shenjtëruar, pasi në trupin e saj kishte dërguar shpirtin e shenjtë, duke e bërë shenjtore. Kur kishte lindur Nënë Tereza ishte pagëzuar me emrin Gonxhe Bojaxhi, ndërsa emrin Nënë e mori gjatë misionit të saj të bamirësisë, tek motrat Loreto e pastaj krijoi misionin e saj që e përhapi në 123 vendet e botës, ku India e Largët ishte epiqendra e deri në atdheun e saj të sapo çliruar nga diktatura komuniste. Nënë Tereza lutej për të gjithë popujt e botës që vuanin nga mjerimi, skamja, padrejtësia si dhe sëmundjet e Epidemitë, dhe ndër lutjet më të fuqishme duket se kishin qenë edhe ato për popullin e saj shqiptar që lëngonte nga epidemia e kuqe. Në pak vite që i kishin mbetur mbi këtë tokë bijes sonë të Shenjtë Nënë Terezës, ne e nderuam e respektuam si asnjë popull tjetër në botë, ndërsa bija jonë hyjnore na fali e na njohu si “GJININË” e saj, shpesh mëkatare jo për fajin tonë… Në këtë pervjetor të shkuarjes në amshim të shenjëtores Nënë Tereza, sot në ditë-festen e saj, mendova të citoj fjalët shqip (se ajo si shqiptare dinte të shkruante e lexonte shqip), për ne gjininë e saj të datës 10 dhjetor të vitit 1979 në Oslo ,kur do të merrte çmimin nobel: “Unë gjithmonë e kam në zemër popullin tem Shqiptar. Shumë i luti Zotit që Paqja e Tij te vij ne zemrat tona, në gjitha familjet tona, në gjithë botën. Luti shumë për fukarat e mij – dhe për mua dhe motrat e mija. Une lutem për juve”. M. Teresa Bojaxhiu. Gjithashtu për t’a mbylluar këtë shënim zgjodha të citoj disa “sentenca” të Shejtes Nënë Tereza, që kanë vlera të perjetshme:

-Paqja fillon me një buzëqeshje.

-Fjalët e sjellshme mund të jenë të shkurtra dhe të lehta për t’u shqiptuar, por jehoha e tyre është e pafundme.

-Uria për dashuri është shumë më e vështirë të largohet se uria për bukë.

-Nëse nuk ushqeni dot 100 njerëz, ushqeni një.

-E shkuara iku, e tashmja nuk ka mbërritur ende. Kemi vetëm të sotmen. Le t’ia nisim.

-Varfëria më e tmerrshme është vetmia dhe ndjesia e të qenurit i padëshiruar.

-Nëse i gjykoni njerëzit, nuk keni kohë t’i doni.

-Çfarë mund të bëni për të reklamuar paqe në botë? Shkoi në shtëpi dhe dashuroni familjen tuaj.

-Nëse nuk kemi paqe, kjo ndodh sepse kemi harruar që i përkasim njëri-tjetrit.

-Nuk na duhen armë dhe bomba për të sjellë paqen, por dashuri dhe dhembshuri.

NGA  NDUE  BACAJ

HYRJE

Ah armët e muezeut!… Ato më fusin në mendime e më “kthejnë” mote e shekuj prapa. Ato më kujtojnë çfar kanë hequr të parët tanë në mbrojtje të trojeve tona , të drejtave tona, të lirisë e identitetit tonë. Sa lufta u ba, për jetesën e në të shumtën e kohës mbijetesen, sa gjaku u derdh , sa mundime, sakrifica e mjerime  kaluan të parët tanë, sa dyer shtëpiash u mbyllen me “ferrë”, sa votra u fikën për të mos u ndezë kurrë ma… E megjithatë ne mbijetuam…mbijetuan duke u mbështetur edhe në armët tona, trashigimia simbolike e të cilave është e sistemuar edhe në Muzeun Etnografik të Malësisë në Tuz nga krijuesi e pronari i keti muzeu z.Shtjefen Ivezaj Në këtë meditim të vogël para permbajtjes së madhe të Muzeut etnografik, nuk po munden pa sjellë në kujtesë një poezi brilante që u kushtohet sakrificave dhe mjerimeve që suallen e lanë pas  luftrat, në mbrojtje të trojeve shqiptare nga lakmitë e fqinjëve shoven e më gjërë.  Poezia ndonse i kushtohet gruas hotjane, ajo poezi është perfaqësuese shumë  më shumë, veçanarisht për Malesinë e Madhe si “balli” i shqiptarisë e më gjërë.

GRUEJA  HOTJANE  

Nji grue e vejueme 

Len ksollen n’mallim, 

Ku jetën pat shkuemun, 

Plot gaz e vajtim.

Me djepin mbas shpine , 

Me  shkopin në dorë, 

Tek ulet prej malit, 

Q’asht veshun me bore. 

Prej ksolles  së dashtun 

I duhet me dalë, 

Prej tmerrit me pshtuemun 

Të dashtunin djalë. 

Derdh lot prej mallimit, 

Katundin tuj pa, 

Se burri për kombin 

Atje i qe vra. 

“Lamtumirë !” tue dnesun 

Kasolles i thot’ 

E’ mollzat e faqes 

I mbushen me lot. 

N’vegim tek i duket 

I shoqi ndër re ; 

Kësaj shpirti i kputet 

E rrxohet përdhe. 1.

ARMËT E MUZEUT: 

Armët kanë qenë të  shumëllojshme , ato kanë ardhur duke u permirësuar. Studiuesi dhe etnografi At Kolë Berishaj i ka rënditë këto armë edhe sipas një  dëshmie të marrur nga një plak 115 vjeçar nga Arza e Traboinit  (Ucë Tomë  Gjelaj). Ai armët e zjarrit i “rendiste”: -Huta e zakonshme apo huta kacaturrë , – Kapsulaça, – Huta Martine, – Kapaklija, – Berdanka, -Ostrogusha, -Novica.. Pos këtyre ka pasë edhe armë të tjera që malësorët shqiptarë i “thirrnin” me emrat: -Xheverdare, – Karajfile, – Ltine, – Breshane, – Novicë, – Dodume… Armët shqiptari i ka mbajtë per mbrojtjen e vet , per mbrojtjen e vendit , si dhe per stoli e per plotësimin e trupit të vet. Në mentalitetin e vet , burri shqiptar ka qënë i hijshëm me shkua me armë , sidomos kur janë mbledhë në log të kuvendit. Kudo e kurdo me pa shkue pa armë i është dukt vetja si i çuditshem , si i ngathun  e si me pasë diçka mangut. Shqiptari pra  s’ka  mujtë me ndejë pa armë.  Armët të shumtën e herës  i ka marrë në luftë , por kur  s’ka mujtë ndryshej ka shitë kanë e kularit  dhe e ka ble pushkën  e pa të nuk ka ndejë.  Pushken e ka mbajtë nuse : të paster , të dlirtë si pasqyrë .  Asht per tu theksua se në atë kohë nji hutë kacaturre  ka kushtue 600 grosh , ndersa nji dele 10 grosh. Për armë edhe janë benue (kanë ba be). Kur burri shqiptar  ka thënë : “Pasha armët” , shqiptari  as të ka rrejtë as të ka hanger fjalët.  Për armët edhe janë lavdue…2.  Ndersa një studiues huaj i fundit të shekullit XIX per “dashurinë” e shqiptarëve për armët  do të shkruante : “Dorezat e revoleve  që shqiptari mban në brez  , janë të gjitha  të gdhendura dhe të zbukuruara , por po i pelqeu më shumë pushka , ajo është e gjatë , e hollë  dhe njësoj e gdhendur  dhe e zbukuruar , shpesh me gurë të çmuar , me  një gdhendje  të artë për  gjatë  tytës.3.  Siç tregon historia jonë , armët kanë qenë “shokët besnik” të pandarë të malësorve e shqiptarëve ndër mote e shekuj , shpesh edhe në kushte mbijetese. Edhe Kral  Nikolla i Malit te Zi , (ndonse në përgjithsi në luftë me malësorët shqiptarë , për interesat e zgjerimit të Malit të Zi ) , si  poet dhe si njohës i psikologjisë e trimërisë të malësorve në mbrojtje të nderit , jetës dhe trojeve të veta , e ka pershkruar me mjeshtri , por edhe me realizëm “shoqerinë” e pandarë të malësorve  me  pushkët e tyre.  Në  poemen me titullin  domethënës: “Kryengritja e Malësorëvet” (Malisorski  Ustanak, shkruar në vitin  1911), i kushton  ndër te tjera  edhe disa vargje brilante , momentit kur  Tergut Pasha  i kishte thirrur  (me hile)  në Shkoder malsorët me armet e tyre, për një takim gjoja të rëndësishem dhe në interes të malësorve… Por  në kushtet e pabesisë  e  rrethimit nga ushtria turke, u thotë  malesorve per  t’i  dorzuar  armët tek autoritete turke të Shkodres , pasi  armët e tyre janë të vjetruara , dhe në vend të tyre autoritetet  turke do t’u  jepnin gjoja  pushkë të reja… (Gjë që në të vertet doli mashtrim) . Kral Nikolla  duke e përshkruar këtë moment delikat të “ndarjes” të malesorve me pushkët e tyre ,  pasi thotë se  pushka  u ishte shoqe besnike , e prandaj tash mjerohen me e lanë në fund të ndonjë depoje  o nendhece  ku do të myket. Secili mban pushkën para duersh  e puthë  dhe me të falet kështu:   

“…Lamtumirë , moj pushkë gjaksore , 

Mori shpresa  eme e moçme  ,

Sulltani tjeter po më falë , 

E thonë se ajo ty ta kalon .

Por krizma jote  shumë ma larg nepër bjeshkë ndihet. 

Ti o shoqe ke luftue në Javor  ,  

Të asht ndie krizma nepër Greçë , 

Ke shkelxye  ti për në Shpuzë  dhe prej Tivari ,  

Malazezët  ti i ke vramë , 

Besa edhe shejet edhe shqipet , e nepër liqej e kneta  , 

Rosa e shpend  të egjër e krahpraruem…  

Me nafakë më je kenë gjithmonë  ,

E unë  kurr  s’ta kam lanë fëtyren me tu nxi , 

Ti  je kenë si pasqyrë ,  

Ti je kenë uzdaja e eme. 

Lamtumirë  pra shoqe  besnike , 

Mue më pret nji pushke e re , 

E ty e mue  së bashku na kjoftë , 

Faqja e bardhë e ndera per gjithmonë.    

A thue do  m’errsohesh  ndër depot e tmerrshme , 

Ku nuk deporton dielli  i shkelxyeshem , 

E mbreteron  lagështina  ? 

Për i  mend unë  drue se po , 

E prandaj ahmarrse  para se të  dahem pergjithmonë , 

Dua t’a puthi edhe nji herë  fëtyren tande të shkelqyeshme…”.4.  

Duke parë se shqiptari dhe arma e tij kanë qenë gati “sinonim” i njeri tjetrit  më shkon mendja te vargjet lapidare të homerit shqiptare (At Gjergj Fishtes):

“…Kemi këndue po armët besnike 

Që flakërue kanë në dorë t’Shqiptarve

Kah kanë dekë per besë jetike 

Kah kanë dekë kta , për DHE t’parëve..” .5.

REFERENCAT:

1.Hilë  Mosi , Vepra letrare , fq.314-315, sh.b.”Naim Frashëri” ,Tiranë 1986.

2.At Kolë P. Berishaj , Etnografi -3- , fq.46-48 , Enti botues  poligrafik “At Gjergj  Fishta”, Tiranë 2003.  

3.John  Foster  Fraser ,”Shqiperia e  Poshtme” , fq.11 ,botimi shqip : Zenit Editions 2009.   

4.Botim special i rev. “Leka”me me rastin e 25 vjetorit të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë , 1937 , fq.19(621)-20(622). 

5. At Gjergj Fishta; Mrizi i Zanave,fq.9