Aleksandër Çipa/

Lufta dhe kontributi i UÇK është histori madhështore çlirimtarësh për gjithë kombin dhe për statusin e shqiptarëve në trojet e tyre. Është akt madhor i lirisë për gjysmën e kombit. Asnjë popull nuk i ka eklipsuar kësi veprash dhe epopesh, me gabimet post lufte të disa ish luftëtarëve që hynë në statusin e qeverisësve dhe të shtetndërtimit. Në shoqëritë e popullit tonë kanë ardhur sëmundje të reja që kanë hyrë në mutacion me të vjetrat. Për këtë arsye fryma malinje të reja janë bashkuar me malinjitete të vjetra, fatkeqësisht të trashëguara.

Specialja e Hagës e legjitimuar nga Kuvendi i Kosovës nuk e shëndoshi drejtësinë në Republikën e re, por përkundrazi, ka dëshmuar e dëshmon një Speciale me varësi të jashtme nga Kosova. Kjo Speciale i ka hyrë në hak imazhit real të luftës çlirimtare të popullit shqiptar në Kosovë. Në kohët e afërme që po vijnë, do të dalin në pah dëshmi e prova kompromentuese për varësinë dhe ndikimet shtëtërore e ekstra shtetërore, jashtë Kosovës, mbi këtë Prokurori dhe Gjykatë Speciale.

Kjo Drejtësi që doli si institucion jashtë Kosovës për të funksionuar në territor jashtë saj, deri tani ka dhënë provën e “gjuetares” së luftëtarëve me shumicë dhe të xhelatëve nga Serbia, me pakicë.

Protesta e datës 7 Gusht 2025 është një akt manifestimi me urdhër të ndërgjegjes kombëtare për Luftën Çlirimtare. Eshtë një ribashkim i madh popullor në pohim të krenarisë për atë epope që i imponoi një balancë bashkëjetimi në trojet ballkanike dy fqinjëve. Për shkak të serbëve, kjo u arrit pasi u derdhën lumenj gjaku dhe kaluan volume të mëdha tragjedish.

Në emër të mirënjohjes dhe rikrenarimit për atë epope, duhet të jemi të gjithë me UÇK-në, pra me historinë e saj që përgjatë asaj lufte dhe më pas, është e jona!

SHPENDI TOPOLLAJ/

Uran Kalakulla, vdiq gati pa pritur në një ditë pranvere. Në jetë kishte vuajtur shumë, por kurrë nuk qe thyer. Pas përmbysjes së diktaturës, me shkrimet dhe librat e botuara, u bë një figurë mjaft e njohur. Personalisht jam i lumtur që këtë luftëtar të lirive dhe të të drejtave të njeriut, e kisha mik. Për cilësite e tij të jashtëzakonshme, karakterin, kulturën, qartësinë e ideve, dashurinë për atdhe; pra për këtë demokrat të kulluar, po të më qe dhënë mundësia, në varrimin e tij do të kujtoja fjalët e paharruara që Hygoi tha për vdekjen e Volterit: “…Me qënë se nga fronet vjen nata, le të vijë drita nga varret.” Dhe jam plotesisht i bindur se duke thënë kështu, nuk do të gaboja aspak. Edhe te grekët e lashtë Urani personifikonte Perëndinë e Qiellit, prej nga toka merrte dritën. Por në jetë, ashtu siç ndodhte shpesh në mitologji, ata që synonin të shpërndanin dritën për të tjerët, vetë ndëshkoheshin me errësirë.

Librin e tij “21 vjet burg komunist” që më dërgoi e lexova duke kujtuar se ai njëherë më pat thënë që “shumë krime u bënë te ne. Por ajo që ngjau qe edhe një provë e madhe e atyre që vuajtën. Burgu tregoi karakterin e secilit. Pati nga ata që hynë me dinjitet dhe dolën prej tij akoma më dinjitozë. Lum ai që arriti të shpëtoje shpirtin”. Uran Kalakulla, siç del gjatë gjithë librit, mbeti aq i paprekur në nderin e tij, sa ai vlerëson pa drojë të tjerët, qofshin të dënuar, qofshin ruajtësit e tyre. Ai shkruan: “Kur ndodhet para rrezikut njeriu, dhe ai me pak trimi, po të ketë disi dinjitet në veten e tij, shtrëngon dhëmbet dhe mundohet ta shohë në sy rrezikun, duke u munduar t`i bëjë ballë, apo të paktën ta durojë a sa të jetë e mundur më mirë. Ajo trimëria klasike apo romantike e kalorësve të lashtësisë apo të mesjetës, më duket se ka perënduar prej kohësh dhe nëse ka qënë ndonjëherë e vërtetë. Kështu kam pasur prej kohësh dhe vazhdoj të kem mendimin se trimëria e vërtetë nuk është aspak te shpata e muskujt e bëshëm të trupit, por te zemra e shpirti i tij. Kam parë gjatë kohës së burgut jo burra, por meshkuj, që kishin alamet fiziku dhe para një kapteri xhuxh dhisnin gjak! Ashtu siç kam parë djem, që fizikisht jo vetëm që ishin mesatarë e nganjëherë të dobët, aq sa një erë e fortë mund t`i merrte me vete, por kur vinte puna para rrezikut e mundimit shtrëngonin dhëmbët dhe qëndronin si burra të vërtetë”.

Koincidoi që librin e Uranit “21 vjet burg komunist” e lexova fill pas librit të bujshem te F. M. Dostojevskit “Shënime nga shtëpia e të vdekurve”. Cilido lexues që ka një farë formimi letrar, do të shohë se kam shumë të drejtë që them se vuajtjet në burgjet e periudhës komuniste në Shqipëri, janë shumë më të rënda se ato të burgjeve të kohës së Carit në Rusi, dhe se Uran Kalakulla ynë, s`bie aspak më poshtë në të përshkruarit artistik të tyre, se vetë gjeniu rus. Ai është një mjeshtër i jashtëzakonshëm i penës. Analizat dhe përshkrimet e tij, janë të paqortueshme, aq sa vetiu të lind pyetja: Përse i duhej bërë një dëm kaq i madh kulturës tonë, duke mbyllur në qelitë e ftohta, talente kaq të fuqishme. Duke parë se “Shqipëria e viteve 60 – të ishte e gjitha një dëshpërim, Urani, që komunizmin e quante një fatalitet historik, së bashku me shokë të tjerë si Pjetër Arbnori, Agim Musta, Tanush Kaso etj. në ilegalitet të plotë dhe me një guxim të pabesueshëm, po të kemi parasysh kohën, formuan një grup opozitar, kryetar i të cilit u zgjodh Urani. Ky grup kishte një program, i cili synonte atë ideologji që do t`i çonte në një pozicion mes të majtës ekstreme dhe të djathtës ekstreme. I kishin hyrë një pune edhe pse përsërisnin herë pas here një thënie të Çernishevskit, se në regjimet popullore politika nuk ështe një shetitje më biseda të kendshme në bulevardin “Nevskij”, por është në burg, tortura, plumba dhe litar! Dhe ashtu doli vërtetë. Më 27 Maj 1961, ata, në rrethana ende të paqarta, u arrestuan. Dënimi dihej: Ai dhe Pjetër Arbnori me vdekje, të tjerët me afate të gjata burgimi.

Të flasësh për llahtaren e burgjeve shqiptare të kohës së diktaturës, nuk thua ndonjë gjë të re.

Janë me dhjetra e qindra dëshmitarë që kanë treguar e përshkruar fytyrën e vërtetë e çnjerëzore të tyre. Urani ka marrë përsipër diçka më shumë. Ai zbërthen karakteret njerëzore pasi “Laryshia e botës njerëzore bie fort në sy, më mirë se kudo tjetër në burg. Dhe, për pasojë, askush nuk është hero kur bie në burg, por mund të bëhet atje, ose mund të shkojë drejt skajit tjetër, pra nga njeri në vemje, në një krimb qe tërhiqet rrëshqanë, vetëm e vetëm, që të mund të shpëtojë ekzistencën e tij njerëzore. Kështu, për pasojë burgu ka dy fakultete atë të nderit dhe të burrërisë dhe atë të turpit dhe poshtërsisë”. Të kalosh plot 21 vjet mes kapterrëve dhe minjve të gjirizeve, nuk i thonë shaka. Siç nuk është shaka dhe qëndrimi i lidhur me pranga “gjermanesha”. Por më shumë se sa dhimbjet fizike, Urani përshkruan gjendjen psikologjike. Në këtë fatkeqësi që e ka gjetur, në një moshë fare të re, ai çuditërisht kupton se nuk ndien aspak frikë. Brënda vetes së tij ai ndihet stoik. Ai ndiehet krenar që ideja për t`a pritur të pashmangeshmen me qetësi, gjakftohtësi, kurajo e dinjitet, e shoqëron edhe brënda dhomës së vdekjes. “Dëshpërimi, leqendisja, lotët, të qarat e të thirrurat si prej gruaje, më janë dukur (në raste të tilla), jo vetëm shenja të një paaftësie absolute të vetes për t`u përmbajtur, por të një dobësie të tillë që i ka rrënjët sa në një dashuri të pafund ndaj vetes (e, për pasojë, edhe një dhëmbshurie e tejskajshme), aq dhe nga mungesa absolute e seriozitetit dhe respektit për vetveten.” Vetë ai e pret vdekjen si në legjenda. Nga që e di se ditën nuk vinë për ta marrë e për ta ekzekutuar, bën si bën mes sfilitjeve, e pushon pak. Kurse natën qëndron në këmbë, me fytyrën e kthyer nga dera, që kur ta hapnin, ta gjenin përballë, të gatshëm e jo ta hiqnin zvarrë. Ai e priste vdekjen ashtu si Mersoi i Kamysë, i cili veçse uronte që ditën e ekzekutimit të tij të kishte sa më shumë njerëz, paçka se ai po dënohej i akuzuar për vrasje, por në të vërtetë s`kish bërë asnjë krim, vetëm se nuk kish qarë në varrimin e së ëmës. “Pastaj, – shkruan ai – kisha vendosur të hidhja disa parulla që të dëgjonin të gjithë të dënuarit. Sa të më hante gryka, ashtu si dhe para skuadrës së pushkatimit”.

Në jetën e përditshme njeriu e ka shumë më të lehtë të ruajë dinjitetin e vet. Ka shumë gjëra që për t`i bërë, a për t`iu shmangur, e ka ai në dorë. Kurse në burg, puna ndryshon. Je i mbikqyrur në çdo hap, i izoluar nga bota, i detyruar të zbatosh urdhrat e të tjerëve, shpesh edhe të injorantëve, s`u bën dot bisht provokimeve e ngacmimeve. Pa dashjen tënde, mund të bëhesh pre e sherreve, e zënkave pafund. Të fyejnë e të poshtërojnë, të fusin për hiçmosgjë për një muaj në birucë. Por dhe kur ti numëroje edhe orët që të kishin mbetur për t`i kaluar në ate ferr, mund të të ridënonin pa të keq me pesë, me gjashtë, me shtatë, me tetë, me nëntë e me dhjetë vjet burg të tjera. Bile, mund edhe të të vrisnin fare e të të linin pa varr, qe të të mos të gjendej as nami e as nishani. E në këto kushte, i shkreti njeri, është në hall. Të ulë kurrizin? Të serviloset? Të provokojë e spiunojë të tjerët? Pra, të humbë nga vetja diçka shumë të vyer: nderin, që më pas nuk ke se ku ta gjesh? Tani zgjidh e merr. Dhe Urani diti të zgjedhë, ndaj nuk kurseu askënd, si ata që ulën kurrizin, e u bënë dëm shokëve, si xhelatët që quheshin prokurorë, hetues, gjyqtarë, komandantë burgu, operativë e deri gardianë. Të tërë s`ka pse t`i ruajë. I përmend me emër e mbiemër, në të kundërtën përgjegjësia e krimit do shpërndahej ose vetë ai do të mbetej anonim. Në këto raste pena e Uranit është e hidhur.

Dhe sa e këndshme bëhet kjo penë kur flet për një superintelektual, që i bën nder gjenit shqiptar, si Mustafa Bajraktari, të cilin e kishin përplasur si shumë të tjerë, në burg.

Për atë që s`ka qënë ndonjëherë në burg, është e vështirë ta besojë se atje ka një pafundësi tipash e ndodhish, për të mos thënë një univers i tërë. Pikërisht këtë univers na jep Uran Kalakulla. Çdo kapitull do të qe më se i mjaftueshëm për të shkruar skenarin e një filmi mbresëlënës. Libri “21 vjet burg komunist” përbën ndofta më mirë se çdo libër i llojit të tij enciklopedinë e burgut. Parakalojnë para syve të lexuesve, trima e frikacakë, xhelatë e viktima, besnikë e të pabesë, të mirë e të liq. Shohim aty grupin e pleqve të burgut, të rënët nga fiku, njerëzit e zotit, shkrimtarë e “doktrinarë” marksistë, të huaj që besonin te “parajsa” shqiptare, por dhe horrat e burgut. Duke u marrë me këta, si dhe me gjeneralët e zinj e prokurorët e kuq, të cilët sot duhet të turpërohen me ato që kanë bërë, Uran Kalakulla, i bën një shërbim të madh historisë tonë. Ai tregon se si duhet shkruar e vërteta dhe u jep një goditje përfundimtare të gjithë atyre që thonë se u lodhëm me letërsinë e burgut. Urani sikur u thotë atyre: Ju nuk u lodhët njëherë për të na nxirë jetën ne, dhe mërziteni vetëm pse ne shkruajmë përsa kemi parë e hequr në kurrizin tonë? Ata duhet ta dinë thënien e Tit Livit se “E vërteta mund të errësohet për një kohë, por kurrë nuk shuhet”.

Hisen Berisha/

Përfaqësuesit e organizatave të dala nga lufta – kategoritë sublime të sakrificës dhe kontributit kombëtar – janë të detyruar të vihen në rolin e tyre në rrethana paqeje, përballë situatës alarmante politike dhe institucionale që po e paralizon e rrezikon ekzistencën e shtetit.

Në mungesë të reflektimit nga partitë politike për konstituimin e institucioneve legjitime, shkelja e kushtetutës nga përfaqësuesit e votuar të popullit – me moszbatimin e aktgjykimit të Gjykatës Kushtetuese brenda 30 ditëve, si dhe përbuzjes së vazhdueshme institucionale ndaj luftëtarëve të lirisë – reduktimit të mbështetjes së mbrojtjes ndaj të mbajturve në Hagë, morën vendim që të organizohet një <protestë gjithë popullore>, me kërkesa të drejta dhe të patjetërsueshme si më poshtë:

Kundërshtimi i padrejtësive ndaj ish-bashkëluftëtarëve të UÇK-së në proceset e Gjykatës Speciale;

Formimi urgjent i institucioneve legjitime, në përputhje me Kushtetutën dhe rendin demokratik të Republikës së Kosovës;

Ndërprerja e përbuzjes dhe diskriminimit ndaj kategorive të luftës, përfshirë:

• përjashtimin nga paga minimale,

• mungesën e përkrahjes financiare dhe sociale,

• mosmiratimin e ligjit për mbrojtjen e vlerave të luftës çlirimtare.

Protesta do të mbahet më 7 gusht, në ora 17:00, në sheshin “Skënderbeu” – Prishtinë.

Ftohen të gjithë qytetarët, pa dallim bindjesh politike, që të bashkohen në përkrahje të atyre që sakrifikuan për lirinë dhe shtetin!

Artan Nati/

Kam pasur raste kur më është dashur të kërkoj falje dhe, në vend të një “më fal” të qetë e të sinqertë, kam kërkuar një rrugëdalje elegante, një justifikim, një “por” shpëtimtare. Jo sepse nuk doja të kërkoja ndjesë, por sepse diku brenda meje ishte ngulitur ideja se të kërkosh falje do të thotë të humbësh dinjitet, të shfaqësh dobësi. Sot, dua ta kuptoj ndryshe: ndjesa nuk është një akt humbjeje, por një dëshmi force. Dhe mbase në momentin kur ne fillojmë të kërkojmë falje pa frikë, pa “por”, dhe pa krenari të sëmurë, jemi një hap më afër të qenit njerëz të lirë, me veten dhe me njëri-tjetrin. Falja nuk është vetëm një akt mëshire ndaj tjetrit, por është një akt çlirimi nga vetja. Sepse, në fund të fundit, kur falim, kuptojmë se nuk po nxjerrim dikë tjetër nga burgu i fajit, por po hapim qelinë ku kemi mbajtur peng shpirtin tonë.

Përse ne shqiptarët duket sikur nuk e mësojnë kurrë kërkimin e faljes? Nuk është se nuk kemi gabuar. Përkundrazi, kemi një histori të tërë të ndërtuar mbi gabime epike: që nga vëllavrasjet e fisit, tek izolimi komunist, tek tranzicioni pa fund, dhe më tej në banalitetin e ditës, ku shkelim njëri-tjetrin me fjalë, me dhunë ose me forma të tjera. Por në vend të një “më fal” të thjeshtë e njerëzor, ne japim një fjalim. Dhe zakonisht fillon kështu: “Unë nuk jam perfekt, por as tjetri s’është më i mirë.” Sapo ta dëgjoni këtë frazë, kini parasysh se jeni duke dëgjuar versionin shqiptar të një kërkimfalje që nuk do të kërkojë falje. Ndjesa me bisht: Kërkojmë falje me një “por” të madh sa që eklipson vetë idenë e faljes.

Një politikan shqiptar kapet duke keqpërdorur fondet. Në vend që të japë dorëheqje dhe të thotë: “Gabova, kërkoj falje,” ai thotë: “Në këtë vend gjithmonë më sulmojnë ata që nuk arrijnë të më kuptojnë. Kërkoj ndjesë nëse ndokush është ndjerë i lënduar, por unë kam punuar pa pushim për të mirën e qytetarëve.” Ky ësht arti i kërkimfaljes pa faj, pa përgjegjësi, pa pendesë, por është vetëm një krenari e pathyeshme dhe një egërsi viktimash. Jo më kot, as në fjalorin politik, as në kulturën publike shqiptare nuk ekziston figura e “udhëheqësit që kërkon ndjesë”. Kjo është për skandinavët, thuhet shpesh, dhe jo për ne. Tek ne, udhëheqësi largohet vetëm me dhunë ose arkivol shtetëror.

Egoja jonë shpesh dëgjohet me justifikime si: “Nuk bëjmë njeri tjetër më të mirë se veten”. Nëse e sheh një shqiptar që ka bërë një gabim, shpesh ai nuk thotë: “E pranoj, më fal.” Jo, ai thotë: “Po mirë, a mendon ti se je më i mirë?” Pra, nuk ka rëndësi që ke lënduar dikë. Rëndësi ka që tjetri të mos ketë të drejtë të të kritikojë, sepse kjo do të përbënte faj madhor. Kjo logjikë na çon te një barazi absurde morale, ku të gjithë gabojnë, ndaj askush nuk duhet të kërkojë falje. E njëjta logjikë gjen vend në marrëdhëniet sociale. Në një dasmë, xhaxhai që ofendon dikë pas tre gotave raki nuk kërkon ndjesë. Ai thotë: “Nuk ta thashë për keq, e kam për të mirën tënde.” E pastaj shton me krenari: “Unë jam kështu, s’mbaj gjë në zemër.” Vërtet që s’mban gjë në zemër, por e keqja është se s’mban as përgjegjësi në tru dhe po tregon se je thjesht një frikacak që mban shpirtin peng të “burrërisë”.

Historia që nuk na mësoi përuljen, por vetëm këmbënguljen. Pse ndodh kjo? Sepse jemi rritur në një kulturë të nderit të keqkuptuar, ku të kërkosh falje është njësoj si të rrëzohesh përpara tjetrit. Në diktaturë, të pranosh faj ishte të nënshkruaje dënimin. Ndaj sot, çdo kritikë perceptohet si sulm personal. Jo si mundësi për emancipim. Kërkimi i faljes kërkon siguri të brendshme. Dhe fatkeqësisht, shoqëria shqiptare është emocionalisht e pasigurt, ndaj mbrohet me krenari fallco. Shpesh prindi i bërtet fëmijës dhe thotë “do më kërkosh falje ti mua?”, mgjs fajin mund ta ketë vetë. Mësuesi që gabon por nuk kërkon ndjesë se “mësuesi është autoriteti.” Të gjithë kanë nevojë të jenë të saktë, edhe kur gabojnë. Kjo është paradoksi ynë i përditshëm.

Ç’na mbetet? Një shoqëri pa ndjesë, por plot “arsye” Na ka ndodhur të gjithëve. Bëjmë një gabim, por në vend që të themi “më fal”, themi: “Epo, ja që ndodhi… po nuk isha unë i vetmi.” “Po ti ç’do bëje në vendin tim?” “Kjo është Shqipëria, ç’të bëjmë!” Ja pra që ne kërkojmë falje vetëm kur zbulohemi, jo kur na djeg ndërgjegjja. Edhe atëherë, duam të dalim nga situata pa humbur asnjë gram krenarie. Kërkojmë falje me stilin: “Na falni që ju zhgënjyem që nuk jemi të përsosur.” Në fund të fundit, një shoqëri që nuk di të kërkojë falje, nuk mund të mësojë. Sepse kërkimi i ndjesës nuk është fund i dinjitetit, por fillimi i humanitetit. Është akti më politik, më etik dhe më emancipues që mund të bëjë një individ.

Falja nuk është amnisti. Është pranim. Është thyerje e egoizmit dhe e arrogancës barbare. Siç thotë një shprehje që meriton të futet në kushtetutën morale të çdo qytetari: “Të falësh do të thotë të lirosh një të burgosur – dhe të zbulosh se i burgosuri ishe ti.”

Shqipëria ka nevojë për këtë frymë. Jo për të harruar krimet e së shkuarës, por për t’i trajtuar ato me drejtësi dhe njerëzi, jo me urrejtje dhe hakmarrje. Sepse kur falim, nuk shpëtojmë fajtorët, por çlirojmë veten nga e kaluara. Ne shqiptarët e Amerikës dhe të gjithë ne që jetojmë në një shoqëri ku një president mund të kërkojë ndjesë publike, ku një ministër mund të japë dorëheqje për një lapsus etik, e dimë që falja nuk është akt i dobëtit, por virtyt i të fortit. E dimë se një shoqëri e shëndetshme nuk jeton me hakmarrje të përhershme, por me kujtesë të ndershme dhe zemër të hapur.

Nëse do të donim të sillnim një formë të re patriotizmi, ajo do të ishte kjo: t’i mësojmë njëri-tjetrit artin e faljes. Jo si akt harrese, por si akt qytetarie. Jo si zëvendësim të drejtësisë, por si fillim i një kulture tjetër, asaj që na mungon më shumë: kultura e përgjegjësisë dhe e njeriut që ka guximin të pranojë gabimin dhe të thotë “më fal”. Ne nuk jemi të lirë. As nga e kaluara, as nga njëri-tjetri. Ne ruajmë fyerjet si të ishin trofe. Ndaj çdo cikël politik kthehet në një hakmarrje të ripërsëritur. Asgjë nuk zgjidhet përfundimisht. Vetëm përmbyset. Dhe mbi rrënojat ndërtohet një hakmarrje e re.

Dhe kur të mësojmë t’i themi tjetrit me zë të qetë: “Më fal, isha gabim.” atëherë do kuptojmë se shoqëria nuk ndërtohet mbi krenarinë që nuk lëshon pe, por mbi përulësinë që pranon të ndryshojë. Deri atëherë, vazhdojmë me ritualin e zakonshëm: “Po unë nuk bëj njeri më të mirë se veten?”

Zef Ujkaj/

Më 31 korrik 2025, në moshën 92-vjeçare, u nda nga jeta Drita Ivanaj (Ujkaj), një ndër bijat më të ndritura të një prej familjeve më të shquara të historisë shqiptare. Homazhet për të ndjerën u zhvilluan në ambientet e Fondacionit “Martin dhe Mirash Ivanaj” në Tiranë, institucioni që ajo krijoi e drejtoi me përkushtim, ndërsa përcjellja për në banesën e fundit u bë në varrezat e Sharrës, pranë të atit, Martin, xhaxhait Mirash dhe kushëririt Nikollë. Me largimin e saj nga jeta, Shqipëria humbi një personalitet të rëndësishëm, që i kushtoi jetën trashëgimisë familjare, promovimit të vlerave kombëtare, ruajtjes së kujtesës historike dhe përhapjes së dijes ndër brezat e rinj.

Drita Ivanaj lindi në vitin 1933, në Tiranë. Ajo ishte e bija e juristit dhe gjyqtarit të lartë Martin Ivanaj dhe bashkëshortes së tij Giuseppina Pogliotti, italiane nga Napoli. Pas pushtimit fashist të Shqipërisë në vitin 1939, në moshën 6-vjeçare, Drita u largua nga Shqipëria bashkë me nënën e saj, fillimisht në Itali dhe më pas në SHBA, ku ajo ndërtoi një jetë të pavarur përmes edukimit, punës dhe përkushtimit të jashtëzakonshëm. Në Itali, Drita kreu Liceun Shkencor dhe më vonë studimet e larta në Hunter College në Nju Jork për Ekonomi dhe Menaxhim Biznesi. Drita pati një karrierë të suksesshme në menaxhimin e biznesit ndërkombëtar, ku për 15 vite drejtoi zyrën përfaqësuese të kompanisë italiane FIAT në SHBA. Më pas, ajo u orientua drejt fushës së sistemeve kompjuterike dhe për më shumë se dy dekada shërbeu në Universitetin Columbia si eksperte e lartë dhe menaxhere projektesh për dixhitalizimin e sistemeve administrative.

Në vitet ’90, me rënien e komunizmit, Drita u rikthye për herë të parë në Shqipëri dhe rifilloi lidhjen e saj me vendin e origjinës, me qëllimin kryesor mbrojtjen e trashëgimisë së familjes Ivanaj dhe restaurimin e shtëpisë së Ivanajve – dikur e bastisur nga pushtuesit dhe e sekuestruar nga regjimi komunist – në një vend dijeje dhe kulture. Gjithashtu me përpjekje të mëdha arriti të riatdhesojë eshtrat e të atit nga Stambolli, për t’i prehur në Tiranë pranë vëllait të tij, Mirashit.

Në vitin 1995, ajo themeloi Fondacionin Ivanaj në Nju Jork dhe pas një viti Fondacionin “Martin dhe Mirash Ivanaj”, në shtëpinë e rindërtuar, në Tiranë, të cilën e mori në pronësi pas shumë peripecive. Fondacioni “Martin dhe Mirash Ivanaj” është një organizatë jofitimprurëse që promovon arsimin, kulturën dhe vlerat kombëtare. Në ambientet e këtij fondacioni përveç dokumenteve të shumta, artefakteve, librave, është i ekspozuar edhe një flamur, i cili u mor nga shtëpia e tyre në Tiranë, nga bashkëshortja e Martinit, Giuseppina, përpara se fashistët të futeshin në kryeqytet duke e marrë me vehte në Itali dhe pastaj në Amerikë.

Sot, ky fondacion përfaqëson një nga institucionet më serioze dhe të përkushtuara ndaj ruajtjes së trashëgimisë dhe edukimit qytetar në Shqipëri.

Historia e familjes Ivanaj është e lidhur ngushtë me ndërtimin e shtetit shqiptar modern. Prejardhja e tyre është nga Bëkajt e Trieshit, në Malësi, një fis i njohur për trimëri dhe atdhedashuri. Djemtë e Dodë Ivanit – Martini, Mirashi dhe Zefi – do të linin gjurmë të pashlyeshme në historinë e Shqipërisë. Shkollimin fillor e kryen në vendlindje, ndërsa gjimnazin në Beograd. Studimet universitare i përfunduan në Romë, ku Mirashi u diplomua në filozofi dhe jurisprudencë, ndërsa Martini në të drejtë zakonore, me fokus mbi traditat juridike të Trieshit, Hotit dhe Grudës. Tezat e tyre u vlerësuan maksimalisht dhe botimi i tyre u bë i mundur falë bijës së Martinit, Drita Ivanaj, dekada më pas.

Pas kthimit në Shqipëri, Martini kontribuoi si avokat, gjykatës, anëtar dhe kryetar i Gjykatës së Lartë (1932–1938), ku dha ndihmesë të jashtëzakonshme në hartimin e legjislacionit modern shqiptar. Vdiq në ekzil në Stamboll më 1940, duke lënë bashkëshorten Giuseppina dhe vajzën e tyre të vogël, Dritën.

Mirashi Ivanaj, një ndër personalitetet më të mëdha të arsimit shqiptar, la gjurmë si reformator i shkollës kombëtare. Ai hartoi dhe zbatoi reformën e madhe të arsimit shtetëror dhe laik, duke e bërë arsimin fillor të detyrueshëm dhe falas. Në postin e Ministrit të Arsimit (1933–1935), luftoi për të krijuar një shkollë shqiptare të pavarur nga ndikimet e huaja dhe fetare, të bazuar në parimet e dijes, qytetarisë dhe barazisë. Krahas tyre, kushëriri Nikollë Ivanaj dha kontribut të vyer si botues dhe publicist, pjesëmarrës në Kongresin e Triestes dhe përfaqësues i Shqipërisë në Konferencën e Paqes në Paris (1919). Vepra e tij letrare dhe publicistike është dëshmi e përkushtimit të Ivanajve ndaj një Shqipërie të lirë, të arsimuar dhe të denjë.

Pas pushtimit fashist, vëllezërit Ivanaj refuzuan bashkëpunimin me pushtuesit dhe u larguan nga Shqipëria. Mirashi u rikthye pas luftës për të shërbyer si pedagog, por pas përndjekjes së ministrit Gjergj Kokoshi, ai vetë u arrestua në vitin 1947 dhe u dënua me burg për bindjet e tij demokratike. Vdiq më 1953 në spitalin e Tiranës, në vetmi, pa nderimet që i takonin.

Biblioteka dhe arkivi i familjes u shkatërruan nga fashistët dhe komunistët. Por vëllezërit Ivanaj lanë një trashëgimi të pavdekshme – ndërtuan institucione, mbollën dije, kultivuan vlera dhe jetuan me dinjitet.

Mirashi mban titujt “Kumandar i Urdhrit të Skënderbeut”, “Martir i Demokracisë”, “Mësues i Popullit” dhe “Nderi i Kombit”. Ai dhe Martini janë dëshmi se Shqipëria është ndërtuar edhe mbi sakrificat e mendjes dhe shpirtit.

Me ndarjen nga jeta të Dritës, u shua pinjollja e fundit e një familjeje që i dha Shqipërisë gjykatësin dhe ligjvënësin, reformatorin e arsimit, botuesin dhe publicistin, luftëtarin për pavarësi dhe mbrojtësin e trashëgimisë. Ajo mbylli me dinjitet një histori të lavdishme, duke lënë pas gjurmë të thella në shoqërinë shqiptare. Në emrin tim dhe të vëllazërisë Ujkaj, Ju falënderojmë nga zemra të gjithëve për ngushëllimet dhe fjalët e ngrohta që na keni dhënë në këtë kohë të dhimbshme, pas ndarjes nga jeta të motrës dhe bijës sonë të dashur, Drita Ivanaj.

Drita pushoftë në paqe. Kujtimi i saj do mbetet përjetë i gjallë në zemrat tona, jo vetëm si pjesë e pandashme e familjes sonë, por si një grua që me përkushtim, vendosmëri dhe dashuri për atdheun, punoi pa u lodhur që vepra e vëllezërve Ivanaj – Mirashit dhe Martinit – të mos harrohej kurrë. Ajo u bë ura lidhëse mes së kaluarës dhe brezave të sotëm, duke themeluar një fondacion të posaçëm për të ruajtur, promovuar dhe bërë të njohur trashëgiminë intelektuale dhe atdhetare të familjes Ivanaj, në shërbim të arsimit, drejtësisë dhe shtetit shqiptar.

Sot, më shumë se kurrë, ne ndjejmë krenarinë dhe përgjegjësinë për të vazhduar këtë amanet. Drita nuk ishte thjesht një bijë e Ivanajve, por një dritë që vazhdoi rrugën e tyre me dinjitet, fisnikëri dhe vizion. Bëkajt e Trieshit, Malësia dhe mbarë Shqipëria do të të kujtojnë me krenari. Qoftë i përjetshëm kujtimi i saj!