Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

NGA POLEMIKAT E KOLOSEVE – NOLI: LUFTEN NUK E HAPA UNE, POR FAIKU

by

NGA IDRIZ LAMAJ*/
Kush e hapi luftën?/
Faik Konitza bën një shaka pa kripë kur thotë që unë e paskam provokuar dhe ia paskam hapur luftën.. Ja faktet: Ay nisi me anën e Diellit një fushatë diskriminimi që në Janar të motit 1925 kundër shokëve të mi e kundër meje. Unë u-përgjegja në Shtator të motit 1925, domethënë tetë muaj pastaj.
Qellimi i Faik Konitzës
Lufta për diskriminimin e nacionalëve kishte një qellim të çkoqur: Të gatitë udhën për një fushatë të hapur në favor të tradhëtorëve. Tani Faik Konitza lot me kartëra të hapura: Çpifje dhe sharje kundër Nacionalëve të mundur, lëvdata të paturpëshme për tradhëtorët mundës.
Shakaja m’e bukur
Pas mendjes së Faik Konitzës, e paskemi tradhëtuar Shqipërinë aq sa dhe Ahmet Zogu, dhe Vatra s’kishte veç të zgjidhte midis dy grupesh prej tradhëtorësh. Natyrisht pra Vatra zgjodhi grupin e tradhëtorëve mundës S”kishte tjetër udhë! Mezallah! Cili ësht ai budalla që munt të thotë se Vatra munt të lëftonte që të dy grupet e tradhëtorëve, ose të hiqej me një anë dhe të mos kishte punë as me njërin grup as me tjetrin.
Katilë !
“Katilë këtej, katilë andej” bërtet Faiku, dhe konkludon që duhen përkrahur katilët mundës, që kanë fuqinë në dorë. S’ka udhë tjatër për Vatrën! Mëzallah! Cili ësht ai budalla që munt të thotë që Vatra s’ka asnjë punë me asnjë grup katilësh?
Një çap më tutje
Po Faik Konitza vete edhe një çap më tutje: I gjen të drejta të gjitha vrasjet që kanë bërë gjer die dhe që kanë për të bërë nesër tradhëtorët bashibuzukë. Të shkretët! Kanë të drejtë të mprojnë vetëveten pastaj kanë detyrë të mprojnë memëdhenë nga gjakderdhësit dhe prishësit e shtetit. Kështu, nesër kur të bëhet ndonjë vrasje e re, Faik Konitza do të na thotë që Ahmet Zogu kish të drejtë.
Rroftë Ahmet Zogu !
Pse jo? Ahmet Zogu pas mendjes së Faik Konitzës, ësht i zoti të na vrasë, na ka në dorë të na spastronjë kur t’ia dojë qefi, dhe me gjithë këtë na falë jetën nga shpirtma- dhësia. Pra, rroftë katili që s’na vret!
Ndofta për ekonomi
Po ndofta Ahmet Zogu bën ekonomi nga shkaku i krizës dhe nga që s’i teprojnë plumba për hiçër dhe për dordolecë. Faik Konitza vetë qan me lot për tre plumba të çmuar u-harxhuan më kot për një Ballkanik të humbur si Gurakuqi!
Një mënyrë që s’kushtonte
Puna munt t’ishte mbaruar pa harxhe pas mënyrës së Lynchit, ndjesë pastë kur ishim në Vlorë. Ah! sa do t’ish gëzuar zëmra e ëmbël dhe ëngjëllore e Faik Konitzës, sikur të kishin përfituar nga kjo rasje Vlonjatët! Po këta kanë qenë dhe janë të poshtër që nga kaikçiu m’i vogël gjer të Syreja be Vlora, sikundër ua ka thënë Faiku, dhe s’kanë zotësi për gjera, të cilat janë edhe të larta, edhe të bukura, edhe krejt të lira! Jazëk u qoftë, dhe më qafë e patshin mëmëdhen!
Ja një provë!
Puna e Vlonjatëve më kujton Gurakuqin, të cilin s’do kalorësi fisnik Faik Konitza t’a lërë të qetë as në varr, se s’ka gjë më bujare se sa të lëftosh kundër një kufome. Në një artikull të mëparëshëm kam thënë që Gurakuqi ka qenë më pak Italofil se Faik Konitza. Dhe ja një provë midis tjerash: Në kohën e Luftës së Vlorës, Faik Konitza s’ka lënë gjë pa thënë kundër Vlonjatëve në gazetat Italiane, kur Gurakuqi heshti dhe as u-dëgjua fare. Cili nga të dy kanë qenë më Italofil?
Gjakderdhës dhe tradhëtorë!
Më që erdhi fjala, duhet të shtojmë këtu që Faik Konitza ahere i shante dhe i fëlliqte botërisht luftëtarët Vlonjatë si gjakderdhës, si tradhëtorë dhe si prishës të mëmdheut, pikërisht ashtu si shan e fëlliq sot kumandarin e tyre me famë Qazim Kocullin!
Hiç e hiç
Po Qazim Koculli, sot i mundur, s’është hiç, pas standardeve të vendosura prej Zullulandit dhe të imponuara mi botën e qytetëruar. Gjithashtu s’është hiç, e hiç gjësendi dhe ay kolegu im, që i paska shkruar një letër të zemëruar Faik Konitzës. Natyrisht, njerës me vlerë, njerës të mëdhenj janë dallkaukët, rajenjët, larot dhe zaptitë. Dhe po t’i shtudiojmë punët me kritere historiani t’Afrikës, do të shohim që Faik Konitza ka plotërisht të drejtë.
Karamanjolla
Ky kolegu im, që s’dimë cili është, sikur t’a kish fuqinë në dorë, do t’i dërgonte në Karamanjollë të gjithë Shqiptarët! Pa fjalë, pa dyshim!. S’munt të ketë në Shqipëri njeri më të egër dhe më gjakpirës se ay, i cili goditë në një letër më të bukurin e më të bardhin ëngjëll të mirësisë dhe të butësisë, qe ka dërguar Qielli në këtë botë, – Faik Konitzën.
Hiç e gjakdherës!
Faik Konitza s’munt të më përjashtonte shumë kohë nga lista e hiçërve dhe gjakderdhësve. Po ky mjerimë nukë më ka mallëngjyer shumë. Përkundër, është një lumëri, se kështu s’ndodhem në rezik të identifikohem me ata që quan sot Faik Konitza, zemërmirë dhe shpërtimtarë të mëmëdheut!
Mosmirënjohës?
Qenkam jo vetëm hiç e gjakderdhës, po dhe mosmirënjohës. S’ia paskam njohur të mirat Ahmet Zogut! Për ca të mira që më paska bërë, kam patur rasjen të flas më parë dhe të tregonjë kujtve ua detyronj me të vërtetë. Më poshtë po flas për ato që më nëmëron tani Faik Konitza.
Deputet
S’ia detyronj aspak Ahmet Zogut që jam qasur si deputet i Vatrës në Parlament më 1921! Ja faktet e thata që munt t’i kontrollonjë cilido në rekordet e Parlamentit: U-qasa si deputet i Vatrës në Parlament me një zë, kur shumica e deputetëve ishin kundërshtarë t’Ahmet Zogut, dhe në mos lajthitëm, nj’a dy a tre deputetë vetëm abstenuan nga votimi.
Pension?
Pensionin m’a votuan shumica e deputetëve të shoqëruar me të quajturën “klikë” dhe disa nga kundë- rshtarët e Ahmed Zogut, kur një pjesë e madhe e Ahmedi-stëve votuan kundër. Pensioni nukë do të kishte fituar shumicën, sikur të mos kishin votuar në favor disa nga kundërshtarët e aherëshëm. Kjo gjë ngjau kur Ahmed Zogu kishte një shumicë Parlamentare shtypëse. Tani të shohim ç’është ky pension. Pas rekordeve të Parlamentit, këtë pension munt t’a mar kur të mos jem as në shërbim të shtetit as në shërbim të Kishës, domethënë pasi të vdes!
Ministër
S’kam patur, as kam, ambicje për fushën politike, në të cilën jam zvarnisur gjithnjë me pahir a me gjysmë zemër i shtërnguar prej Vatrës, prej shokëve dhe nga ndjenja e detyrës. Në Lidhjen e Kombeve kam vajtur gjithnjë, i shtyrë pothua me një zë prej shokëve dhe kundërshtarëve. Kam akseptuar keyeministrinë, se s’muntnja të hiqesha nga vallja me nderë e pa dezertuar shokët. Kam refuzuar: 1) Kryesin’ e përfaqësisë në Paris, që m’a proponoj Mehmet Konitza më 1920; 2) Përfaqësin’ e Londrës dhe të Parisit, që m’i proponoj Ilias Vrioni me 1921; 3) Ministrin’ e Punëve të Jashtme, që m’a proponoj prap Ilias Vrioni më 1921; 4) Gjith atë Ministri kur m’a proponoj Hasan Prishtina me 1921.
Kam qenë në shërbim të Vatrës, si delegat, tre vjet e nj’a dy muaj, që në prill 1921, gjer në Korrik 1924, dhe dy vjet si kryetar i saj me 1915-1916 dhe më 1917-1918. Si kryetar i Federatës s’munt të thuhet që mernja rogë, se kjo rogë s’ishte veç një indemnitet për rogën që humbisja nga Kisha. Kam marë pra rogë vetëm si delegat, sa nuk munt të numërohen si rogë parat që na vuri në dispozitë Vatra për fushatën elektorale, a për fushatën e Kishës Prishtina më1921. – Refuzova prapë gjith’ atë Ministri, kur m’a proponoj Xhafer Ypi në emër të Klikës, jo të Ahmed Zogut; e akseptova vetëm pas më ranë në qafë shokët, veçanërisht Mehmet Konitza, dhe pasi e mbajta nj’a dyzet ditë, dhash dorëheqjen. Tani kam vetëm një ambici të gjallë, ambicien të shërbenj në fushën letrare.
Vatra dhe unë
Pas mëndjes së Faik Konitzës, i paskam qenë mos-mirënjohës dhe Vatrës, e cila më përkrahu me fonde, makar me “pasurira të vërteta”, të vëna në dispozitën t’ime. Nga ana tjatër, qenkam tallur me Vatrën, se s’kam realizuar asnjë nga idealet e saj dhe s’i kam dërguar letra veç për të kërkuar para dhe para. Do t’i mar me radhë këto të gjitha. Do të bënj një përqasje midis Faik Konitzës dhe meje, me qenë se kemi qenë në shërbim të federatës po thua me një cilësi, po thua me ato mjete, dhe do të shohim a ka të drejtë, të paktën Faik Konitza, të më kritikonjë sa për këto pika.
“Pasurit’ e vërteta” kombëtare. Faik Konica ka qenë delegat i Vatrës përpara dhe pas luftës për një kohë pothua më të gjatë se unë me rogë, dhe katër pesë vjet; kryetar i saj me rogë. Le t’a bëjnë pakëz hesapin dhe letë shoh cili prej të dyve ka marrë më tepër rogë nga Vatra. Në qoftë se Faik Konica insiston të nëmëronjë në hesapin tim dhe subve -ncionet e Vatrës për fushatën elektorale dhe për Kishën kombëtare, ahere jamë i shtërnguar t’a ftonj të bëhet deputet dhe Myfti, të marrë nga Vatra ato subvencione që kam marrë unë, të vejë në Shqipëri të lëftonjë në Parlament e në zgjedhjet, të dërsinjë për të themeluar një Xhami kombëtare dhe pastaj të më thotë a i pëlqen ky sport dhe a është punë qefi të marësh një subvencion për të hyrë në dy fole prej grerzash të ndryshëm.
Ç’kemi bërë ?
Me paratë që më ka vënë në dispozitën Vatra – dhe këto do të bënte mirë t’i nëmëronte Faiku – nukë mburrem aspak që diç kam bërë. E vërteta është që s’kam bërë hiç, ose më mirë kam bërë një vërë në ujë. Po nukë besonj që Faik Konitza të mburret që ka bërë më tepër se unë në shërbim të Vatrës. Mburrem ve vetëm që jam përpjekur diç të bënj dhe ketë s’munt t’a mohonjë askush, se përpjekjet e mia janë tani kaptina të historisë kombëtare dhe s’munt t’i nxjerë s’andejmi as poshtërsia, as çpifja, as mosmirënjohja, as lehjet e zbrazëta të larove. Nukë besonj që Faik Konitza të mburret që përpjekjet e tij si delegat e kryetar i Vatrës, kapërcejnë të miat. Këtu pra jemi barabar.
Raporte
E vetëma punë që kemi bërë, si Faiku si unë, kur ishim delegatë, ishte të shkruarit e raporteve. Këto ndodhen në arshivat e Vatrës. Le t’i nëmëronjë Faik Konitza, lë t’i peshonjë raportet e tija nga njëra anë dhe të mijat nga ana tjetër, dhe pastaj lë të më thotë cili prej nesh e ka mbajtur Vatrën të informuar më rregullisht e më hollësisht.
Jo Faik Konitza
Ka ca patriotë, të gjallë a të vdekur, që kanë punuar dhe janë përpjekur, pa subvencion të veçantë nga Vatra, brënda, në Shqipëri shumë më gjatë se unë, në kondita më të zorshime. Ata që janë të gjallë munt të kenë të drejtë të më kritikojnë që s’kam lëftuar tamam, aqë sa duhej pas xhepaneve që më dha Vatra. Po jo Faik Konitza, i cili ka patur gjithato xhepanera dhe i cili s’munt të më provonjë fairly që ka çpuar një vërë në ujë më të madhe se timen.
Çkatërrimi i Vatrës
Vatra një herë ka qenë me tre mijë gjer katër mijë anëtarë; po nën administratën e Faik Konitzës ka zbritur në ca qindëra të paka, dhe puna s’ka për të qëndruar as këtu. Nga këto të paka qindëra anëtarësh Faik Konitza tani paska ndër mënt të nxjerë jashtë, të pakën gjysmët dhe t’a qëronj Federatën nga të gjithë gjëmbat. Kështu të mbeten vetëm të saktët dhe besnikët! Sa për buxhetin dhe të ardhurat, për këto s’e ha mëllefi fare dhe ka të drejtë. Posa Vatra u bë një agjenci e hyqymetit dhe Dielli një organ dallkauk i Mydyrit të Pashiqit, e do e drejta që harxhet t’i heq të gjitha hyqymeti, i cili s’kursen para për zyrat e propagandës, për spiunët e për larot. Po aherë Vatra është e vdekur si një shoqëri independente, dhe çudia është që paska në Amerikë ca vatranë të lumtur që s’e kanë kuptuar akoma. Jazëk, jazëk!.
Lufta fetare
Fanatizëm fetare të vërtetë në Shqipëri s’ka. Këtë gjë e kanë dëshmuar të gjithë të huajtë që na njohin mirë. Këtë gjë e kemi parë dhe vetë me sy. Po të huajtë që s’na njohin mirë nukë mundin të kuptojnë qysh munt të bashkohet kombi shqiptar, i ndar në fe të ndryshme dhe këtë argument e përdorin armiqtë tanë për të mprojtur thezën e copëtimit të Shqipërisë. Lufta fetare pra që ka hapur Faik Konitza me anën e “Diellit” munt të sherbenjë vetëm për këtë qellim: Të provonjë me gojën e Shqipëtarëve që armiqtë tanë kanë të drejtë.
Gogoli bolshevik
Në Shqipëri s’ka asnjë lëvizje bolshevike a probolshevike, se s’ka asnjë komunist a bolshevik për dërman. Po armiqëve të Shqipërisë u jep dorë të thonë që ka, dhe kështu me ndihmën e gogolit bolshevik të arrijnë qëllimin e tyre satanik për të copëtuar Shqipërinë, gjoja për të shiguruar paqën në Ballkan. Faik Konitza, dyke çpifur që ka Shqipëtarë bolshevikë e pro-bolshevikë, i bënë Pashiqit sherbimin më të çmuar dhe forcon thezën e armiqëve tanë për copëtimin e Shqipërisë.
Triumfi i Legalitetit
Pas mëndjes së Faik Konitzës tani, çdo tradhësi e zezë munt të zbardhet me robën e pseudo-legalitetit. Në këtë mënyrë psudo-legale u-shit Shën Naumi; me këtë mënyrë psudo-legale u-shitnë pasurit’ e Shtetit për dhjamë qeni; me këtë mënyrë psudo-legale plaçkitet arka e shtetit dhe populli; me këtë mënyrë psudo-legale një mydir i Pashiqit bëhet sot president i Republikës arnaute, dhe më këtë mënyrë pseudo-legale copëtohet nesër Shqipëria. Çudia është që Faik Konitza, në protestën e Vatrës për çështjen e Shën Naumit çfaqte një pikëpamje krejt të ndryshme.
Sulltan Hamidi
Faik Konitza na thotë që Ahmed Zogu është m’i mirë se Sulltan Hamidi, se qenka Shqiptar, sikur Myfid Libohova nuk është shqiptar nga raca. Po ç’ka të bënjë gjaku shqiptar, kur mungon ndjenja kombëtare e patriotike? Pashiqi, kur bërtisnin disa deputetë serbë kundër krijimit të një shteti shqiptar independent, u-përgjeq fare bukur: “Mos u-mërzini, se Shqipërinë independente do t’a prishin vetë Shqiptarët”. Die Esadi, Sot Ahmed Zogu! Sa për gjuhën shqipe, që përdoret si gjuhë zyrtare, gëzohemi, po jemi të shtërnguar t’i vëmë fre enthusiazmës sonë, se fryma e asaj gjuhe ësht’ e huaj. Dhe “Dielli” botohet shqip, dhe në një shqipe më të mirë, po fryma ësht’ e Belgradit.
Gazetës “Imigranti”, 27 Shkurt, 1926.

Shenim: Në gazetën “Imigranti” u botua në vazhdime një shkrim i gjatë i Nolit me titull: Përgjegje “Diellit”; Nga ai shkrim sollëm vetëm disa fragmente të zgjedhura.
* * *

Gazeta “Imigranti”
Numri i parë i gazetës “Imigranti” doli në qarkullim me 26 shtator të vitit 1926 dhe përfundoi me 31 korrik 1926. Gjithëseit u botuan 41 numra. Kryeredaktor ishte Petro Kolonja dhe editor Qerim Panariti. Programi i gazetës ishte ky:
“Do të përpiqet që të jetë, për së pari, një gazetë e lirë e Shqipëtarëve të Amerikës dhe prej Shqipëtarëve të Amerikës”. Kjo gazetë kishte edhe një Pleqësi që kryesohej nga Kristaq Polena, arkëtar Ilo Pano, sekretar Rexhep Koburi, dhe disa zyrtarë të tjerë. Që në fillim kuptohet se pas kësaj gazete ishte një grup i fortë vatranësh pronolist, i cili me anë e këtij organi filloi fushatën e ashpër kundër Faik Konicës dhe pasuesëve të tij në gjirin e “Vatrës”. “Imigranti” e mbrojti Nolin dhe kauzën e tij politike deri në fund. Aty, redaktorët botuan shkrime të ashpra kundër Konicës dhe qeverisë së Zogut. Në mars të vitit 1926, Panariti, kritik i rrebtë kundër Konicës, kthehet me “Vatrën” dhe fillon të shkruaj për gazetën “Dielli”. Në atë rast, Konica shkruan për Panaritin:
“Z. Qerim Panariti është një student që ka shkrojtur shumë herë kundër meje; po sikur dy herë më tepër të kishte shkrojtur, unë i quaj gjëra për të harruar, nga shkaku i sherbimit që po i bën publikut shqipëtar duke zbuluar qellimet e vërteta të asaj flete. Kundërshtar imi, po jo kundërshtar i Shtetit, z. Qerim Panariti u-hoq nga ay grup posa kuptoj se mendimi i fshehtë i lëvizjes ish për dëm të Shqipërisë… ”. ( “ Dielli ” , 23 mars, 1926 ).
Kryetari i “Vatrës”, Konica, kërcnon përkrahsit e Nolit dhe këshillon Konsullatën e Shqipërisë në Boston të njoftoj autoritetet policore shqiptare mbi rrezikëshmërinë e tyre. Sipas themeluesit të “Imigrantit”, z. Kolonja, gazeta u mbyll “për arsye të lëkundjes politike të shokëve që financonin gazetën”.
Polemikat e ashpra të kësaj gazete me “Vatrën” e Konicën u shfrytëzuan me mjeshtri nga propaganda e rregjimit komunist pas ardhejs në pushtet. Nga ato polemika fillon ç’përfytyrimi i realitetit historik, krijohet figura e “antikombëtare” e Faik Konicës dhe figura “revolucionare” e tipit bolesheviko-komunist e Nolit.
50 vjet më vonë, drejtusi i gazetës “Imigranti”, që drejtoi polemikat më të ashpra kundër Konicës shkruan: “…Na u duk se Faiku na tradhëtoj’ Peshkop Nolin e i u bëmë kundërshtar. Po duke vazhduar punët, mua mu mbush mendja se ishim në gabime. Faiku shkrojti në Diellin shpjegimet bujare dhe të larta për Nolin dhe veprimet e tij në Shqipëri dhe fajet ja u-ngrakoj shokëvet e jo Peshkpoit – dhe i foli haptazi demokratikisht kur tha:”…Zogu na mundi… dhe tani le të vërejmë për të ardhmen”. – Me vijin nër- mënt kablogramet urimesh që i dërgoj Zogut që shpetoj nga ate- ntatet që iu bënë me gjithqë ishte kundërshtari më i rreptë i tij. Këto e të tjera vërejtje me bintnë një herë e përgjithmonë që Faiku i rreptë lëftonte me kalem e jo me pushkë, provonte që ishte me të vërtetë demokrati më i shquar që pat Shqipëria…”. (Faik Konica 1876-1976, Seminar studimesh, New York, 1997, fq. 54 ). Kolonja shkruan gjithashtu: “ Faiku na bëri qesharak për dallaveret që i bëmë ”.
*Marrë nga Libri i Idriz Lamajt” Për Vatrën dhe Vatranët”, New York, 2014. Nuk lejohet kpojimi pa lejen e autorit.

Pse VATRA kërkoi mandatin amerikan në Konferecën e Paqes më 1919?

by

Nga Prof. Dr. Abdullah Karjagdiu*/
Para më se nëntëdhjetë e katër vjetësh, në Konferencën e Paqes në Paris dhe pas saj, si diplomatët shqiptarë ashtu edhe emigrantët shqiptarë në Amerikës, i hynë një fushate të rrallë për të siguruar mandatin amerikan mbi Shqipërinë. Arsyet e tyre ishin të qarta: pas Traktatit të fshehtë të Londrës të vitit 1915, pas vendosjes së pushtimit italian në Vlorë, akuzave e kërcënimeve të fqinjëve, Luftës së Parë Botërore dhe pas disa lajmeve “jo zyrtare” për reduktimin e mëtejmë të territorit të Shqipërisë londineze, shqiptarët e brengosur shihnin te Amerika dhe te presidentit i saj Uilson, shpresën e vetme për një lloj garanti për pavarësi.
Ç`është e vërteta, kërkesat e përpjekjet e shqiptarëve për të siguruar interesimin, vëmendjen, ndihmën dhe angazhimin amerikan për çështjen shqiptare, kishin filluar që në dhjetëvjetëshin e parë të shekullit të 20-të, në të përkohshmet e shqiptarëve të Amerikës, si “Kombi”, “Dielli”, “Trumpeta e Krujës” dhe disa të përkohshme të tjera në gjuhën shqipe, anglishte apo në të dy gjuhët. Ndërkaq, kur doli në dritë e përkoshmja “The Adriatic Review” (Revista e Adriatikut), më 1918, ishte njëra ndër fazat më të ndieshme të vendosjes së ardhmërisë së Shqipërisë. Në numrin e parë të revistës, në hyrjen e saj vihet në pah se revista në anglishte synon të paraqesë çështjen e shqiptarëve të Amerikës. Qëllimi i revistës, shkruan në vëzhgimin hyrës, është, “ta bëjë të njohur çështjen tonë në botën amerikane dhe evropiane, veçanërisht në një kohë kur armiqtë tanë shpifin dhe shfryjnë në të katër anët kundër nesh”. Brenda një kohe të shkurtër, “Revista e Adriatikut”, u bë përnjëmend organi më efikas i kërkesave, aspiratave dhe idealeve të shqiptarëve të Amerikës.
Në numrin e shtatorit (1918), të revistës në fjalë, delegati i Vatrës në Londër, Mehmet Konica, boton apelin në anglishte “Një thirrje miqve amerikanë”, në të cilën pasi përmend padrejtësinë dhe hilen e parë që ua bëri Evropa shqiptarëve në Kongresin e Berlinit, kur me qëllim që ta dobësonte Turqinë, i dha trojet shqiptare si peshqesh Malit të Zi, Serbisë dhe Greqisë, pasi e stigmatizon mëkatin tjetër të Evropës, kur ajo, si thotë “e sakatoi” Shqipërinë më 1912, ai rikujton përkrahjen morale të Amerikës që ajo ua dha shqiptarëve në vitet e shkuara. Mehmet Konica e shfaq mirënjohjen e tij ndaj amerikanëve për hapjen e shkollave për shqiptarët, pa ndërhyrje të propagandës, ai pohon se “shqiptari, është demokrat në zemër sepse ka një mirëkuptim demokratik, meqë ai beson se njeriun, para se gjithash, duhet respektuar dhe trajtuar si të barabartë, pa marrë parasysh pozitën e tij shoqërore”. Më pas, ai paraqitet me propozimin se Shqipërisë i nevojitet një mandat protektorati për ta konsoliduar pavarësinë e saj. Por, shkruan ai, prorektorati mbi Shqipërinë nga çdo fuqi që ka interesa të drejtpërdrejta në Shqipëri, është, “kolonizim, cënim i të drejtave kombëtare dhe shfrytëzim ekonomik”. Sipas mendimit të tij, vetëm protektorati amerikan mund t`i ndihmojë Shqipërisë “Sido që të jetë”, përfundon ai apelin: “Është dëshirë unanime e shqiptarëve, që t`i drejtohen Amerikës për ndihmë dhe ta lusin atë për të vënë mandatin mbi Shqipërinë për një periudhë pesëvjeçare, në mënyrë që vendi të ketë kohë për t`i aktivizuar të gjitha fuqitë e tij organizative”.
Pastaj, më 4 janar të vitit 1919, Federata Panshqiptare Vatra, në një mbledhje të saj të jashtëzakonshme, miratoi një rezolutë me të cilën i bëri apel SHBA-së që të angazhohet për ruajtjen e shtetit të pavarur shqiptar dhe të dislokohen ushtarët amerikanë në ato troje, ku popullsia shqiptare është në shumicë, në mënyrë që me kalimin e kohës, të organizohet një referendum i lirë me qëllim që banorët të vendosin se në cilin shtet duan të jetojnë. Kjo rezolutë dërguar Robert Lansingut, shefit të Stejt Departamentit mbase mund të merret fillim i fushatës për mandatin amerikan mbi Shqipërinë. Si shkruan B. Meta, në studimin e tij “Federata Panshqiptare Vatra”, Telford Eriksoni, delegati i nderit i Vatrës, e paraqiti në konferencën e paqës variantin më të plotë për mandatin amerikan. Duke e mbrojtur të drejtën e Shqipërisë për pavarësi dhe për të drejtën e saj për përzgjedhjen e mandatorit, ai më parë e quajti të padrejtë imponimin e kufijve të padrejtë Shqipërisë më 1913, më pas e sulmoi dhe e denoncoi Traktatin e fshehtë të Londrës, të nënshkruar nga katër fuqitë e Antantës më 1914, ndërsa njëherësh pushtimin e Vlorës nga Italia dhe përpjekjet e Italisë për t`u bërë mandator mbi Shqipërinë, i quajti si kërcënim për paqen. “Për shkak të këtyre proçkave”, deklaroi Eriksoni, shqiptarët kanë humbur besimin si tek evropianët e Antantës ashtu edhe te fqinjët e tyre. “Shqiptarët, do të bëhen pararoja e propagandës gjermano-austriake. Ata do të bashkohen, shkruan B. Meta me të gjitha forcat që luftojnë me shpresën për të rifituar pak nga pak atë që iu është marrë me forcë padrejtësisht. Ose më keq, si Samsoni i verbër, ata do të kërkojnë të përmbysin gjithë godinën ballkanike.”
Me miratimin e draftit të Konventës së Lidhjes së Kombëve për të drejtën e shteteve për t`u bërë mandator, Shqipëria u bë vendi i parë të cilit i nevojitej mandati amerikan. Me kërkesën e tij drejtuar kryesuesit të Lidhjes së Kombeve, Zh. Klemansos, delegacioni shqiptar, në krye të të cilit atëherë ishte Turhan Pasha, në fillim të marsit të vitit 1919, i vetëdijshëm se ka jo vetëm pëlqimin e Dërgatës shqiptare të Turqisë, të Shoqërisë Shqiptare të Bukureshtit, të Komitetit të Lozanës, po edhe përkrahjen e qarqeve të tjera patriotike, i drejtohet SHBA-së me kërkesën që të bëhet mandatore e Shqipërisë, duke deklaruar se: “Vetëm një komb mund të bëjë një vepër kaq fisnike në Ballkan: SHBA. Nën mbikëqyrjen dhe përkujdesjen e Amerikës, Shqipëria, pika e dobët e Ballkanit, duhet të shndërrohet në një element të fortë të paqes dhe të stabilitetit, në saje të mbikëqyrjes morale. Afria dhe prania e Amerikës do të jetë një mjet i sigurt për jetësimin e idealeve të reja në zemrat e helmuara të popujve të Ballkanit që i bëjnë rrëmujë në luftërat e pandërprera.” Në kërkesën për mandat, më tutje vihet në dukje se Amerika, me kompetencën e mandatores së Shqipërisë, do të jetë në gjendje të ushtrojë një ndikim shumë të madh arsimues, kulturor, politik, shoqëror dhe ekonomik në shtetet e Ballkanit. “Po kështu”, theksohet në kërkesë, “emri i Amerikës do të jetë garant. Nën mbikëqyrjen amerikane, begatitë e mëdha të Shqipërisë, do të zhvillohen plotësisht, kurse shpirti luftarak, do të shndërrohet në një shpirt plot zellë për veprimtari si të fillojë Amerika të nxisë zhvillimin tregëtar, industrial dhe ekonomik të Shqipërisë”. Veç kësaj, me propozimin e kryetarit, të delegacionit shqiptar Turhan Pashës, kërkohet që mandati amerikan të përfshijë si Çamërinë e okupuar nga ushtria greke, ashtu edhe trojet shqiptare të Veriut e të Lindjes, të aneksuara nga serbët dhe malazezët. Gjatë mandatit amerikan, popullata e këtyre trojeve, do të ketë të drejtë të organizojë plebishit. Me këtë rast, thuhet se Amerika, s`do të ketë nevojë për të bërë shpenzime për mbrojtjen e Shqipërisë, sepse mbrojtjen do ta organizojnë shqiptarët. “Mirëpo”, shkruan në kërkesë, “ajo që i nevojitet Shqipërisë, janë udhëzimet dhe këshillat e dobishme, nga një anë, dhe organizimi e përparimi i shoqërisë shqiptare, nga ana tjetër. Neve s`na merr mendja se ka ndonjë komb tjetër që do të mund të kryente këtë emision më mirë se SHBA-të”.
Ndërkaq, me “Kërkesën e përsëritur për mandatin amerikan” të botuar në “Revistën e Adriatikut”, në prill të vitit 1919, delegacioni shqiptar kërkon, së pari, që ndërhyrja italiane në Shqipëri të ndërpritet sa më parë; së dyti, kërkon organizimin më të mirë të Shqipërisë; së treti, kërkon këshillat amerikane për rindërtimin demokratik të vendit; së katërti, delegacioni shqiptar kërkon që të ketë këshilltarë në çdo dikaster të qeverisë; së pesti, kërkon që Amerika të ndërtojë një avanpostë në Shqipëri, prej nga, në tërë Ballkanin do të përhapen vullneti i mirë, sinqeriteti dhe idealet e reja, me qëllim të çrrënjosjes dhe shkatërrimit të tendencave të dëmshme dhe të prapambetura, dhe, në vend të tyre, të përhapen miqësia e re, respekti i ndërsjell dhe pajtimi mes ballkanasve. Në kërkesën e delgacionit shqiptar, shtrohen edhe disa mëdyshje në formë pyetjesh të këtilla: “A do t`i shmangët Amerika këtij misioni fisnik? A do të pranojë ajo që Ballkani të mbetet përherë vend i konflikteve të përhershme raciale dhe kështu të jetë një rrezik konstant për paqen në Evropë?” Në kërkesë përmendet fakti se kombet e Ballkanit deri në atë kohë ishin kridhur në përleshje të përgjakshme vëllazërore. “Dikush duhet t`ua mësojë atyre”, shkruan në kërkesë, se “mirëqenia dhe prosperiteti i një kombi nuk mund të lartësohet nga fama e kotë e luftës, po nga arritjet dhe sukseset e lavdishme në paqe. Cili vend është më kompetent për këtë mision se SHBA?”
Njëherësh, në kërkesën e delegacionit shqiptar refuzohet mandati italian mbi Shqipërinë, me gjithë interesimin e Italisë për këtë mision. “Populli shqiptar”, përfundon kërkesa, “mendon njësoj se ky mandat duhet t`i jepet SHBA-së për një periudhë të shkurtër. Është mëse e qartë se SHBA-ja do ta kryejë këtë mision vetëm me autoritetin e saj moral, pa shkaktuar konflikte mes shteteve ballkanase”. Nëse Amerika e refuzon kërkesën, atëherë Konferenca e Paqes mund t`ia japë këtë emision vetëm asaj Fuqie e cila s`ka interesa të drejtëpërdrejta në Shqipëri.” Mirëpo, redaksia e revistës “Revista e Adriatikut”, nuk është dakord me delegacioin shqiptar lidhur me qëndrimin e tij ndaj Italisë, prandaj, duke dhënë disa vërejtje pohon se në kohën kur Shqipërinë e injoruan si fuqitë e mëdha ashtu edhe Konferenca e Paqes, vetëm Italia i ndihmoi Shqipërisë; veç kësaj, ajo ia njohu Shqipërisë “të drejtën për vetëvendosje, duke i lejuar kuvendit të saj kombëtar që të shpreh lirisht vullnetin dhe aspiratat e popullit shqiptar. Italia është i vetmi vend në Konferencën e Paqes, që e mbrojti rikrijimin e Shqipërisë me kufijtë e saj etnikë e jo me kufijtë artificialë të Konferencës së Londrës të vitit 1913. Sidoqoftë, ajo që u nevojitet shqiptarëve, thuhet në komentin e revistës, është fryma e re dhe idealet e reja të popujve ballkanas. “Por, vetëm Amerika mund të marr përsipër misionin e mbjelljes së farës të epokës së re në Ballkan. Vallë a do të marrë ajo përsipër këtë misioni?”
Veç kësaj, edhe disa amerikanë, tanimë të njohur si miq të popullit shqiptar, jo vetëm që treguan interesim për çështjen shqiptare, po edhe i përkrahën kërkesat shqiptare si në sensibilizimin e çështjes shqiptare ashtu edhe kërkesat e delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris. Kështu, në mitingun e madh të shqiptarëve të Amerikës në Nju Inglend, në janar të vitit 1919, ish ambasadori amerikan në Greqi (i cili e kishte mbrojtur kauzën shqiptare që më parë), duke marrë fjalën në miting tha se SHBA do të përkrahë kërkesat e shqiptarëve në Konferencën e Paqes dhe në Lidhjen e Kombeve. Në mitingun e organizuar nga shqiptarët e Amerikës, në shkurt të vitit 1919, e mori fjalën Xh. Boulldvin, mik i sprovuar i shqiptarëve, i cili e mbrojti çështjen shqiptare duke i mbështetur kërkesat e tyre. Më 1919, V. Hauell, sekretar i Fondit për Ndihmë Shqipërisë dhe dashamir i shqiptarëve, botoi në revistën “Veprimtaria e krishterë” vëzhgimin me titull “Një Republikë Amerikane në Evropë”. Duke treguar një simpati të veçantë ndaj shqiptarëve, ky autor doli me këto propozime të adresuara presidentit Uilson: 1. Pikë së pari, presidenti Uilson, duke u marrë vesh me aleatët e SHBA është e udhës të shpallë Republikën e Shqipërisë; pastaj, Amerika, lypset t`i japë Shqipërisë të njëjtat garanci dhe ndihma që i ka dhënë më parë Kubës dhe Filipinës; së fundi, duhet të formohet një qeveri vendore shqiptare, përfaqësuesit e së cilës është me vend të përzgjidhen brenda mundësive nga shqiptarët e Amerikës. Nga ana e tij, Kost Çekrezi, përfaqësues i “Vatrës” në SHBA, u përpoq të aktualizonte kërkesën e shqiptarëve të Amerikës për të siguruar mandatin amerikan mbi Shqipërinë. Ai pati një bisedë të gjatë edhe rreth kësaj çështjeje me zëvendës-sekretarin amerikan për Punët e Jashtme, Xh. Filips, i cili i premtoi Çerkrezit se Amerika do të mbajë një qëndrim miqësor ndaj kërkesave aktuale të Shqipërisë. Me këtë rast, kryetari i Komisionit të Punëve të Jashtme i Senatit, senatori Hiçkok, e vuri në dijeni K. Çerkezin se kërkesa e shqiptarëve të Amerikës për mandatin amerikan, do të shqyrtohet patjetër në Senat.
Mirëpo, ndër të gjithë amerikanët që e përkrahën çështjen shqiptare, Telford Eriksoni e paraqiti propozimin më të mirë rreth mandatit amerikan. Memorandumi i tij mban titullin: “Gjashtë arsye për të cilat Amerika duhet të bëhet mandatore e Shqipërisë” (Paris 1919). Do thënë menjëherë se arsyet e Eriksonit ishin jo vetëm të argumentuara por edhe logjike dhe bindëse. Arsyeja e parë e tij është fakti se Amerika hyri në Luftën e Parë Botërore për hir të parimeve morale. Një ndër parimet morale i mbron popujt e vegjël dhe të pambrojtur nga agresori i fuqishëm. E pikërisht për hir të këtij parimi mund ta mbrojë Shqipërinë Amerika, “në mënyrë që ta shpëtojë popullin, i cili u kishte bërë ballë rrebeshëve historike për më se 2 mijë vjet”. Arsyeja e dytë ishte se Serbia dhe Greqia mbanin nën pushtimin e tyre trojet me popullatë 90% deri 100% shqiptare. Së këndejmi, vetëm Amerika do të kryente obligimin e Konferencës së Paqes si për mbrojtjen e të drejtave kombëtare ashtu edhe zhvendosjen e kufijve mbi baza etnike. Arsyeja e tretë ishte se Amerika kishte për obligim t`i dalë zot e t`i ndihmojë popullit shqiptar të kanosur e të rrezikuar, se përndryshe ishte rrezik që ky popull të shfaroset nga fqinjët. Arsyeja e katërt ishte se Europa ende besonte se amerikanët janë një popull materialist dhe interesaxhinj, i cili mund të përfitojë nga ky rast për të vendosur superioritetin ekonomik në botë “si fuqi mandatore në Ballkan”, ku Europa e kishte ngatërruar lëmshin aq shumë saqë kishte shkaktuar ndasi, përqarje, urrejtje, mjerim dhe gjakderdhje. Prandaj, mandati amerikan, me rastin e Shqipërisë, jo vetëm që do t`i ndihmonte pavarësisë së saj, por do të nxjerrte këtë komb nga varëfëria dhe prapambeturia dhe do t`ia siguronte një standard dhe prosperitet të veçantë, duke e pajisur atë me vlerat më fisnike të jetës. Njëkohësisht, Amerika, me bekimin e gjithë botës, “do të vendosë miqësinë dhe marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë në Ballkan”. Arsyeja e pestë ishte se Amerika mund të bënte në Shqipëri një investim të sigurt dhe të dobishëm. Shqipërisë nuk i nevojiteshin flota e garnizone amerikane. Ajo kishte nevojë për një numër të vogël apo një duzinë vullnetarësh amerikan, të cilët do të stërvitnin ekspertët dhe kuadrot shqiptare, si për administratën ashtu edhe për institucionet shqiptare. Shqipërisë do t`i nevojitet një hua prej disa miliona dollarësh. Guvernator do të ishte një amerikan, i cili duhet të jetë jo vetëm ekspert energjik, por edhe mik i popullit shqiptar. Greqia, Serbia, Mali i Zi dhe Italia do t`ia besonin Amerikës zgjidhjen e problemeve territoriale, meqë ajo si mandatore në Shqipëri do të mund të luante rolin e mikes së negociatave dhe të pajtimit. Në arsyen e gjashtë, Eriksoni figurativisht e krahason kombin shqiptar me një “bonjak të gjorë” midis kombeve, për të cilin nuk ka mëshirë askush dhe të cilit asnjëri s`ia qan hallin. Prandaj, përfundon ai, “ky komb i lënë dhe i nëpërkambur ka të ngjarë të shfaroset nga të tjerët. Mirëpo, me përkushtimin, përkujdesjen, miqësinë dhe bujarinë amerikane, sipas tij, ky komb do të mëkëmbët e ringjallet dhe do të arrijë shkallën e zhvillimit të kombëve të tjerë, “sepse, sipas Eriksonit “kemi të bëjmë me një racë jashtëzakonisht vitale, të bashkuar, të zgjuar, të dashur dhe tejet besnike”.
Pas shpalljes së këtij memorandumi, variantin pak a shumë të ndryshuar të mandatit amerikan të propozuar nga “Vatra” e paraqiti në Konferencën e Paqes, përsëri delegati i saj, Eriksoni. Duke u mburrur me nderin që ia kishin bërë shqiptarët, para diplomatëve, Eriksoni bën këtë deklaratë: “Delegacionet e tjera janë më të fuqishme dhe përkrahen prej pasurive, prej shtypit të blerë, prej aleancave politike, prej interesave egoiste, po nuk e besoj që në Paris gjendet ndonjë delegacion tjetër, i cili do të ketë pas një trup aq të shëndosh, aq popullor, aq energjik, zemra aq besnike, gati të sakrifikojnë të gjitha sa kanë dhe vetën e tyre në e do nevoja, siç kemi neve”. Sipas memorandumit të “Vatrës” të paraqitur nga Eriksoni në Konferencën e Paqës, mandati amerikan duhet të vendoset edhe në trojet shqiptare të pushtuara nga Serbia, Mali i Zi dhe Greqia. Në të thuhej se Amerika, ashtu si iu kushtua luftës dhe u ndihmoi aleatëve në Evropë, tani duhej t`i kushtohej paqes në Ballkan, “ku situata është më kritike dhe problemi më akut”. Në këtë memorandum parashikohej një lloj amerikanizimi i Ballkanit, nëpërmjet vlerave, parimeve dhe idealeve amerikane. Amerika duhej të lozte tani rolin e vendit mik që angazhohej për pajtim, mirëkuptim, miqësi progres, dhe bashkëpunim mes ballkanasve. Eriksoni kërkonte nga Italia që të largohej nga Vlora, nga një anë, ndërsa nga ana tjetër, ai shpresonte se me zhvillimin e marrëdhënieve miqësore në Ballkan, do të bëhej e mundur të bëhej ricaktimi i kufijve në bazë të vullnetit të lirë të popullit me baza etnike. Në Shqipëri do të zgjedhej një qeveri stabile, nën flamurin e Lidhjes së Kombeve, por duke patur si tutor dhe garant SHBA. Vetëm në këtë mënyrë, Shqipëria do të bëhej një shtet neutral, stabil dhe me një prosperitet ekonomik.
Në gushtin e vitit 1919, Luigj Bumçi, kryetar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes, paraqet një ankesë dhe i dërgon një apel presidentit të SHBA-së, Uilsonit, duke kërkuar intervenimin amerikan për t’u mbrojtur nga politika imperialiste dhe ekspansioniste e Greqisë, Serbisë dhe Italisë. “Në këtë periudhë kritike të historisë së Shqipërisë” thuhet në apel, “delegacioni shqiptar i drejtohet ndjenjës së drejtësisë që ekziston në senatin amerikan, duke kërkuar mbështetjen e fuqishme nga ai për t’i mbrojtur të drejtat e popullit shqiptar”. Shqipërisë, shkruan në këtë apel, pasi iu rrëmbyen gjysma e territoreve nga fqinjët, me 1913, ajo u bë shtet neutral dhe i pavarur. Por, gjatë luftës fuqitë e huaja e shkelën pavarësinë e saj, e shndërruan atë në fushëbetejë dhe i sollën pasoja të tmershme. “ Me shpalljen e së drejtës për vetvendosje nga Amerika”, thuhet në apel, “shqiptarët i rrokën armët për të luftuar për të drejtat e tyre për ta shpëtuar vendin e tyre”. Me këtë rast, sipas apelit, shqiptarët kishin shpresë se do të korrigjoheshin padrejtësitë e bëra kundër tyre; por, fatkeqësisht si shqiptarët e pushtuar nga Greqia ashtu edhe ata të pushtuar nga serbët, u keqtrajtuan, u masakruan dhe u shfarosën nga ushtritë e tyre pushtuese. “ Delegacioni shqiptar në Konferencën e Paqes- vazhdon apeli “kërkoi disa herë të drejtën për plebishit nën garantin e trupave të SHBA-së; por, më kot. “Apeli përmbyllet me këto fjalë: “ Shqiptarët e kanë varur shpresën vetëm te Amerika, prej saj përsëri e presin shpëtimin. Të gjithë shqiptarët parapëlqejnë ndihmën amerikane që t’u prijë në politikë. Në emër të popullit të martirizuar, delegacioni shqiptar ju lut që ta ngritni zërin për ta shpëtuar vendin nga katastrofa dhe për ta siguruar pavarësinë. A do ta injorojë Amerika këtë kërkesë urgjente?”.
Në dosjen e presidentit Uilson, është një letër e Adhamudhit (1919) udhëheqësit të mërgatës shqiptare, (i cili më parë kishte biseduar me profesor Xh. Heronin për mundësit e marrjes së SHBA të mandatit mbi Shqipërinë) në të cilin është ky rekomandim: “Shqiptarët nga natyra janë krenarë dhe të pavarur, kurse etnikisht kanë rrënjë të përbashkëta me skocezët, prandaj kanë dëshirë të pranojnë si udhëheqës funksionarët anglezë dhe amerikanë, pasi janë të bindur në sinqeritetin e tyre, sepse e dinë se janë superiorë në raport me kombet e tjera dhe se amerikanët nuk kërkojnë të sundojnë”.
Si reaguan diplomatët dhe Stejt Departamenti amerikan ndaj këtyre propozimeve, kërkesave, lutjeve për ndihmë, ndërhyrje, mbrojtje, përkrahje dhe për mandat disavjeçarë? Reagimet ishin të ndryshme, që nga mirëkuptimi deri te heshtja. Sa u përket miqëve amerikanë të shqiptarëve të Amerikës, në të shumtën e rasteve ata tregonin një simpati, solidaritet dhe përkrahje. S’do mend se përpjekjet dhe impenjimet e shqiptarëve të Amerikës për sensibilizimin, aktualizimin dhe ndërkombëtarizimin e çështjes shqiptare, kanë hasur dendur në mirëkuptim si në publikun amerikan ashtu edhe në disa qarqe gjysmëzyrtare, intelektuale dhe kulturore amerikane. Ndërkaq, entuziazmi dhe glorifikimi i programit të presidentit të SHBA, Uilsonit, për të drejtën e vetvendosjes, si e drejtë e pamohueshme e çdo populli të shtypur, i nxiti dhe i entuziazmoi më tepër shqiptarët e Amerikës në veprimtarinë e tyre patriotike. Pikërisht këso kohe, lind edhe idea për të kërkuar mandatin amerikan mbi Shqipërinë, më parë nga përfaqësuesit e “Vatrës” dhe Eriksoni, pastaj edhe të tjerët. Ja disa reagime karakteristike të palës amerikane:
Telegramet, apelet, kërkesat për solidaritet, mirëkuptim, miqësi, mbrojtje dhe mbështetje të shqiptarëve të Amerikës, me gjasë, u pritën me interesime dhe dashamirësi të ndryshme nga opinioni publik amerikan. Edhe çështja e kërkimit të mandatit amerikan mbi Shqipërinë u prit mjaft mirë në fillim. Në nëntorin e vitit 1918, në Stejt Departamentin amerikan, qarkullonte dokumenti me titullin: “Rekomandime të shkurtëra për Shqipërinë”. Këto rekomandime kërkonin që Amerika ta përkrahte Shqipërinë. Në të SHBA rekomandohej si e vetmja fuqi e cila u përgjigjej idealeve të shqiptarëve, prandaj, duhej ta pranonte mandatin mbi Shqipërinë. Në prillin e vitit 1919, Xhozef Haven, konsull i SHBA në Torino, i dërgoi Stejt Departamentit një raport special ku, ndër të tjera thuhej: “Në Shqipëri ekziston kërkesa e vetme dhe e përgjithshme që Shqipëria të vihet nën administrimin amerikan”. Veç kësaj, anëtarët e delegacionit amerikan në Paris, ishin të informuar më mirë se të tjerët për kërkesat e shqiptarëve për mandatin amerikan. Një anëtar i këtij delegacioni, tregoi interesim të veçantë për mandatin amrikan. Ai mendonte se ky mandat do të jetë i dobishëm jo vetëm për Shqipërinë por edhe për tërë Ballkanin. Sipas këtij diplomati, kufijtë e Shqipërisë duhej të ndryshonin dhe Shqipëria duhej të përbëhej prej trojeve ku jetojnë kryesisht shqiptarët. Në pranverën e vitit 1920, Robert Hamond, vice-konsulli amerikan në Romë, i cili qe dërguar në një mision të posaçëm hulumtues në Shqipëri, në raportin e tij dërguar Stejt Departamentit, shkruan si vijon: “Shqipëria është një vend i shkëlqyeshëm për zhvillim, sepse ka pasuri natyrore. Shqiptarët në tërësi e duan dhe e admirojnë SHBA-në; ata i çmojnë lartë idealet amerikane. Këto i kam dëgjuar nga përfaqësuesit e të gjitha shtresave të vendit…Ata kërkojnë mandatin amerikan mbi Shqipërinë”.
Në një memorandum në Arkivin Kombëtarë Amerikan të vitit 1919, bëhet fjalë për një varg kushtesh që duhet të përmbushen për të siguruar mandatin e kërkuar amerikan nga delegacioni shqiptar në Paris. Ndër to si kusht janë kohëzgjatja e mandatit, kredibiliteti financiar i shqiptarëve veriorë për t’u bashkuar me Shqipërinë, gjendja e pakicave fetare dhe ruajtja e rendit dhe e paqes. Në njërën ndër rekomandimet theksohet se Shqipërsisë gjatë mandatit lypset t’i rikthehen trojet e aneksuara nga Serbia, Mali i Zi dhe Greqia, duke i përfshirë edhe trojet shqiptare nga Ohri e drejt veriut, përgjatë Vardarit, e duke përfshirë edhe Kosovën; ndërsa, një rekomandim tjetër kërkonte që Vlora të mbetej nën sundimin, Italian, kurse Himara dhe Gjirokastra t’i jipen Greqisë.
Në Dosjen e presidentit Uilson, gjendet një raport i vitit 1919 lidhur me situatën në Shqipëri. Në të vihet në dukje se gjendja politike në Shqipëri ishte e rëndë, po në të njejtën kohë, jipen disa kritika për kufijtë e vitit 1913, të caktuara në Firencë, meqë me ata kufij ishin ndarë fiset, familjet, kusherinjtë, shtëpitë, arat, livadhet, kullosat, tregu dhe rrugët, prandaj, nga një anë, rekomandohej që shqiptarët në veri, brenda kufijve të vitit 1913, të bashkohen me vëllezërit e tyre në Jugosllavi, ndësa kjo të siguronte mandatin mbi shqiptarët e veriut nga Lidhja e Kombeve. Nga ana tjetër Jugosllavia do ta aneksonte edhe liqenin e Shkodrës me rrethin si dhe Bunën, duke e gjymtuar e rrudhur kështu edhe më tepër Shqipërinë. Mirëpo, bashkangjitur me këtë raport është edhe vërejtja se kjo punë është një punë që s’bëhet, duke i pasur parasysh marrëdhëniet tepër të acaruara midis shqiptarëve dhe serbërve e malazezëve. Ka të ngjarë se mund të ketë patur edhe ndonjë variant tjetër rreth mandatit mbi Shqipërinë. Studiuesi i mirëfilltë i raporteve shqiptaro-amerikane të kësaj periudhe Haris Sillajxhiq, shënon se diplomacia amerikane tregoi edhe në disa raste interesim për Shqipërinë dhe fatin e mandatit mbi Shqipërin deri në vitin 1920, por pas luftës, SHBA-ja, duke rimarrë rolin e shtetit neutral (1918), vendosi që të mos krijonte sfera interesi në Evropën e asaj periudhe.

* (Kumtese e mbajtur me rastin e 90 vjetorit te Vatres. Autori në atë kohe ishte profesor i letërsisë angleze dhe amerikane në Univesitetin e Prishtinës dhe kryetar i Shoqatës për Miqësi dhe Kulturë KOSOVË-SHBA)

MEMORANDUMI I VATRËS DREJTUAR PRESIDENTIT WILSON DHE FUQIVE ALEATE PËR KTHIMIN E TROJEVE SHQIPTARE

by

*Rezoluta që miratoi Kuvendi i VATRËS kërkonte rivendosjen e independencës mbretërore të Shqipërisë dhe ndreqjen e kufive me një mënyrë që të hyjnë brënda krahinat shqipëtare të cilat u çkëputnë padrejtësisht prej Konferencës së Londrës me 1913; fjala vjen: Malësit’e Hotit, Grudës, Plavës, Gjakovës, Prizrenit, Mitrovicës, Prishtinës, Shkupit, Tetovës, Dibrës, Strugës, Ohrisë, Manastirit, Kosturit, dhe Krahinën e Çamërisë me qytetet e Prevezës dhe Janinës/*
– Publikohet me rastin e 103 vjetorit te themelimit te Federates Pan-Shqiptare te Amerikes VATRA- 28 Prill 1912-28 Prill 2015/
Duke parë se afroj ora më kritike për çështjen shqipëtare, javën e tretë të Nëntorit 1918 Vatra u-dërgoj nga një qarkëtore degëve të saj dhe i këshillonte të bëjin mbledhje të posaçme që të zgjithjin nga një delegat të zotin për në kuvënt të pazakontë që do të mblidhej në Boston për së shpejti. Me 11 t’atij muaji u-bë Armëpushimi dhe mori funt Lufta e Parë e Përbotëshme n’Evropë. Komisioni Qendral u-bëri një thirrje patriotike Shqipëtarëve t’Amerikës që të mblidheshin rreth Federatës Vatra, dhe me anën e saj të gjithë të bashkuar të nxirjin një zë të fortë në Konferencën e Paqës për të drejtat kombëtare të Shqipërisë.
Përveç dy degëve të riorganizuara, e Chicago-s dhe e Syracuse-it, në pakë dit’e sipër u-filluan dhe pesë degë të ra: në Portsmouth, N.H., Në Erie dhe Branddock, Pa., në Barberton dhe Niles-Youngstown, Ohio.
Duke parëshikuar se do t’i shtoheshin përgjigjësitë për çështjen e Shqipërisë dhe do të kish nevojë për fonde financiare më tepër, Vatra u-bëri thirrje gjithë Vatranëve që t’i jepjin edhe një sulm të ri Fushatës “Dita Tri Qershor” për Shpëtimin e Shqipërisë.
Vatra priste informata nga kryedelegati i saj në London Mehmed Konitza se si dukeshin punët e Shqipërisë pas pushimit të luftes, q’ashtu të dinte se ç’masa munt të mirte kuvëndi që pritej të bëhej për së shpejti. Dhe ay, Mehmed Konitza, kish shkuar në Shqipëri ato ditë që organizoj Kongresin e Durrësit dhe u-formua Guverna Provizore nënëe kryesin’ e Turhan Pashës. Me gjith’ato, koha nukë priste dhe u-vëndos mbajtja e kuvëndit.
Të Dielën me 29 Shën-Ëndre 1918 u-mbloth kuvëndi i Pazakontë në Winthrop Hall, Boston, dhe u-përfaqësuan 51 degë të regullshme të Federatës VATRA. Çairman i atij kuvëndi me rëndesi u-zgjoth Dennis J. Kambury, delegat’ i degës Nr. 69, Niles-Youngstown, Ohio, e cila s’kish pakë javë që ish themeluar. Sekretar i kuvëndit u-zgjoth Loni Kristua, delegat i degës Lynn, Mass., dhe raporter u-zgjoth Kostë Hotova, Delegat i degës Albany, N. Y.
Kuvëndi vazhdoj një javë, mbajti XV (15) sesione gjithësej, dhe mbaroj duke bërë miaft punë me rëndësi për të mirën e Shqipërisë. Në sesionin e 5-të u-leçit një Memorandum i bërë dhe i nënëshkruar prej klerit orthodhoks shqipëtar t’Amerikës, dhe u-prit me të trokitura duarsh të nxehta nga delegatët e kuvëndit. Memorandumi hidhtë poshte çpifjet dhe tëndencat e Grekëve edhe të grekomanëve të vëndit që thoshin se “Shqipëtarët e kërshtërë orthodhoksë duan bashkimin e tyre me Greqinë”! Kish shumë Epirotë që vërtet atë dëshirojin, të cilët ishin vërbuar nga propaganda e Grekëve fanatikë. Për atë shkak Shqipëtarët qenë goditur dhe gjakosur me Epirotët në mbledhjet e tyre në Boston.
Memorandumi u-bë sipas kërkimit dhe pëlqimit të Vatrës, dhe u-nënëshkrua nga këta klërikë orthodhoksë shqipëtarë: At Fan Noli, At Naum Cere, At Marko Kondili, At Damiani, At Pando Sinica dhe At Vangjel Çamçe. Pastaj ay Memorandum j’u dërgua Presidentit Woodrow Wilson në Washington, edhe Kryeministrive të Fuqive të Mbëdha n’Evropë.
Kuvëndi e gjeti të nevojshmë shtuarjën e delegatëve të Vatrës, dhe emëroj keta: Dr. Charles T. Erickson, Rasim Bej Dino, Anselmo Lorechia (drejtor i gazetës “Kombësia Shqipëtare” që diltë në Romë), dhe Faik Konitzën me Sotir Pecin si delegatë nderi. Faik Konitza ahere u-lëshua nga guverna Austriake passi u-munt nga Aliatet dhe e humbi luftën. Bashkë me Faik Konitzën ishin t’internuar në Vienë dhe Kolonel Zogu me Fazlli Frashërin, dhe kur u-lëshuan nga internimi ata të dy shkuan në Shqipëri dhe Faik Konitza vajti në Romë, i cili hyri prapë në shërbim të Vatrës si delegat i saj.
U-vëndos nga kuvëndi që Fan Noli të shkonte në Paris si delegat i Vatrës dhe të punonte me delegatët e tjerë atje. Për n’Amerikë, u-emërua Kostë Çekrezi delegat dhe editor i Revistës “Adriatik”. Dr. Ericksoni qëndroj një kohë të shkurtër në Paris, dhe, me këshillat e Mehmed Konitzës dhe të Dr. Turtullit, Vatra e thirri prapë Dr. Ericksonin dhe e emëroj delegat të saj në Washington bashkë më Çekrezin.
Ay kuvënt votoj me-një-zë sumën prej 120,000 dollarësh që të harxhohesh nga delegatët e Vatrës në Konferencën e Paqës në Paris edhe gjetkë për të fituar Independencën e Shqipërisë me kufit’e saj ethnografike.
Duke parë se vepërimet e Vatrës u-shtuan tepër dhe s’munt t’u bënte dot ballë Komisioni i Qendrës, kuvëndi e pa t’arësyshme zgjedhjen e një Këshille Kombëtare të përbërë prej 11 anëtarësh, njerës t’aftë për atë punë. Passi kjo çështje u-bisedua mirë prej delegatëve, u-vëndos zgjedhja e Këshilles Kombëtare dhe u-proponuan shumë njerës miaft të zottë, po me shumësin’e votave fituan këta:
Dennis J. Kambury, Paskal Aleksi, Shefki Aliko, Kristo Kirka, Kostë Hotova, Kosta Issak, Bahri Omari, Xhevat Harxhi, Anastas Pandele, Loni Kristo dhe Thimi Hondro.
Regullore e Këshillës: (1) Këshilla Kombëtare kish fuqin’ e një kuvëndi dhe jipte përfundime mi punët e Vatrës vetëm në çështjet politike. (2) Fuqia e Këshilles ish gjër në kuvëndin e regullshmë të Vatrës. (3) Anëtarët e Këshillës të zgjidheshin nga anëtarët e Vatrës me votim të kuvëndit. (4) Këeshilla Kombëtare thirrej në mbledhje kur ish nevoja nga kryetari i Vatrës, i cili e kryesonte gjër sa zgjidhej çairmani nga anëtaret e Këshillës. (5) Komisioni i Vatrës ish pjesëtar i Këshillës Kombëtare, sikundër dhe delegatët e saj n’Amerikë, po s’kishin të drejtë të votojin në bisedimet dhe vëndimet e Këshillës, natyrisht munt të pyeteshin për gjëra të Federatës që i dijin.
Kuvëndi vëndosi këtë thirrje patriotike për gjithë Shqipëtarët e Amerikës (po vetëm Vatranët përgjigjeshin!):
“Shqipëtarë t’Amerikes! Ardhi koha kritike në të cilën do të gjykohet fati i Shqipërisë. Armiqtë t’anë janë të pasur e të fortë dhe duhet t’u bëjmë ballë. Për të fituar të drejtat t’ona kombëtare duhet t’i lëftojmë këmba këmbës dhe që t’i lëftojmë me efekt na duhen para. Pjesë të çmuara t’Atdheut t’onë janë në rezik dhe tani ështe rasja t’i çkëputim nga duart e armikut. Ndihni pra më dorën plot dhe pa kursyer që t’a fitojmë Shqipërinë e madhe, plotërisht independente me Kosovën , Çamërinë dhe gjithë krahinat e tjera fjesht shqipëtare, dhe të rojmë të lirë, të lumur dhe kryelartë nënë hien e Flamurit të Skënderbeut. O burrani!”
Në sesionin e fundit, Kuvëndi i Pazakontë bëri dhe votoj me-një-zë nga gjithë delegatët Rezollutën që shënojmë ketu më poshtë, dhe u a dërgoj guvernave të Fuqive të Mbëdha: t’Amerikës, t’Inglisë, te Francës, t’Italisë dhe të Japonisë.

REZOLLUTA:

“Delegatët e Federatës Pan-Shqipëtare të Amerikës VATRA, të mbledhur në Kuvënt të Pazakontë në Winthrop Hall, Boston, vëndosnë me 4 Jenar (1919) t’u bëjnë një thirrje Guvernave t’Amerikës dhe të Fuqive Aliate për rivëndosjen e independencës mbretërore të Shqipërisë;
Për ndreqjen e kufive me një mënyrë që të hyjnë brënda krahinat fjesht e kryesht shqipëtare të cilat u çkëputnë padrejtësisht prej Konferencës së Londrës me 1913; fjala vjen: Malësit’e Hotit, Grudës, Plavës, Jakovës, Prizrenit, Mitrovicës, Prishtinës, Shkupit, Tetovës, Dibrës, Strugës, Ohrisë, Manastirit, Kosturit, dhe Krahinën e Çamërisë me qytetet e Prevezës dhe Janinës;
Për një Plebesitë në viset e përmëndura më sipër, i cili të bëhët pas zaptimit të këtyre vëndeve prej ushtrisë Amerikane që kështu të shigurohet çfaqja e lirë e dëshirave të ndenjësve; dhe
Për qasjen e delegatëve Shqipëtarë në Kongres të Paqës për të shtruar dëshirat dhe kërkimet e kombit Shqipëtar para se të vëndoset fati i Shqipërisë.”
Delegatet e atij kuvëndi me rëndesi, duke nisur nga Dega Nr. 1, Boston, Mass., dhe gjër të Dega Nr. 70, Barberton, Ohio, qenë këta:
Vasil Naso, Loni Kristo, Lazar Selenica, Kosta Issak, Ilo Pano, Pandi Vodica, Stathi Suli, Foqion Postoli, Paskal Aleksi, Arif Hiqmeti, Guri Filip, Muke Permeti, Vasil Bradvica, Mihal Kosmo, Kostaq Lepcishti, George Luarasi, Evan Elia, George Konda, Luka Trebicka, Xhevad Harxhi, Shaban Halil, Kosta Progri, Dhimitri Sido, Shefqet Frashëri, Thimi Hondro, Ligor Panajoti, Koço Grameno, Sulejman Hysen, Sotir Treska, Kost Hotova, Reis Asllan, Dr. Kondi, George Qafzezi, Ibrahim Bitincka, Kosta Pano, Qani Shehu, Luka Lasko, Hysen Leskoviku, Xhafer Starja, Isuf Maleshova, Anastas Pandeli, Nasi Aristidhi, Abas Kamenica, Sinan Lekdushi, Dennis J. Kambury dhe Isuf Vincani.
Çairmani u dha leje delegatëve të çfaqjin mendimet e tyre më parë se të mbyllte kuvendin. Me atë rast, shumë delegatë mbajtnë fjalë patriotike për independencen e plottë të Shqipërisë e cila ish e gjakosur, e djegur nga luftrat, e shtypur nga fqinjët, dhe me kufire të krasitura. Delegatet gjith’ashtu folën me emfaze për bashkimin e gjithë Shqipëtarëve t’Amerikës rreth Federatës VATRA, q’ashtu t’i bëhej ballë rezikut të Shqipërisë nga fqinjet e saj të cilet po i mprehjin thiket e tyre për t’i prerë kokën, se këmbet dhe krahet ja prenë duke i marë Kosovën dhe Çamërinë. Për fatin e zi të Shqipërisë, përçarja e Shqipëtarëve vazhdonte, dhe shpresa për bashkimin e tyre ish fare e pakët, sido që Shqipëria po jipte shpirt.
Për shëmbell, passi mori funt lufta e madhe n’Evropë dhe ish nevoja për punë kombëtare, Shqipëtarët e Shteteve Ohio, Michigan dhe Pennsylvania deshnë të bëjin një mbledhje dhe paradë të madhe n’Akron, Ohio. Po Kryekatundari (“the Mayor”) nuk u dha leje të paradojin në ruget e qytetit. Shkaku? Ay tha: “Juve e kini flamurin të kuq, dhe populli do t’a marë për flamur të Bolshevikëve dhe ashtu do të ndizet shamata në rugët e qytetit”! Po s’qe ay shkaku, e vërteta është se vanë Grekët që i thanë kryeplakut të qytetit t’a ndalonte mbledhjen e Shqipëtarëve, dhe ay i dëgjoj për interesin e votave se ata ishin me shumicë n’atë qytet.
Pas asaj ngjarjeje, Shqipëtarët vanë në Pittsburgh, Pa., që e bënë mbledhjen edhe paradën e madhe. Atje gjetnë përkrahje nga disa zyrtarë të qytetit, dhe nga policia. Komisioni që pregatiti atë mbledhje ftoj Vatrën dhe “Partinë Politike” që të dërgojin përfaqesonjësit e tyre. Vatra dërgoj Kostë Çekrezin, dhe “Partia Politike” dërgoj Kristo Dakon.
Pas paradës, u-bë mbledhja në një sallë të madhë të një binaje të lartë të qytetit. Ishin në mbledhjen jo më pak se 1,000 Shqipëtare t’ardhur nga kollonira të ndryshme të shteteve që shënuam më sipër. Mbledhja vëndosi bërjen e një Rezollute që t’u dërgohej Fuqive të Mbëdha për të drejtat kombëtare të popullit shqipëtar. Rezolluta u-bë dhe u-pëlqye nga mbledhja, po duhej nënëshkruar edhe nga përfaqësonjësit e Vatrës dhe të “Partisë Politike.”
Kristo Dakua refuzoj t’a nënëshkruante Rezollutën, ay thosh se “Vatra donte protektoratën e Italisë në Shqipëri”, dhe s’desh të bashkëpunonte me përfaqësonjësin e saj Kostë Çekrezin. Dakua e bazonte akuzimin e tij në vajtjen e kryetarit të Vatrës Kol Tromarës nj’a dy herë në Washington që bashkoj ambassadorin e Italisë, po akuzimi i tij nuk u-vërtetua.
Populli u-mërzit nga ajo sjellje, dhe kërkonte nënëshkrimin e Rezollutës nga përfaqësonjësit e të dy organizatave. Ahere u-ngrit një Vatran i qojtur Ali Kuçi nga Tomorica e Beratit, një burrë i math gjashtë këmbë e ca i gjatë, qe u-vajti pranë tyrë dhe u-tha: “Jemi mbledhur sot këtu për një qellim të shëntë, për të kërkuar të drejtat dhe lirinë kombëtare të Shqipërisë. Tani, nënëshkruajeni atë Rezollutë se për këtë Flamur ju hodha të dyve jashtë nga penxherja”! Dhe e zuri Flamurin më dorë qe e puthi. Më në funt, passi shikuan penxheren që ish katër patoma lart nga ruga, u-bintnë të dy “kundërshtarët” dhe e nënëshkruan Rezollutën.
Kuvëndi i Vatrës u-hap të Dielen me 29 Shën-Ëndre 1918, dhe Kongresi i Durresit u-mbloth me 25 te muajit, katër ditë më parë. Nje nga organizatorët kryesorë t’atij Kongresi që delegati i Vatrës Mehmed Konitza, i cili bashkë me Myfit Be Libohovën vanë nga Roma në Durrës, të dërguar për atë qellim nga ministri italian i punëve të jashtme Baroni Sonino.
Mehmed Konitza lajmëroj Vatrën me kabllogram për formuarjën e guvernës provizore të Durrësit nëne kryesin’ e Turhan Pashës. Me 25 Jenar 1919, Komisioni i Vatrës pati mbledhje. Mbledhja vazhdoj dy ditë, të parën u-kënduan disa telegrame të dërguar nga miq të huaj Filoshqipëtarë, dhe raportet e delegatëve të Vatrës n’Evropë dhe n’Amerikë. Gjith’ashtu u-këndua një kabllogram nga Turhan Pasha, kryetar’ i qeverisë provizore të Durrësit. Në përgjigjjën që i ktheu Vatra, i zotohej se do t’i jipte përkrahjen e plottë qeverisë së tij.
Nga ana tjatër, Vatra falënderoj Guvernën Italiane për përkrahjen që i dha Kongresit të Durresit, dhe i lutesh qe t’i jipte përkrahjën qeverisë shqipëtare në Konferencën e Paqës për të fituar independencën e plottë të Shqipërisë.
Është fakt që vërtet guverna italiane e përkrahu bërjen e Kongrësit të Durrësit, po me dy zemera nga frika se munt të gjënte kundërshtime nga fqinjët e Shqipërisë. Po gjith’ashtu fakti është se guverna italiane një mot më von u-përpoq t’a ndalonte Kongresin e Lushnjes, po nuke mundi dot. Do të flasim shkurtazi mi këtë pike kur të vemi atje.
Në mbledhjen e dytë, të nesërmen me 26 të muajit, Komisioni vëndosi t’i dërgoheshin 5,000 dollarë delegatit të Vatrës Mehmed Konitzës në Romë. Gjith’ashtu n’atë mbledhje u-emërua Kostë Hotova si konferencier i Vatrës që dolli nëpër kollonitë shqipëtare t’Amerikës, për t’u dhënë dritë Vatranëve mi veperimet e Vatrës për çështjen shqipëtare.
* Historia e Federatës VATRA prej Rafat Gurrazezit

Fan Noli: Nuk jam dhe nuk kam qenë kurrë anëtar i ndonjë organizate komuniste

by

Një luftë e rreptë shpërtheu brenda gjirit të Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë në vitet 1949-55, ateherë kur një pjesë besimtarësh brenda saj, u orvatën ta rrëzonin Peshkop Nolin nga kryesia e Kishës duke e akuzuar si komunist. Qarqet shoveniste greke shfrytëzuan rivalitetet klanore të shqiptarëve, duke i nxitur të kërkonin prej Patrikanës së Stambollit një Peshkop tjetër, të përshtatshëm. Patrikana nisi menjëherë Mark Lipen, prift me origjinë shqiptare, duke e emëruar pa asnjë të drejtë kanunore Kryepeshkop. Qe një manevër djallëzore për të futur kishat shqiptare të Amerikës, qendrat kulturore të identitetit dhe të ndjenjave patriotike, nën kupolën e kishës greke. Per disa vjet kishat shqiptare u përçanë duke patur secila palë kryepeshkopin e saj. Më se tre të katërtat e kishave shqiptare qendruan me Fan Nolin, ndaj diversioni i Patrikanës nuk pati sukses. Pas vdekjes së Mark Lipës, 2 nga 3 kishat që ishin bashkuar me të, u kthyen në gjirin e Kishës shqiptare. Artikulli i Nolit shquhet për parashtrimin e fakteve me logjikë, për forcën e argumentimit dhe për gjuhën e mprehtë, duke shkëlqyer me polemikën e tij në mbrojtje të pavarësisë së Kishës shqiptare në Amerikë dhe dinjitetit kombëtar.

Letra e Fan S Nolit:
Në përgjegje të disa aludimeve të bëra në raportin e zotit Glenn A. MëkLein prej Quincy, Mass., të cilat u futën në Apendiksin e Fjalimeve të Kongregacionit të 31 korrikut dhe të 1 gushtit të vitit 1951 prej të nderuarit Harold H. Velde nga Ilinoisi, dëshiroj të bëj deklaratën që vijon:
Unë nuk jam dhe nuk kam qenë kurrë anëtar i ndonjë organizate komuniste, ose prokomuniste dhe asnjëherë në jetën time nuk kam bërë predikime komuniste, prokomuniste ose anti-amerikane. Përkundrazi gjithmonë kam lavdëruar modelin e demokracisë amerikane dhe jam përpjekur të evidencoj faktin historik se Shqipëria ia detyron pavarësisnë në radhë të parë përkrahjes së Amerikës dhe veçanërisht Presidentit Wilson. As Kisha ime, as unë nuk jemi nën juridiksionin e ndonjë Sinodi a Patrikane të huaj komuniste a të çfardo lloji tjetër, sepse Kisha Ortodokse Shqiptare e Amerikës, të cilën e kryesoj, është e pavarur administrativisht. Nuk kam pushuar nga detyra ndonjë prift për arsye se ka qenë antikomunist. At Radoja e humbi detyrën që kishte në Nju Jork sepse ai vetë i kërkoi Kryesisë së Kishës lokale ose t’i paguanin një rrogë më të lartë, ose të gjenin prift tjetër. Sa për emërimin ose shkarkimin e Peshkopëve (Dhespotëve) ose Kryepeshkopëve të Kishës Ortodokse në Shqipëri, unë nuk kam të bëj aspak me atë çështje.
Të thënat e zotit MëkLein janë një çorbë derri që s’e tret stomaku, gatuar me materiale të ardhura nga burime të dyshimta dhe jo të besueshme. Informatorët e tij kryesorë, të cilët i përmend shpesh, janë von Redlik, panegjirist i mbretit Zog dhe Vasil Alarupi, prokonsulli i shquar Fashist i Korçës gjatë pushtimit italian të Shqipërisë. Zoti MëkLain tregohet tepër naiv kur çirrjet e tyre i merr si të vërteta të shenjta.
Duket qartë se zoti MëkLain nuk ka aftësinë e duhur të gjykojë Kishën Ortodokse Shqiptare, ose përgjithësisht Kishën Ortodokse të Lindjes, sepse është komplet injorant në këtë fushë. Atij i thotë mendja, për shembull, se Patriku i Stambollit e ka pozitën njëlloj si Papa i Romës dhe kësisoj gëzon të drejtën të caktojë një Kryepeshkop për shqiptarët ortodoksë të Amerikës, ashtu siç bëri kur dërgoi Mark Lipen në Boston. Sikurse dihet mirëfilli Patriku i Stambollit nuk e ka këtë të drejtë. Juridiksioni i tij përfshin vetëm Dioqezën e Stambollit (Konstantinopolit), me një popullsi prej më pak se 100.000 grekër. Kishat e tjera e njohin atë nominalisht si krye, po nuk marrin urdhëra prej tij, sepse praktikisht janë të pavarura. Këshilli Ekumenik, ku gjithë kishat përfaqësohen nga Peshkopët e tyre, është autoriteti i vetëm, urdhërat e të cilit janë të detyrueshme. Patriku i Stambollit vetëm emrin ka igumenik, ndërsa në të vërtetë s’është veçse një kryepeshkop provincial grek i parëndësishëm dhe çka është më keq, grigja e tij po pakësohet me shpejtësi, nga që mijra grekë po ikin prej Stambollit për shkak të përndjekjeve turke dhe në një të ardhme të afërt, ka perspektivën të katandiset Peshkop titullar “in partibus infidelium,” pa asnjë besimtar.
E vërteta është se në të kaluarën Ortodoksët e Shqipërisë kanë qenë nën juridiksionin e Patrikut të Stambollit, por më 1936, kur ai njohu Kishën Shqiptare si autoqefale, ky juridiksion mori fund. Që nga ai vit Patrikana s’ka asnjë të drejtë kanonike të ndërhyjë në çështjet e Kishës Ortodokse Shqiptare kudo qofshin ata. Për pasojë ai ka kryer një akt jo kanonik kur caktoi Mark Lipen si Kryepeshkop për Ortodoksët Shqiptarë në Amerikë. Edhe përpara këtij akti, qysh më 1950, Patriku shkeli rregullat kanonike qysh kur lejoi Mark Lipen të bëhej në mënyrë të rrufeshme dhjak, prift dhe Kryepeshkop brenda gjashtë muajsh. Kanuni I i Këshillit Ekumenik VII të Nikesë, Kanuni X i Këshillit të Sardës, Kanuni XVI i Këshillit të Parë dhe të Dytë të Konstantinopolit kërkojnë respektimin e rregullit se askush nuk mund të dorëzohet Peshkop pa patur shkollë dhe pa një periudhë të gjatë shërbimi si dhjak e prift. Konsakrimi i Lipes si Kryepeshkop pa përgatitjen e duhur është po aq qesharak sa edhe të prezantosh doktor me gradë shkencore një njeri që ka kryer vetëm gjashtë muaj shkollë mjeksore.
Zoti MëkLain nuk e njeh mirë as gjeografinë e Ballkanit. Na kumton se Lipa “e ka marrë edukatën fetare në shkollën telogjike të Kalkës në Shqipëri.” Çdokush që e njeh sadopak gjeografinë e Ballkanit dhe të Patriarkatit të Stambollit do ta dinte se shkolla telogjike e Kalkës gjendet afër Stambollit, në Turqi dhe jo në Shqipëri. Me sa duket vështirë të besohet se Mark Lipa ka kryer ndonjë shkollë teologjike në Kalkë ose në ndonjë vend tjetër. Duke gjykuar nga letrat e tij, si zor të ketë mbaruar edhe shkollën fillore.
Konsakrimi i këtij batakçiu injorant tridhjetvjeçar në postin episkopal është një veprim pa mend dhe shkatërrimtar që nuk i gjendet shoku në historinë e kishës. Ne s’kemi nevojë të shkojmë larg për të zbuluar arsyet pse u flakën mënjanë në mënyrë aq cinike ligjet kanonike nga konsekratorët e Mark Lipes. Edhe fëmijët e Lindjes së Afërme e dinë se Patrikana e Stambollit s’është veçse një zgjatim i zyrave të Propagandës Greke. Duhej të punonte një agjent ndërmjet shqiptarëve ortodoksë për të fituar përkrahës për aneksimin e Shqipërisë së Jugut nga Greqia. Mark Lipa u shenjua për ta kryer këtë detyrë, nën rason fetare dhe kështu u konsakrua në kundërshtim me traditat e lashta të kishës.
Zoti Mëklein më akuzon mua dhe Kishën time si antiamerikane, ndërsa Mark Lipen e gjen si të vetmin njeri të aftë t’u mësojë shqiptarëve demokracinë amerikane. Absurditeti i kësaj lidhje duket sheshazi për çdo njeri që njeh faktet. Dalka se Mark Lipa nuk merr erë nga anglishtja dhe nuk ka të ngjarë të ketë mësuar shumë për demokracinë amerikane në Stamboll, a në Turqi ku lindi dhe u rrit. Ndryshe nga ç’pandehet, Kisha Ortodokse Shqiptare e Amerikës përbëhet kryesisht nga qytetarë amerikanë, të cilët shkulen së qeshuri me idenë që të marrin mësime për demokracinë amerikane nga një ignoramus1 si Lipa, këmba e të cilit s’ka veçse disa muaj që shkeli në tokën amerikane.
Po bëhen tani më se dhjetë vjet qëkurse Kisha jonë iu vu punës për të zbatuar programin e amerikanizimit të kishës. Na u duk se rruga më e mirë qe të futnim shërbesën anglisht për Kishën tonë, duke filluar nga të kremtet e mëdha si Krishtlindja dhe Pashkët. Këtë gjë duhesh ta bënim për të tërhequr brezin e ri, shumë nga të cilët as nuk e flasin shqipen, as nuk e kuptojnë. Po për ta kthyer shërbesën anglisht duhesh një punë kolosale dhe shpenzime të mëdha. Jam i kënaqur të them se kësaj detyre themeltare i dolëm mbanë. Më 1949 Kisha jonë botoi “Libri i Lutjeve të Ortodoksëve të Lindjes” (The Eastern Orthodox Prayer Book), një vepër prej 695 faqesh, ku janë përmbledhur të gjitha shërbesat e Kishës Ortodokse të Lindjes në anglisht. I vetmi libër në gjuhën angleze që mund të barazohet me të, është ai i Ms. Hapgood, shpenzimet e të cilit u mbuluan nga Sinodi i Shenjtë i Rusisë gjatë regjimit carist. Këtë vit vit Kisha jonë botoi “Hymnore e Ortodoksëve të Lindjes” e cila padyshim është më e mira dhe më e kuptueshmja e hymnoreve të Ortodoksëve të Lindjes që janë botuar anglisht. Këto dy libra flasin më shumë se fjalët për punën tonë për amerikanizimin e kishës.
Kryepeshkop F.S. Noli
i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë
18 tetor 1951
E përktheu nga anglishtja Naum Prifti(Dielli-arkiv)

SHENIM RRETH DEKLARATES TE KESHILLIT TE FEDERATES PAN-SHQIPTARE TE AMERIKES “VATRA”

by

D E K L A R A T E/
E Keshillit Qendror te Federates Panshqiptare te Amerikes “VATRA”/
***************
(Shenim.- Ne vitin 1949, Patrikana Greke e Stambollit dergoj ne Shtetet e Bashkuara nji “peshkop” grek “shqipfoles” i quejtun Mark Lipa, me qellim te marre ne dore Kryepeshkopaten Orthodokse Autoqefale Shqiptare, (KOASH) te themelueme dhe te mirembajtun nga i ndjeri Imzot Fan S. Noli. Ardhja e “Peshkop Lipes” shkaktoi nji ndamje te forte ne mesin e popullsise orthodokse ketu ne Amerike, dhe rrezikoi perfundimin e Kishes (K.O.A.SH) ne nji dege te Kishes Greke te Amerikes. Ne mes te veprimeve anmiqsore te nji grupi te shqiptareve orthopdoks te Bostonit, ka qene edhe nji fushate shpifje e organizueme dhe e drejtueme kunder te ndjerit Imzot Fan S.Noli, kryetar i KOASH-it. Ne numrin e saj 2350,date 13-19 mars 2015, gazeta Illyria e New Yorku-t botoi nji pergenjeshrim te plote te progandes pro-greke te grupit “Peshkop Lipa” shkrue nga mjeshtri i madh i pendes Imzot Fan S. Noli.
Me kete rast, edhe Federata Panshqiptare e Amerikes “VATRA” mori nji qendrim te preme kunder kesaj manovre tinzake, dhe ne nji Mbledhje Plenare te mbajtun ne New York City vendosi te leshoje nji Deklarate publike ku te sqarohej qendrimi i saj. Ma poshte do te lexoni Deklaraten ne gjuhen shqipe.
Me keqardhje duhet te pohojme se edhe disa ish emigrante politike antikomuniste, te zemruem nga qendrimi i Imzot Fan S. Nolit qe shikohej si pro-qeverise se Tiranes, nxituen dhe perkrahen “Peshkop Lipen” deri sa kuptuen gabimin e tyne. Kjo Deklarate botohet sot si shtese e shkrimit ne fletoren Illyria te New Yorkut mbi kete subjekt. Sami Repishti)
***
Boston, Mass.- Bashkesia Shqiptare ne Shtetet e Bashkuara te Amerikes ka mesuar me nje keqardhje tronditese- megjithese nuk eshte habitur- veprimtarine e koheve te fundit te ndermarrur nga Peshkop Mark Lipa kunder Diocezes Shqiptare Orthodokse ne Amerike , si dhe nje tentative tjeter ne perpjekjet e tia per te shkaterruar ose te marre ne dore kete Dioçeze.
Keshili Qendror i Federates VATRA, ne mbledhjen e tij Plenare, te mbajtur ne Sheraton Atlantic Hotel, New York City, i ndergjegjshem per pergjegjesine qe mban ne ruajtjen e interesave te bashkesise shqiptare ne Shtetet e Bashkuara, i kushtoi nje vemendje te veçante ketij rreziku te ri qe vjen nga jashte, dhe pas nje studimi te imte te gjendjes se krijuar, vendosi te adaptoje, si parim drejtonjes te qendrimit te tij kundrejt Peshkop Mark Lipes, deklaraten (e botuar ne Illyria,SR) e bere nga i ndjeri Metropolit Fan S. Noli, ish Kryetar Nderi i Federates VATRA, dhe ish Kryetar i Kishes Shqiptare Orthodokse ne Amerike. Deklarata thote sa vijon:
“Patrikana Greke e Stambollit nuk eshte ne lufte vetem me Kishen ne Shqiperi. Ajo eshte ne lufte gjithashtu edhe me Kishen Shqiptare ne Amerike. Per kete qellim, Patrikana dergoi Mark Lipen, Peshkop Titullar i Lefki-t ne Shtetet e Bashkuara me 1949. Misioni i tij eshte qe te shkaterroj Kishen Shqiptare Orthodokse ne Amerike dhe te marre Kishet ne dorezim. Pretendimi i tij se eshte nga raca shqiotare nuk ndryshon aspak situaten. Ketu nuk eshte fjala per prejardhje kombetare. Ketu ka rendesi autoriteti kishetar qe ai sherben dhe natyra e misionit te tij. Ne te gjithe e dijme se ai sherben Patrikanen Greke te Stambollit, dhe misioni i tij eshte qe te vere Shqiptaret Orthodokes te Amerikes nen juridiksionin e asaj agjensie Greke dhe armike. Per kete arsye ai eshte vetem nji Peshkop grek, pavaresisht nga origjina e tij. Ska asnji dyshim se perpjekja e tij eshte Don Kishoteske dhe e pa shprese. Ai nuk mund te kthej prapa rroten e historise”.
Keshilli Qendror i Federates VATRA muar ne shqyrtim gjithashtu faktin se nje propagande e çthurur ka mepire ndjenjat e detyres morale te disa bashkeadhetareve tane.
Eshte nje krim te ushqesh ne mendjet e bashkesise shqiptare ne Shtetet e Bashkuara iluzionin se zgjidhja e vetme e problemit te krijuar artificialisht ne Kishen tone Shqiptare Orthodokse eshte te pranosh nji peshkop te paligjeshem dhe qe ka bere veten Kryetar te Kishes. Nuk ka dyshim se eshte shume me e ndereshme te deklarosh haptas –ashtu siç vepron VATRA- se nje grup njerezish preferon sundimin e individit me shume se sundimin e ligjit, dhe se ky grup njerezish deshiron te imponoje vullnetin e tij kunder frymes dhe shkrimit te Kushtetutes. Duke manovruar me permbajtjen e errte te nje letre, ata kane hedhur poshte ligjin themeltar te Diocezes sone qe eshte formuluar, shkruar dhe aprovuar nga i njejti leader, kujtimin e te cilit ata pretendojne te nderojne sot. Pas nje perdeje te mjegullte fjalesh, qellimi i vertete i tyre duket akoma i qarte: ata po perpiqen te krijojne nje precedent ne shkeljen e Kushtetutes sot qe emocionet kane arrijte kulmin, me qellim qe te jene te lire te perserisin akoma me vone, sipas kapriceve te nje grupi ambicioz, me pikesynimin e fundit te nenshtrojne plotesisht Diocezen tone interesave te ketij grupi. Eshte pikerisht ky qendrim i gabuar qe perben rrezikun e vertete per Kishen Shqiptare Orthodokse ne Amerike.
Prandaj, VATRA ka marre persiper detyren qe te veje ne dijeni te gjithe Shqiptaret e Amerikes per faktin se ligji themeltar i njerit nga institucionet tona, d.m.th. i Kishes Shqiptare orthodokse te Amerikes po shkelet vazhdimisht. VATRA ve ne dukje faktin se eshte e para here qe bashkesia Shqiptare ketu ne Shtetet e Bashkuara po perballon nje rrezik te tille, i cili po te mos ndalohet mund te behet vdekje-prures per Diocezen Shqiptare Orthodokse ne Amerike. VATRA i drejtohet te gjithe bashkesise Shqiptare ne Shtetet e Bashkuara pa dallim feje dhe bindje politike te bashkohen ne nje perpjekje te sinqerte per te zhvilluar akoma me shume frymen e lire dhe demokracine mbrenda institucioneve tona, duke krijuar keshtu nje shembull te shkelqyer per brezenite e sotme dhe te ardhme.
Ne duhet te veprojme ne kete drejtim per arsyen e thjeshte dhe themelore se eshte e vetmja menyre e drejte me veprue.
Me ne fund, Keshilli Qendror I Federates VATRA perkrahu unanimisht deklaraten e bere ng Presidenti i saj, me te cilen ai premton ndihme morale dhe materiale te pa kursyer per Diocezen Shqiptare Orthodokse ne Amerike ne luften e saj kunder nderhyrjes se huaj, dhe ne perpjekjet e saj per te jetuar si nje institucion fetar dhe shqiptar I lire.
Nga KESHILLI QENDROR I FEDERATES PAN-SHQIPTARE TE AMERIKES “VATRA”
12 qershor 1966
Sheraton Atlantic Hotel-New York City
******************
(Shenim 2: Per kete sherbim modest timin per VATRA-n, nji grup te gabuaresh nga Bostoni, te kryesuar nga i ndjeri Peter Minari akuzuan VATRA-n se sherbehet nga “turqit”. Natyrisht kjo influence greke qe njeh vetem orthodoks (greke) dhe
“mysliman” (turq) eshte perdorue shume per mashtrime edhe ketu ne Amerike.SR)
(Marre nga gazeta DIELLI (The Sun), vol.56, Nr. 20, data 22 qershor 1966, f.1)