![](https://gazetadielli.com/wp-content/uploads/2024/04/435659936_830567282445129_6490908577861584011_n.jpg)
Ndriçim Kulla/
Mbetet e pashpjegueshme me fakte, ende dhe sot, se si vallë një prift i varfër si Buzuku, apo një komunitet katolik njerëzish të varfër të detyruar të shpërngulen nëpër male, arritën të mendonin realizimin e një ndërmarrje të tillë kaq të kushtueshme, siç ishte asokohe botimi i “Mesharit” , e t’ia dilnin mbanë pa ndihmën e Selisë së Shenjë. Mund të aludohet edhe se ajo vetë mund ta ketë marrë përsipër iniciativën, ashtu siç do ta shohim shpesh më vonë për vepra të tilla. Por, gjithsesi, edhe nëse citojmë tezën tjerët, sipas së cilës, libri u ndalua dhe kopjet e botimit u shkatërruan, përderisa sot në Bibliotekën e Vatikanit ruhet vetëm një kopje, përsëri mbetet i pa kontensueshëm jo vetëm fakti se ishte liturgjia romane ajo që shënjoi zanafillën – qoftë edhe në mënyrë jozyrtare – të orvatjes së parë të përpunimit të gjuhës shqipe, por se ajo arriti të ushtrojë një ndikim të madh edhe në vazhdim, për lartësimin dhe pasurimin e kësaj gjuhe, nga pikëpamja letrare.
“Edhe gjetja e kopjes së vetme të librit – në një gjendje gati të shqyer – në Bibliotekën e Kolegjit të Propagandës, që në vitin 1740”, – siç na rrëfen zbuluesi i saj i parë, monsinjor Kazazi, tregon se nxënësit shqiptarë të kolegjeve duhet ta kenë përdorur shpesh e të jenë formuar gjatë me të, përderisa germat dhe karakteret e veçanta të botimeve shqiptaro-katolike deri në fundin e shekullit XIX, madje deri në vitin 1909, rrjedhin padyshim nga ato germa e karaktere që pat sajuar Buzuku.
E lindur kështu me Buzukun, literatura shqiptare do të vazhdojë të zhvillohet për dy shekujt në vijim, në ambientin e thjeshtë të katekizmit: e thjeshtë, por aspak e anashkaluar për ndikimin e vet, në formimin mendor dhe linguistik të një populli. Katekizmi është libri që mësohet më lehtë nga të gjithë, edhe nga analfabetët; nëse është e pranuar se ç’jehonë ka në fillimet e çdo literature gjuha kishtare, mund ta imagjinojmë fare mirë se ç’ndikim duhet të ketë pasur ajo aty ku përbënte librin e vetëm të shkruar, të botuar, të lexuar e të mësuar.
Mirëpo, që nga fundi i shekullit XVI nuk ishte vetëm libri i vetmi mjet ndikimi i kulturës së kishës romane për të ndihmuar në plazmimin e një kulture kombëtare shqiptare. Nisën kështu të lindnin kolegjet katolike apo misionare, të cilat do të rezultonin më vonë si djepet e më të vërtetës dhe më të fortës kulturë të krijuar në të gjithë Orientin, sado i stërmadh të ishte ai. Këtu nuk flitet vetëm për kulturën latine, romane apo katolike, por edhe për kulturën kombëtare të secilit prej këtyre vendeve.
Për latinët shqiptarë ose, në përgjithësi, për rajonin dardano-prevalitan të nënshtruar nga turqit, dritaret e shkollimit dhe të formimit nisën të bëheshin kolegjet e shumta që nisën të lulëzonin në Itali. Në vitin 1572 themelohet Kolegji i Shën Athanasit në Romë (i famshëm për doktorët në teologji, që nxori nga nxënësit shqiptarë të ritit bizantin, deri në Himarë). Vijon Kolegji ilirik i Loretos, më 1580-n, dhe ai i Propagandës, më 1627-n, i themeluar nga jezuitët.
Në vijim të Kolegjit të Loretos, njërit prej më të rëndësishmëve për kontributin e tij letrar, themelohet në vitin 1633 e jeton deri në vitin 1746, Kolegji ilirik i Shën Pjetrit dhe Palit, në Fermo, i specializuar për nxënësit shqiptarë. Kjo i hapi udhë një drejtimi të ri të aktivitetit të rregullt të formimit të tyre misionar. Kështu, fillimisht në dy manastiret baziliane të Grottaferatës dhe të Mecoiuzos në Palermo, ku përgatiteshin misionarë të ritit ortodoks dhe në konventën françeskane të Shën Pjetrit në Montorio, që në fillim të shekullit XVII nisi të mësohej gjuha shqipe, madje, në vitin 1711, të formohej edhe katedra përkatëse e saj. Kjo iniciativë, që për historinë e kulturës shqiptare është e nivelit më të latë të rëndësisë, u mbështet fuqimisht edhe nga Papa Klementi XI me origjinë shqiptare, i cili e citoi atë konventë si shembull për urdhëratat e tjera fetare e misionare.
Nën këtë direktivë, shohim të themelohet në vitin 1725 Kolegji i Familjes së Shenjtë në Napoli, i cili do të shndërrohej më vonë në Institutin Mbretëror Oriental, i pari institute italian i pajisur me një katedër të gjuhës shqipe, drejtimin e së cilës do ta marrë shkrimtari i madh arbëresh Zef Skiroi. Më pas, me iniciativën e vëllezërve Rodota, në vitin 1732 ndërtohet në Kalabri kolegji për shqiptarët e ritit ortodoks, kolegj ky që do të shndërrohet në Kolegjin e Shën Adrianit e që do të ketë një jetë të lavdishme në impulsin që do t’i japë kulturës shqiptare, edhe pas laicizmit të tij, deri në ditët tona.
Megjithatë, fakti më i rëndësishëm i përmendjes së kësaj liste të gjatë kolegjesh është nënvizimi i ekzistencës së tyre jo vetëm si një seminar mësuesish, por edhe si shtëpia-nënë e shumë shkollave të tjera më të vogla, që nisin të mbinin aty-këtu, por kudo, në të gjithë territorin shqiptar, përgjatë atyre dy shekujve kaq pak të favorshëm për kulturën tonë, siç qenë shekujt XVII e XVIII. Kështu, gjejmë shkolla në dioqezën e Shkupit, një shkollë në Bëdhanë, që më 1638-n; një gjimnaz në Blinisht, më 1639-n; një tjetër në Shkodër, më 1698-n; një seminar në Velja, më 1692-shin, dhe një në Kurbin, më 1703-shin. Madje, emblematik është edhe fakti i hapjes në vitet 1669-1670 i një shkolle në Himarë, të mbyllur shumë shpejt nga xhelozia e despotit grek, por të rihapur përsëri më 1680-n. Aq më tepër, që tashmë ishte më se një shekullor devocioni i himarjotëve për Venecian, duke i furnizuar shpesh ushtritë e saj në luftërat e herëpashershme kundra turqve.