Search Results for: themistokli germenji

PROTOKOLLI I KORFUZIT, 1914

January 12, 2014 by dgreca

Dy presidentët grekë, në dy segmentet e shekulli, 1914- 2014, të dy i bienin fyellit në të njëjtën vrimë…/

Shkruan: Rasim Bebo, Çikago/

Çfarë NUK u tha në këtë 100 vjetor politik? (që gjithsesi është pjesa më e rëndësishme e historisë së Shtetit të Shqiptarëve dhe fundi i një filozofie të dështuar për shkak të njerëzve jo vetëm të pashkolluar historikisht, por edhe të indoktrinuar sistematikisht në mënyrë antishqiptare nga diktatura enveriste dhe sot përbёjne pjesën më negative të Popullit Shqiptar. (Arçivio tag: Gazmend Shpuza, (“SI UFORMUA HISTORIA…” Maggio 12-2013): A e dinë shqiptarët e sotëm se Europa ka qënë në dilemë për vazhdimësinë e tyre politike, sidomos më 17 dhjetor 1914 (me Protokollin e Korfuzit) dhe po të mos ishte Perandoria e Danubit, Austro-Hungaria, Shqipëria nuk do të ishte sot?…

Sipas Mustafa Krujës, dom N. Kaçorri dhe Sali Gjuka: (“…jo vetëm me e shkëputun vendin e vet prej zotnimit të sulltanit kalifit, por edhe me e shtimë nën hijen e “fort katholik” t’Austro-Hungarisë. E kush ashte i pari qi e kundërshton? Prifti katholik Nikoll Kaçorri, i cili do të ishte gati me pranuem për nji Shqipni “autonome,” ma parë projën e perandorisë otomane… Shqipnija do ta kishte të sigurtë pamvarësin e plotë. Edith Durham dëshmon se pikpamjet e Nikoll Kaçorrit në ato momente përputheshin me ato të Preng Doçit: “Më mirë të mbahemi të lidhur me Turqinë deri sa Shqipëria të Forcohet dhe të organizohet më mirë e të qëndrojë në këmbë me këmbët e saj, se sa të ndodhemi përballë një armiku më të egër, siç është Sërbi që do t’i binte vendit përsipër”.

U fol për kanditaturën në fronin e Shqipёrisë, pati debate, disa ishin për princin protestan V. Vid, kurse klerikët katolik në Shqipëri parapëlqenin kanditaturën e princit mysliman, të Fuadit të Egjyptit. Nga diaspora u kërkua për fronin e Shqipërisë, Esad Pashë Toptani. Pati propozime për Dervish bej Biçaku, Kadri bej Peqini, Preng Bib Dodën, pa përjashtuar edhe mitrpolit. ortodokës.

Me t’u vendosur në fronin e Shqipërisë, princ Vidi u përpoq të zgjidhte problemin më urgjent dhe më të ndërlikuar të vendit, atë të largimit të trupave greke nga shqipëria e jugut dhe të vendoste administratën shqiptare në këto vise. Për të zgjidhur këtë çështje, ai hyri në bisedime me qeverinë “vorioepirote” të shpallur në Gjirokastër. Dhe për këtë qëllim Vidi caktoi si komisar të jashtëzakonshëm për Shqipërin e Jugut oficerin hollandes Tomson. Ky shkoi në Korfuz më 10 mars dhe zhvilloi bisedimet me përfaqesuesin e “vorio-epirotëve”, Karapanon. Tomsoni duke ditur se Fuqitë e Mëdha, NKN dhe pric Vidi nuk donin të kishin shumë kokëçarje, u premtoi grekëve disa të “drejta të veçanta” për popullsinë e Epirit të Veriut”. Kompromisi i Tomsonit ngjalli protesta të ashpra në rrethet patriotike shqiptare. Dhe qeveria e Durrësit e Turhan Pashës, po ashtu nuk e pranoi këtë kompronis, prandaj e shkarkoi Tomsonin nga detyra e komisarit dhe u shpreh kundër çdo lloj autonomie për krahinat e jugut. Në këto rrethana, trupat greke, për t’i realizuar planet e veta (pasi ishin tërhequr nga Korça më 1 mars) natën, duke u gdhirë 2 prilli 1914, bënë një puç-kompllot të armatosur me qëllim pushtimin e Korçës. Mirëpo xhandarmëria shqiptare, nën komandën e majorit hollandez G. Sneller dhe korpusi i vullnetarëve me disa qindra fshatarë nën udhëheqjen e Themistokli Gërmenjit, intervenuan shpejt dhe brenda një kohe të shkurtër e shtypën puçin e kompllotistëve grek. Repartet e xhandarmerise shqiptare vazhduan marshimin e tyre për të marrë në dorëzim Kolonjën, Leskovikun, Ersekën etj. Dështimi i puçit të Korçës, vendosmëria e forcave shqiptare për të kundërshtuar çdo veprim shovenist antishqiptar si dhe qëndrimi i ftohtë i Fuqive të Mëdha ndaj planeve aneksioniste greke që shkelnin edhe vendimet e Londrës, e bindën më në fund qeverin greke dhe Jorgji Zografin, se nuk ishte e lehtë të sigurohej “autonomia” e plotë e krahinave jugore. Prandaj grekët, u paraqitën Fuqive të Mëdha kërkesa të zbutura, duke pranuar tani autonimin e Korçës dhe të Girokatrës pa i shkëputur ato nga Shqipëria, por me kusht që të administrohen nga një guvernator me origjin të huaj, si dhe të formohej xhandarmiria nga popullsia vendase nën komandën e oficerëve grekë me origjine epirote. Qeveria shqiptare e Durrësit i hodhi poshtë këto kërkesa dhe për më tepër, mori vendim që të organizoheshin sa më parë reparte të reja të armatosura, për të dëbuar nga krahina e jugut pushtuesit grekë dhe për të vendosur atje administratën shqiptare. Greqia ishte e përkedhelura e Antantës dhe e Bllokut Qëndror, pasi ato lakmonin pozitën e saj strategjike. Më 24 prill 1914, Fuqitë e mëdha, e njoftuan Venizellosin se ishin të gatëshme t’u bënin lëshime “vorio-epirotëve dhe se mund të pranonin rishkimin e kufirit greko-shqiptar në favor të Greqisë.” Më 5 maj, qeveria shqiptare, nga presioni i gjithanshëm ia besoi NKN zgjidhjen e konfliktit shqiptaro-grek. Bisedimet ndërmjet NKN dhe përfaqësuesve “vorio-epirote filluan më 10 maj dhe përfunduan më 17 maj me nënshkrimin e një protokolli, që u quajt, “Protokolli i Korfuzit”. PROTOKOLLI I KORFUZIT (17.05.1914). A. Puto shkruan; “KNK. (Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit) nënshkroi me qeverin greke, në emër të qeverisë së V.Vidit. Ishte një lëshim që i bëhej, në marrëveshje midis Fuqive, politikës shoveniste greke, e cila nëpërmjet të ashtuquajturës “Lëvizja autonomiste verioepirote” sinonte të pengonte zbrazjen nga ushtrite greke të Shqipërisë së jugut të parashikuar në protokollin e Firences të dhjetorit 1913 dhe aneksimin më vonë të këtyre krahinave. (në realitet Protokolli i Firences nuk e ka përmëndur këtë fakt, të paktën sipas matrialit të mësipërm, atëhere kemi ne të drejtë të ngremë versionin se ky material është i sajuar kokë e këmbë? GH) sipas P.T. e K. Vendosja e një pozite të veçantë e krahinave të jugut duke u njohur atyre njëlloj autonomie, që përfshinte si pika kryesore: një administratë më vete si dhe një xhandarmëri lokale, që do të vepronte vetëm në krahinat jugore. Të njihej greqishtja, si gjuhë e vetme fetare e komuniteteve ortodokse, ndërsa në shkolla, në organet shtetërore e gjyqësore greqishtja do të ishte e barabartë me gjuhën shqipe. P. i K. Që ajo ishte një manifestim i fuqishëm i qëndresës së popullsisë shqiptare përballë makinacioneve greke. Bisedimet që u zhvilluan dy herë, në mars dhe në maj, në ishullin grek të Korfuzit (Vendi i zgjedhur përcaktonte qëllimin dhe vendimin), vunë në dukje se pretendimet e qarqeve shoveniste greke, ishin po aq të pabaza, sa ishte e tepruar “fryma e pajtimit” dhe e “kompromisit” që treguan në atë rast, ata që u dërguan si “përfaqësues” të Shqipërisë. Protokolli i Korfuzit vendosi një shkëputje të mbuluar keq të Shqipërisë jugut… Protokolli i Korfuzit ngjalli një valë të madhe zëmërimi në të gjithë vendin, por sidomos në krahinat e prekura drejtpërsëdrejti”. (Prof. Puto, “Pavarsia Shqipërisë…”, f. 136-137, 1912-1914. )

Kush ishte koloneli Tomson? Gazmend Shpuza në shkrimin “Tomsoni dhe Vorio-Epiri” zbulon me vërtetësi të dhëna të sakta, për të cilat nuk mund të hezitohet në trajtimin e figurave të huaja vetëm me vlera të dukshme… (Ndërsa Kristo Floqi thotë: Ti hedhim një çarçaf përsipër të kaluarës. Shën im) . Në qoftë se kjo figurë historike, ka ndihmuar në ngritjen e ushtrisë shqiptare, atëherë i është dhënë kjo merite, por kur në momente kryesore është ngatërruar me interesat antikombëtare, atëherë kjo figurë del në hije. Kur e vërteta provohet, është mbarësi për historinë kombëtare. Një fushatë e ethshme është zhvilluar prej vitesh për të ngritur lartë oficerin Tomson, që erdhi në Shqipëri sipas vendimit të Konferencës së Londrës për organizimin e Xhandarmërisë. Madje për këtë qëllim ishte miratuar një shoqate me emrin “Miqtë e Tomsonit”(?!). Janë zhvilluar mjaft veprimtari për përkujtimin e tij, janë bërë dhe propozime për dekorimin e tij. Disa persona kanë shkuar deri në Holandë dhe kanë vendosur tufa me lule pranë bustit të tij. Kjo fushatë arriti kulmin me ringritjen e një përmendoreje në Durrës, me vendim të bashkisë së këtij qyteti dhe të shoqërisë “Durrësi”. Aty u vunë kurora në emër të personaliteteve qeveritare dhe jo qeveritare (!) Por, cila është veprimtaria konkrete e Tomsonit në Shqipëri, sa i shërbeu ajo forcimit dhe sigurimit të shtetit të ri shqiptar, ruajtjes dhe forcimit të sovranitetit dhe të lirisë territoriale të tij, për çka po pretendohet aq shumë dhe për çka ai edhe po nderohet? Tomsoni u tregua shumë aktiv kundër të ashtuquajturi komploti xhonturk, të drejtuar nga Beqir Grebeneja. Ai e arrestoi vetë Beqirin, këtë hero të vërtetë të qëndresës heroike të shqiptarëve kundër pushtimit shovinist grek dhe genocidit të ushtruar nga pushtuesi e rinj në trevat etnike shqiptarë të jugut. Arrestoi gjithashtu, si turkoman edhe Çerçiz Topullin, e plot të tjerë. Në kuadër të këtij aksioni të drejtuar nga Tomsoni, u akuzua dhe u dërgua para një gjyqi special, të krijuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (NKN) edhe Ismail Qemali. Protogonisti kryesori i aksionit atdhetar dhe diplomatik të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë rezultonte, sipas tij me shokë, si pjesëmarrës kryesor në këtë komplot turkoman kundër kësaj pavarësie. Pra, në vijim të kësaj logjike absurde, përfshirja e plakut të Vlorës në këtë “komplot” xhonturk, ishte drejtuar, as më shumë e as më pak, por pikërisht kundër veprës së vet. Absurditeti i kësaj logjike nuk njeh kufi. Meqë behët fjalë për Durrësin, le të na lejohet të kujtojmë se si agjentët e “Megali idesë”, si dhespoti grek i këtij qyteti, Jakovi dhe shokët e tij, më 1912 penguan Ismail Qemalin për ngritjen e flamurit kombëtar në Durrës. Duhet rikujtuar dhe pasur mirë parasysh, gjithashtu, oficerët holandezë të drejtuar nga De Vidi dhe Tomsoni, përballë agresionit shovinistë grek ndaj territorit shqiptar, ruajtën me rreptësi pozicionet e tyre të pretenduar fillimisht prej tyre, të organizatorëve të xhandarmërisë shqiptare. Ndërsa përballë shqiptarëve “rebele” antidividistë, ata nuk nguruan të angazhoheshin aktivisht në luftime, Tomsoni, megjithëse kishte ardhur thjeshtë si ushtarak në Shqipëri, mori përsipër edhe detyra politike e diplomatike. Ai u caktua nga Vidi komisar i jashtëzakonshëm për viset e Jugut, për të ashtuquajturin Verio-Epir”, të pretenduar nga qarqet sunduese të Athinës. Vidi urdhëroi Tomsonin të hynte në bisedime, me të ashtuquajturin përfaqësues të “Vorioepirotëve”. Në këto bisedime, koloneli pranoi famëkeqin “Protokoll të Korfuzit”. Me këtë dokument do të krijohej “një shtet brenda një shteti”. Pasojat merren me mënd. Ky akt i Tomsonit, u pasua nga pranimi i kërkesës së Spiromilos për njohjen e “Venomeve” të Himarës, siç dëshmon autori holandez Gorrit T.A. Goslinga, shtypi grek përlavdëroi shërbimin e madh që ai u kishte bërë qarqeve shoviniste greke. Ishte pikërisht Tomsoni, ai që kishte hedhur bazat e këtij akti aq fatal për fatet e shtetit të ri Shqiptar. Është kjo arsyeja që po ky shtyp, sipas të dhënave të tjera, e vajtoi vrasjen e Tomsonit, pas 16 qershorit 1914. Këto janë fakte të cilat nuk mund të mënjanohen kurrsesi, sa herë që do të përpiqemi të vlerësojmë apo të rivlerësojmë Tomsonin. Tomsoni u vra pas shpine, nga një agjent italian, kur po drejtonte forcat mercenare të D. Vidit kundër “rebelëve”, ndërsa nuk kishte pranuar, t’i komandonte forcat vullnetare shqiptare në luftën, për mbrojtjen e trojeve amtare nga sulmi i forcave shoviniste greke. Në të vërtetë, ai ra viktimë e rivalitetit austro-italian në Shqipëri. Në këto rrethana, është shumë vështirë të pranohet mendimi, se ai ra duke luftuar për mbrojtjen e Shqipërisë (!) Besohet se portreti real i kolonel Tomsonit është, tashmë, i plotë dhe i njohur për të gjithë ata, që nuk duan të mbyllin sytë përballë fakteve. Sidomos vlerësimi që atij i ka bërë shtypi grek, për sa i takon kontributit të tij të madh në realizimin e përgatitjes së shkëputjes së trevave Jugore nga shteti shqiptar, flet shprehimisht qartë. Nuk ka nevojë për koment. Nga ana tjetër, ky portret nuk ngjason fare, as me trajtimin romantik nga mjaft poetë shqiptarë të kohës, vendi kryesor, midis të cilëve, do apo nuk do ndonjëri, e zë Fan S. Noli, apo edhe ndonjë autor i mëvonshëm (Asdreni, shën. im). Iluzionet e tyre të dikurshme dhe shkalla e pamjaftueshme e informimit nuk qëndrojnë përpara fakteve dhe nuk mund të shërbejnë si kriter për vlerësimin e Tomsonit. Ato mund të shfrytëzohen sot vetëm nga njerëz të interesuar për keqpërdorimin e tyre. Si mund të shpjegohet, që megjithëse Tomsoni ndërhyri keqas në luftën e brendshme politike të shtetit të ri shqiptar, në dëm të forcave atdhetare të kryesuara nga Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi, dhe në të mirë të forcave reaksionare, separatiste dhe destruktive, të kryesuara nga Esat Pashë Toptani, të këmbëngulet që të nderohet dhe të përkujtohet ai në këtë mënyrë sot në Shqipëri? Madje të ngrihet edhe ndonjë monument. Si mund të ecin paralel nderimi që po i behet Tomsonit sot në Shqipëri, nga rrethe të caktuara, me vlerësimin që i ka bërë shtypi grek në prill – maj 1914 rolit të tij në bisedimet e Korfuzit në përgatitjen dhe miratimin e “Protokollit” famëkeq me të njëjtin emër?… Si mund të ecin paralel vajtimi i vrasjes së Tomsonit, nga Noli, Asdreni e poetë të tjerë atdhetarë me vajtimin që i bëri shtypi grek në qershor të vitit 1914 ?… Për atë kohë, një dukuri paradoksale e këtij lloji edhe mund të gjejë shpjegimin e vet me gjendjen e Shqipërisë, me shkallën e informimit të njerëzve, me përpjekje për të gjetur rrugëdalje nga gjendja me të cilën ndodhej Shqipëria. (A. Kotini, “Tre gurët e zezë në Prevezë”, bot. 2000, f. 641). Si ka mundësi të gjithë këto figura historianësh me tituj të lartë si: Kristo Floqi (1876-1951), Vasil Dilo (1867-1958), Arben Puto, Kristo Frashëri e të tjerë, të shkruajnë me mijëra faqe (Av. Dr. Vasil Dilo, që numëron rreth 4000 faqe) dhe të mos shkruajnë asnjë fjalë për Kolonelin Tomson, i cili i vuri kazmën tërësisë territoriale të shtetit shqiptar dhe sovranitetit të tij?… Kështu vërtetohet fjala e Kristo Floqit që tha: “të kaluarës do t’i hedhim Çarçafin”

Për gjendjen kaotike në Shqipëri, qëndrojnë qarqet e huaja: serbe, franceze, ruse, greke, turke, italiane. Bartësit kryesorë të së keqes në Shqipëri në atë kohë qenë: reaksioni feudal proserb, pro italian,… i udhëhequr nga Esat Pashë Toptani, reaksioni grekoman i udhëhequr nga peshkopët grek (Jakovi e Germanos), J. Zografos, Spiromilos,etj., reaksioni turkoman i kryesuar nga Myftiu i Tiranës Musa Qazimi etj. Diplomati Ferdinanto Salleo shkruan: “Komisioni ndërkombëtar i ngarkuar nga Fuqitë dhe i mbështetur nga marrëveshja italo-austriake të Abazia-s, vijoi negociatat me autoritetet greke, ku ishin të pranishëm edhe “epirotët” e Zografosit. Negociatat u mbyllën më 17 maj me “dispozitat e Korfuzit, të cilat do t’u parashtroheshin kryeqyteteve evropiane, që lipsej të garantonin vënien e tyre në jetë. Në të vërtetë, miratimi erdhi më 2 korrik. “Dispozitat” konfirmuan domosdoshmërinë e tërheqjes së plotë nga ana e grekëve . (“Shqipëria gjashtë muaj mbretëri”, bot. 2000, f. 78). Më 17 maj 1914 u nënshkrua Protokolli i Korfuzit, ose protokolli i turpit, i cili, sipas shprehjes së anëtarit britanik të atij komisioni, Sir Harri Lamb, “nuk bazohej n’asnjë të vërtetë e prandaj, logjikisht, duhej hedhur në shportën e plehrave”. Harri Lamb e kuptoi se Komisioni i Kontrollit, në Korfuz, bëri marëveshjen me përfaqësonjës të qeverisë greke dhe jo të Shqipërisë së jugut. Në këtë Protokoll parashikohej që dy prefekturat në jug të Shqipërisë, ajo e Korçës dhe e Gjirokastrës, ndonëse formalisht do të bënin pjesë në shtetin Shqiptar, do të kishin një administratë më vete, pothuajse autonome, organizimi i së cilës i lihej në dorë NKN, e cila pranoi edhe kërkesën e Spiromilos për t’i njohur krahinës së Himarës, në një zonë që shtrihej tani në 14 fshatra të bregdetit të Jonit. (“Forumi Shqiptar”, 22-6-2006).

Dy presidentët grek në dy skajet e shekulli 1914 – 2014, të dy të njejtit fyell i bien.

Fjala e presidentit grek më 1914: “Po i japim fund punimeve të konferenëës sonë lidhur me përpjekjet dhe luftën tonë, duke shprehur konsideratën më të thellë për të tërë të angazhuarit në mënyrë aq të larmishme në këtë luftë, duke bashkëpunuar me ne, në mënyrë të veçantë për metropolitin e Korçës, drejtoj konsiderata të thella për zotin I. Permenidi, altruizmi i të ëilit u tregua qartë në këtë luftë si dhe gjatë periudhës së pushtimit, zotit Karapano, bashkëpuntorin tim të ngushtë, jam i detyruar të shpreh mirënjohje të thellë për zotin Bushion i cili shfytëzoi luftën në kohën dhe vendin më të vështirë, duke ngritur moralin e ushtarëve dhe të ofiëerëve. Me zërin e luftës për Epirin, kujtojmë lulen e ushtrisë, të pa harruarin AI. Romas, kujtojmë Karasevdanë, Karaiskon, Zhras, Furidhin, Kandilisin e të tjerë të paharruar, kujtojmë shërbimet e bëra prej Gavaras, Conosit, e shumë oficerave dhe ushtarëve të tjerë, që në luftë kërkonin lirinë e Epirit, por më shpejt takuan vdekjen. Në emër të këtyre, shprehim mirënjohjen, respektin dhe konsideratë më të thellë për shërbimet e kryera, për nderin që i sollën kombit”.

Presidenti grek Papulias: Helenizimi i Vorio-Epirit, krenarë më 2014 Presidenti i Greqisë Karolos Papulias në letrën përshëndetëse drejtuar OMONIA-s me rastin e 22 vjetorit të themelimit të organizatës së minoritetit grek në Shqipëri, ka shprehur hapur krenarin e tij për helenizimin e trojeve që i cilëson vorio-epirotë. “Prania shekullore e helenizimit vorio-epirot në shtëpitë e stërgjyshërve, është gjithmonë një burim frymëzimi dhe krenarie për të gjithë grekët, sidomos në një kohë kur atdheu, por edhe rajoni më gjërë, përballet me një numur të madh sfidash”, shkruan në mesazhin tij presidenti grek. Ai u bën thirrje të gjithë bashkatdhetarëve që të mblidhen rreth OMONIA-s dhe të punojnë për kauzën e përbashkët. “Unë shpresoj që në të njëjtën kohë dhe OMONIA të marrë të gjitha ato nisma të ëilat do të tregojnë se nga lufta e përbashkët për të mbrojtur të drejtat e grekëve në Shqipëri nuk përjashtohet askush, pa ambicie personale dhe rivalitet”. –shkruan Papulas. (Forumi, 6-4-2012). Papulias, në vizitën që bëri në Shqipëri, të parin takoi peshkop (guvernatorin) Janullatos, për të cilin Papulasi është krenar që përhap helenizimin në Shqipëri. Jaullatosi e ka kthyer Shqipërinë si tokë e pushtuar prej tij, duke i shtuar anë e kënd kisha, shkolla, varreza, kryqe greke. Kohën e fundit, greku Janullatos shoqëroi të ftuarin Vasili Gjokakas prefekt i Thesprotisë për të parë kishat e reja kushtuar murgut Shën Kozma, i vrare në Berat për shkak të përhapjes së helenizimit dhe gjuhës greke që para 235 vjetëve. Të dy personalitetet bënë lutje për shpirtin e Shën Kozmait në kishat të ndërtuara për nder të tij në Mursi, Aliko, Livadhja, Vrisera , Himarë, Çarçovë. Këto janë gurë themeli për të shkruar historinë greke. (Dielli 22-12-2013). Në gazetën “Bota Sot”, është botuar një shkrim, ku denoncohet mbajtja në Tiranë e meshës në gjuhën greke dhe jo në gjuhën shqipe, ku ndër të tjera thuhet: “Por sot në zëmër të Tiranës në ditën e krishtlindjeve Kryepeshkopi grek Janullatos mbajti meshёn në gjuhën greke, ku të pranishëm ishin edhe zyrtarë të lartë, mes tyre dhe kryeministri Rama”.

(A. Llalla, “BOTA SOT”, 26-12-2013)

Tungjatjeta! Z. Papulias Presidenti i Greqisë! Edhe unë jam çam, ( tre vjet më i mdh nga ju) me nënë dhe babë nga Shalësi i Konispolit, si dhe Ju nga Voshtina e Fllorinës Çamëri shqiptare, ndërsa ju, Z. Papulias jeni konvertuar në grek. Historiania E. Kocaqi thotë: “Nuk ka komb grek të mirëfilltë, por një komb artificial, (shqiptarë, vllehë, sllavë, turq) me një gjuhë që nuk është gjuha e popullit. Për t’i bërë të gjithë këta një komb u përdor greqishtja si gjuhë, feja ortodokse, dhe ideologjia heleniste si nacionalizëm. Një nacionalizëm i tejskajshëm nga një komb, që nuk është komb, është i pashembullt në histori”. (Roli…”, bot. Emal, f. 199). Unë jam kryelartë me kombësinë mijëravjeçare shqiptare, ndërsa per ju, vlen për të dëshëruar. Ju si grek, më keq se grekët (semito-egjyptianë), keni përdorur dhunën kundra vëllait tuaj çam, Qeveria Shqiptare nuk iu përgjegj dhunës me dhunë për minoritetin grek në Shqiperi. (J. Margaris, f. 137). Pas pushtimit të Çamërisë në mars të vitit 1913, Juve u është hapur oreksi për vorioepirin. Pas një viti, më 1914, ngjallët Protokollin e Korfuzit (të vdekur), i cili këtë vit mbush 100 vjetorin. Ju shprehet hapur krenarinë për helenizimin e trojeve, që i cilësoni si vorio-epirotë, gatim i priftit Janullatos. Ju theksuat: “…për të mbrojtur të drejtat e grekëve në Shqipëri, nuk përjashtohet askush, pa ambicje personale dhe rivalitet”.- shkruani Ju…

Prit Z. Papulas, se je mohues i gjakut tënd në trupin tënd. Ç’kërkon më shumë për një grusht minoritarë grek në Shqipëri me 087% të popullsisë, rreth 30.000. Ndërsa çamët janë me me popullsi 6%, rreth 500.000. kur qeveria shqiptare i ka grekët në krye të vendit me peshkopin grek Janullatos, i përfolur (guvernator), Vangjel Dule zëvëdës kryetar parlamenti, ministra si Ksera , Tavo, dhe hadhjarin e Sali Brishës Theofan Kalivioti, renegati bollano etj. Pregatitët dy puçe kundra Shqipërisë brënda nje dekadë e gjysmë dhe nuk fituat. Tani do përkujtoni 100 vjetorin e “Protokollit të Kofuzit” dhe “Shën Kozmanë” në kishat që ndertoi Janullatosi, në emër të tij dhe per nder te tij, kishat greke në tokat shqiptare. Vallë a ka ku të shkoj më? Kur ju i kerkoni minoritetit ambicje personale dhe rivalitet… Zoti President i Greqise, kur ju keni qeverinë shqiptare më greke se vetë ju grekët, kur kjo qeveri ha koka kuadrosh si të Sokol Olldashit. Zoti e bëftë mirë. Respekt z. Papulias nga bashkëkombësi i prindërve tuaj, Rasim Bebo.

Rasim Bebo, Addison, Çikago USA

Shkrimtari Petraq Zoto në udhëtimin e gjatë krijiues!

December 20, 2013 by dgreca

Intervistë me shkrimtarin Petraq Zoto/

Bisedoi:Raimonda Moisiu/

Ajo c’ka e bën edhe më interesante jetën dhe krijimtarinë letrare të shkrimtarit të mirënjohur korcar Petraq Zoto, është se ai në radhë të parë i përket binomit jetësor Njeri & Shkrimtar. njeriu që transmeton mesazhin hyjnor të dashurisë njerëzore. Kjo, jo për shkak se ka lindur në Ziçishtin e dashurisë e të traditës kulturore, por sepse ai sjell për lexuesin tregime e romane me dashurinë e një zemre humane. Me një mënyrë tepër ndjesore të këndvështrimit personal e origjinal të botës e njerëzve që e rrethojnë, ka pasur arritje dhe suksese në karrierën e tij, por dhe i vëmendshëm ndaj kritikës letrare e kërkesave gjithnjë në rritje. Zoto është një rrëfimtar I talentuar dhe krijon karaktere realiste bazuar në përvojën e tij personale, por edhe në eksperiencat jetësore, në vazhdën e paraardhësive të tij, elitën e shquar korçare të letrave shqipe, si Sterjo Spasse, Sotir Andoni, Teodor Laco, e cila vijon më tej më të rinjtë Thani Naqo, Andon Andoni,Gjergji Dushku, etj, Tregimtar terrifik, midis të mundshmes e të paparashikueshmes, zotëron një ndjeshmëri mahnitëse në transformimin e një subjekti të vështirë në një subjekt të dritës e shpresës. Ai shkruan tregime e romane. I pëlqen të eksperimentojë me prozën, i paparashikueshëm në ambicien e tij krijuese, sjell në vazhdimësi vlera të reja artistike. Për këtë flet shumë krijimtaria e tij dhjetravjecare. Ai vazhdon të shkruajë e të na befasojë në udhëtimin e gjatë të krijimtarisë e tij…

Për më tepër ndiqni bisedën që unë bëra me shkrimtarin e shquar Petraq Zoto.

-Kur e mësuat se lindi pasioni e dëshira për të shkruar? Si keni mundur të arrini deri këtu?

– Fillimin zor ta ketë kush qartësisht të përcaktuar. Në rininë e hershme isha i pranishëm në një takim të Sterjo Spasses me lexuesit. Trupmadh, me flokë të gjatë e të dredhur përfund, e shihja me kërshëri të zbuloja ç’gjë të veçantë kishte ai njeri që tashmë ishte shkrimtar i mirënjohur. Gjeta rastin e i thashë se kisha lexuar një roman të tij dhe se bëja përqasje ndërmjet personazheve e njerëzve që njihja. Ai më pa me vëmendje. Lexo sa më shumë, më tha. Dhe provo të shkruash…Që atë ditë bëra një shkrim me mbresa nga takimi me të, e dërgova në gazetën “Zëri i rinisë” e prisja të botohej. Nuk u botua, po ndërkohë nisa të shkruaja tregimet Bëra disa, dy ia çova Sotir Andonit, ai më tha si punonte me tregimin. Pastaj frekuentova rrethin letrar pranë pallatit të kulturës në Korçë, një rreth tejet aktiv, bënim diskutime të shumta krijuese, ia lexonim krijimet njëri-tjetrit e bisedonim për to, një shkollë e vërtetë letrare. Në atë kohë shokët e mi të afërt ishin Teodor Laço e Koçi Petriti. Mbaj mend se Andon Mara më përzgjodhi një tregim për almanakun “Korça letrare”, një tjetër m’u botua në gazetën “Pionieri”, pastaj dhe një në faqen letrare të revistës “Ylli” e kështu në vijim. U inkurajova e shkruaja vazhdimisht, pas një kohe tregimet për fëmijë i mblodha në një libër me titullin “ Tirka” e i dërgova në konkursin kombëtar të vitit 1966, ku u vlerësua me çmimin e tretë. Kështu qe fillimi.

– Ku qëndron forca juaj për të ecur përpara? Është ambicje , sfidë apo të dyja bashkë?

Më tepër dëshira për të bërë sa më shumë, për t’ia vjelë të gjitha frytet e mundshme jetës e për të shtuar vlera të reja.

– Cili është elementi më i rëndësishëm dhe interesant për të shkruar prozë të suksesshme?

– Përveç talentit, të kesh jetë të pasur dhe kulturën e nevojshme letrare. Këto jo përherë varen nga autori, por ai mund e duhet t’i kompletojë vazhdimisht.

-Kur e mësuat se mund të shkruani prozë? Si ju lindi ideja të bëni novelë dhe roman?

– Besoj se kjo ka të bëjë me prirjet krijuese. Krijimtarinë e mirëfilltë letrare e nisa me tregime, më vonë erdhi edhe romani. Atëherë isha mësues e shkrova romanin “ Verka”, në të cilin pasqyroja jetën e një klase të shtatë. Mësuesit e pritën me kënaqësi, bënin lexime jashtë klase me të e shpreheshin me entuziazëm. Në atë kohë jo unë, por as letërsia jonë s’kishte përvojë në prozën e gjatë për fëmijë e të rinj ( dy romane të mëparshëm, “Debatiku” i S. Vaqarit dhe “ Shpella e piratëve” e P.Markos ishin hequr nga qarkullimi për shkak të autorëve). “Verka” pra, ishte përvojë e inkurajim.

– Sa kohë ju merr shkrimi i një libri?

– Nuk është diçka e dhënë njëherë e përgjithmonë. Librin “Gjahu i së dielës” e kam shkruar brenda një muaji, romanin në punim e hodha në letër gjatë dimrit 2005-2006, iu riktheva në fillim të vitit 2009 e them ta përfundoj brenda gushtit 2010.

– Si ka mundësi që ju shkruani kaq shumë dhe nuk konfuzoheni aspak në shkrimet tuaja?

– Më parë shkruaja shpejt dhe po shpejt i çoja për botim. Me fitimin e përvojës, mënyra e të shkruarit s’ka ndryshuar; kur jam i frymëzuar, shkruaj vrullshëm, shpesh trembem se mos më zbehen a më shuhen ato që kam në mendje, mirëpo prej kohe nuk ngutem më për botim, krijimet i mbaj gjatë në dorë e iu rikthehem e i ripunoj vazhdimisht. Po të mos ndihem mirë e s’më ecën, nuk shkruaj, por bëj punë përgatitore ose merrem me ndonjë rishikim të krijimeve në proces.

Në fillim kam shkruar vetëm tregime, më pas edhe romane, pra kam qenë i qartë në prirjet e mia e s’kam ndier kurrfarë konfuzioni.

-A keni bërë poezi?

– Kam shkruar edhe poezi, po s’pata nxitje për t’i botuar, as për t’iu kushtuar poezisë.

– Si e balanconi jetën midis të qenit shkrimtar dhe familjar?

– Njerëzit e mi përherë kanë qenë të përkushtuar ndaj meje, pasi puna si drejtues i institucioneve kulturore e artistike më merrte shumë kohë. Punoja para e pas dite, krijimtarisë i kushtohesha kryesisht kur e merrja lejën krijuese. Tani ndihem mjaft i qetë në këtë aspekt.

-Kur shkruani një libër, ç’ aspekt është më i vështirë, shtjellimi i personazheve apo i ngjarjes në tërësi?

– Asnjëherë s’ndodh të kem një rend të caktuar. Bëj kujdes t’i hedh sa më parë ato që më shtjellohen në kokë, pastaj vijoj me çfarë kam më të qartë. Qysh herët përvijohet një piketim i librit e i personazheve, punoj qetësisht kur arrij ta fiksoj hyrjen dhe fundin. Shpesh një gjetje e bukur të bën me krahë. Fjala vjen, para se të shkruaja romanin “Genta”,e kisha të qartë mesazhin, i cili thotë se sa keq është kur mendohet për martesën pas martesës. Si krejt të veçantë do të përmendja ciklin me tre romane fantastike, ideja për të cilët më lindi menjëherë, pasi lexova librin e Thimi Mitkos “ Bleta Shqiptare”.

– Jam impresionuar sa mirë i trajtoni personazhet në tregimet dhe romanet tuaja. Si ia arrini kësaj?

– Sado e fuqishme qoftë, fantazia e shkrimtarit nuk i krijon dot gjithë ata tipa që na ofron me bujari jeta njerëzore. Krijuesi zgjedh ndër tipat e përafërt që ka njohur e i plotëson sipas synimeve të tij artistike. E rëndësishme është të ketë jetë aktive, pra t’i njohë njerëzit.

– Cilët janë librat që ju keni punuar në të njëjtën kohë?

– Nuk punoj me dy a më tepër libra njëherësh. Madje më duket disi e çuditshme që një autor të lëvrojë disa gjini e lloje letrare. Krijimtaria e suksesshme do përqendrim sa më të plotë. Vetëm në dy raste më ka ndodhur të merrem me dy libra në të njëjtën kohë, më mirë të them njëri i hyri në hise tjetrit. Në verën e vitit 1984 isha me lejë krijuese e po punoja për vëllim me tregime “Nesër bëhet vonë”. Befas, një mëngjes vetiu nisa të shkruaja diçka tjetër, një tregim për fëmijë. E shkrova me një frymë e vazhdova tregimet me personazhe kafshë e mbresa gjuetie. Në 24 ditë shkrova 18 tregime. E përfundova edhe librin për të rritur, të dy fituan çmim të dytë në konkursin letrar të atij viti, ditën e fundit u vendos që një autor të mos merrte më shumë se një çmim, kështu m’u dha vetëm ai për “ Nesër bëhet vonë”. Por tjetri, “Gjahu i së dielës”, e nisi mbarë dhe në vitin pasues u vlerësua si libri më i mirë i viti 1984 në prozën shqiptare për fëmijë e të rinj. Një gjë e ngjashme më ka ndodhur edhe me romanin “Kali fluturues”.

– A ka kritikë të mirëfilltë letrare sot? Ç’ mund t’u thoni kritikëve të sotëm?

– Tani kritika është sporadike, s’ka më institucion kritike, dua të them s’ka ndonjë organizëm që të inkurajojë kritikën. Bëhen promovime, shpesh të bujshme, ku shokë e miq të autorit flasin për librin që promovohet, pastaj mendimet e tyre i publikojnë në shtyp e media televizive si arritje të veçanta në letrat shqipe. Kohët e fundit lexova dy shkrime vërtet cilësore nga Gëzim Alpion, njëri për një libër të Thanas Jorgjit, tjetri për romanin e fundit të Visar Zhitit, dhe një shkrim mbresues nga Ardian Kyçyku kushtuar një novele të Istref Haxhillarit. Përveç nivelit të lartë të trajtimit, është kënaqësi të vëresh se të dy studiuesit nuk druhen aspak të bëjnë vlerësime të larta edhe për autorë që s’janë aq shumë të njohur.

– Të largohemi paksa nga tema. Jeni nga Korça. Çfarë nënkupton vendlindja për ju?

– Unë kam lindur në Ziçisht, një fshat me shtëpi dykatëshe e rrugë të shtruara me kalldrëm ku që në vitet ’30 bëheshin mbrëmje vallëzimi e këndoheshin serenata dhe martesat lidheshin përmjet dashurisë. Fshat arsimdashës e me kulturë të hershme, ka nxjerrë vazhdimisht personalitete të spikatura. Nga Ziçishti kanë qenë Evllogjio Kurila, doktor i shkencave në filologji e histori që në fillim të shekullit të kaluar, mitropolit i Korçës në vitet ’30; Kosta Çekrezi, një ndër personalitetet më të shquar shqiptarë të gjysmës së parë të shekullit XX; Vasil Xhaçka, Sotir Andoni, mjaft shkrimtarë të rinj si Thani Naqo, Andon Andoni, Gjergji Dushku, Llaqi Zoto, profesorë e doktorë shkencash, artistë. Nga Ziçishti qe Llambi Andrea, i cili solli automobilin e parë në Korçë.

Në Korçë kam kaluar pjesën më të rëndësishme të jetës sime. Korça u bë qyteti im dhe unë qytetari i saj i përkushtuar. Më bëri për vete qysh herët qyteti që i priu lëvizjes kombëtare dhe kulturës e artit shqiptar, Korça e shkollës së parë shqipe dhe e Liceut me kontribut universiteti, qyteti i serenatave e i korit pasionant karakteristik dhe i teatrit brilant, sikurse i një aradhe shkrimtarësh e artistësh me emër në mbarë vendin, ndërmjet të cilëve punova e pata mirëkuptim, dhashë e mora mirënjohje. Korça më afirmoi si shkrimtar e si drejtues në sferën e kulturës e të artit, për më se 30 vjet kam qenë drejtor i Pallatit të Kulturës, pastaj i Teatrit, kryetar i degës të Lidhjes së shkrimtarëve e të Artistëve me 120 anëtarë. I inspiruar nga patriotët Themistokli Gërmenji, Mihal Grameno,Vani Kosturi, Sevasti Qiriazi e të tjerë në vitin 1981 botova një libër me tregime historike. Për Korçën refuzova dy emërime të konsiderueshme në Tiranë.Bashkëshortja ime është po ashtu korçare, qytetin e magjishëm e kemi përherë me vete, në trevën e saj e ka marrë dhe e merr nektarin krijimtaria ime letrare.

– Cili është shkrimtari Petraq Zoto për lexuesin shqiptar?

– Autor i disa librave të vyer për fëmijë, mosha e adoleshencës së hershme. Një cikël prej tre romanesh me pikënisje nga përrallat e hershme shqiptare dhe “ Gjahu i së dielës” po ribotohen shpesh, çka dëshmon vlera të qëndrueshme artistike e jetëgjatësi, gjë fort e dëshiruar për çdo shkrimtar. Me botimet e fundit, ( romani “Genta” e libri me tregime “Universi njeri”), dhe me romanin në përfundim e tregimet e zgjedhura që synoj t’i përgatit së shpejti, them se sjell kontribut dhe në prozën për të rritur.

– A jeni zhgënjyer ndonjëherë?

– S’besoj të ketë njeri pa zhgënjime, veçanërisht një shkrimtar. Sapo del nga shtypi një libër i ri, bëhem kritik i vetes. Por kam edhe libra që, edhe pas botimit, vijoj t’i dua e s’resht së ripunuari, fjala vjen, romani “ Burimi i drerit” këtë vit pati botimin e 8-të të përmirësuar.

– Sot vemë re një mërgim të inteligjencës shqiptare. Si e shikoni ju të ardhmen e Shqipërisë?

-Mërgimi i postdiktaturës ishte tronditës. Është e dhimbshme të mendosh sa shumë intelektualë e lanë vendin e bëjnë punë të rëndomta, por dhe kënaqësi që shkrimtarët e vazhdojnë me sukses krijimtarinë e tyre, sikurse brezi i ri po shkollohet e afirmohet në vende të zhvilluara. Nga ana tjetër, kombi ynë është vital, gjeneron vlera. Në fillimet e demokracisë kujtonim se do të qe e lehtë, s’na doli kështu, kemi pësuar mjaft zhgënjime, por e ardhmja tashmë s’vihet në dyshim, besoj në një të ardhme evropiane.

– Ç’është dashuria për ju? Cilat janë dashuritë tuaja? Sa i ruani ato brenda shpirtit ? Kur e ndjen se një burrë ka të tilla në jetë?

– Dashuria në kuptimin e gjerë të fjalës, për njeriun e jetën, natyrën, të bukurën e të mirën dhe të drejtën, po edhe në kuptimin më të ngushtë, është pjesë e jetës. Duke pasur një ndjeshmëri të lartë, krijuesit janë më të prekshëm prej saj. E jetuar a virtuale, kalimtare apo jetëgjatë, sido qoftë, dashuria injekton prushitjen e shpirtit krijues dhe të vetë krijimtarisë. Kur privohet nga një dashuri, njeriu bëhet edhe më i dëshiruar ndaj dashurisë. Njëzet vjet që jetoj me Tatianën, herë më duket se tani sapo jemi njohur, herë të tjera se së bashku kemi qenë gjithnjë. Lexuesja e parë e krijimeve të mia, prej saj e pres miratimin e parë, sikurse edhe sugjerimet për përmirësime të mëtejshme. Ajo bën përkujdesjen letrare të librave të mi. Dhe e bën me zell e dëshirë, me dashuri.

– Si jeni ndjerë përballë botës së frikshme të mediokritetit, klaneve, hipokritëve dhe inferioritetit ?

– Prej vitesh nuk përzihem shumë në mjediset krijuese, le që tashmë thuajse mungojnë krejt. Në këtë vështrim klubi Bota e Re përbën oazin e një klime të frytshme bashkëpunimi, ndoshta i vetmi mjedis krijues me vazhdimësi, ku publikohen krijime e debatohet rreth tyre.

– Ç’synime keni për më tej?

– Ju s’e bëtë pyetjen e rëndomtë ç’po shkruaj, e cila më parë qe grahje për të shkruar sa më shumë. Nxitja bëhej me konkurset letrare, me dhënien e lejëve krijuese, oraret e reduktuara, me informimet mbi krijimtarinë që kërkonte LSH e organizma të tjera. Për pasojë shtohej sasia e krijimtarisë dhe ulej cilësia e tyre artistike. Tani kemi shpëtuar nga kjo lloj nxitje e bezdisshme, secili shkruan kur të dojë e çfarë të dojë, ekziston realisht mundësia që krijimtaria letrare të jetë e lirë e vetjake. Jam duke përfunduar një roman mbi raportin ndërmjet fajit dhe pranimit të tij, në kushtet e mjedisit dhe gjyqësorit tonë që e ndërlikojnë problemin dhe e vështirësojnë zgjidhjen. Pas kësaj do të përgatit një përmbledhje me tregime të zgjedhura. Projektet krijuese nuk reshtin,njëherë tjetër për libra të tjerë.

– Çfarë ju ka mbetur peng?

– Sikur ta nisja nga e para, do të isha më racional në raportin ndërmjet punës për të tjerët e për veten si shkrimtar, pasi kjo është puna që s’e fshin koha e ndihmesën s’ta mohon dot askush. Peng e kam, gjithashtu, ndikimin e keq të grahjeve krijuese, sidomos në periudhën e parë të krijimtarisë. Nga viti 1966 deri në fillim të viteve ’80 botova 11 libra, për disa prej të cilëve s’jam dhe aq krenar.

– Hobi e pasioni juaj.

– Kohë më parë pata pasion gjuetinë e pokerin. I përhershëm e i pareshtur ka qenë e mbetet pasioni ndaj librave, sidomos letërsia artistike. Kam lexuar shumë e lexoj vazhdimisht.

– Mesazhi për inteligjencën shqiptare dhe talentet e reja.

– Të bëjnë më të mirën e mundshme. Të shkruajnë kur e ndjejnë se kanë vërtet për të thënë diçka të vlertë.

Ju faleminderit

Bisedoi: Raimonda Moisiu

KONGRESI I PARË MBARËKOMBËTAR I ALFABETIT NË MANASTIR-BASHKOI KOMBIN DREJTË PAVARËSISË

November 22, 2013 by dgreca

Nga: Prof. dr. Vebi Xhemaili/

Menjëherë pas shpalljes së Kushtetutës, ku faktori shqiptar luajti një rol të rëndësishëm në jetën konstitucionale të Perandorisë Osmane, nisën përsëri kërkesa dhe konsultime midis rretheve atdhetare për thirrjen e një mbledhje mbarë kombëtare, ku do t’u jepej zgjidhje problemeve arsimore por do të shqyrtoheshin edhe probleme tjera të kohës. Vendosja e një alfabeti unik u përgatit gjatë kohë nëpër shoqëritë shqiptare u gatua gjerë e gjatë, shpeshherë midis rilindësve tanë pati edhe polemika tejet të ashpra, pasi bëhej luftë për vendin e parë se cili alfabet duhet të dominojë në trevat shqiptare. Këto tone polemizuese vazhduan për një kohë të gjatë, pasi duhej kaluar “vija” midis jugut, veriut dhe asaj turke-arabe. Ky tranzicion shqiptar dhe përzierja e pushtetit turk, së bashku me kishën greke, kishin lënë pasoja të rënda në mentalitetin e vetë shqiptarëve, pasi shumica shqiptarëve në këtë kohë nëpër shtëpitë e tyre flitnin me kurajë gjuhën turke, bile disa krenoheshin me turqishten dhe fare nuk donin të dëgjonin për gjuhën e nënës, e cila duhej të ishte si gjuhë zyrtare në Shqipëri. Pas vdekjes së Skënderbeut, gjuha shqipe ishte në margjina të vetë intelektualëve dhe nëpunësve shqiptarë, që flitnin vetëm turqisht dhe krenoheshin me këtë gjuhë aziatike. (V.Xh.) Për fat të keq të popullit, nëpunësit shqiptarë, apo më mirë thënë, klasa sunduese politike shqiptare e cila luftonte për të mbrojtur interesin e Perandorisë, kurrë nuk e përdorte gjuhën e nënës, as edhe në biseda private sa për t’i bërë qejfin pushtetit dhe administratorëve turq. Në të shumtën e rasteve edhe këta nëpunës dhe ushtarakë, identifikoheshin me ata, si osmanlinj, duke e harruar kombin dhe origjinën e vet.

Por, falë rilindësve historiku i kombit dhe Flamuri i Skënderbeut nuk u lanë në harresë, ashtu siç dëshironte politika asimiluese turke. (V. Xh).

Rilindësit aktualizuan gjithnjë e më shumë këtë çështje kombëtare, problemi shqiptar për gjuhën u aktualizua deri në organet më të larta të pushtetit, aktual turk. Rol të rëndësishëm kanë luajtur disa shoqëri e shoqata të ndryshme kombëtare gjatë epokës së Rilindjes. Ky problem jetik ndër shqiptarë do të përfshijë edhe revistat dhe gazetat e ndryshme të kohës. Në këto momente tejet kritike për kombin shqiptar, kur administrata turke favorizonte vetëm ata qytetarë që deklaroheshin osmanlinj, atdhetarët shqiptarë i thanë jo kësaj politike antikombëtare dhe morën iniciativën për mbajtjen e Kuvendit mbarëkombëtar në Manastir. Në këto kthesa të mëdha historike, kur ishte në pyetje mbrojtja e identitetit kombëtar, rol historik ka luajtur Klubi Shqiptar i Manastirit “Bashkimi”. Ky klub ndër të parët ngriti zërin lart, duke i dalë zot kombit brenda dhe jashtë Shqipërisë, u bë një ndër klubet më të rëndësishme që luajti rol të veçantë në formimin e klubeve të tjera dhe në zhvillimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në periudhën e regjimit xhonturk.[1] Prandaj, shumë shpejt mori mbështetjen edhe të klubeve të tjera në tërë Shqipërinë etnike dhe të diasporës shqiptare.

KONGRESI I MANASTIRIT

Thirrja e këtij Kongresi historik u bë në qendrën diplomatike të shqiptarëve në Manastir, prej 14-22 nëntor 1908. Në Kongres morën pjesë përfaqësues të shtresave të ndryshme shoqërore: intelektualë e personalitete të dalluara të Lëvizjes sonë kombëtare, numri i mysafirëve arrinte në më shumë se 300 veta, por nga ata që përfaqësonin të katër vilajetet ishin 50 përfaqësues, prej tyre kishin të drejtë vote 32 ku bënte pjesë edhe Emin bej Shkupi dhe 18 përfaqësues të tjerë pa të drejtë vote, një ndër ta pa të drejtë vote ishte edhe Rog Berisha që vepronte në Shkup.[2]

Në Kongres kishin përfaqësues edhe shoqëritë shqiptare nga Egjipti, Stambolli, Selaniku, Italia, Bullgaria, Rumania dhe Amerika. Sipas raportit të konsullit rus I. Zhivnojevit, në Kongres morën pjesë së bashku myslimanë, katolikë dhe ortodoks nga të gjitha trojet e Shqipërisë Etnike.[3] Në Kongres merrnin pjesë edhe ushtarakë me grada të larta; si gjeneral Fadil Pasha, Zija Pasha dhe valiu i Vilajetit të Manastirit, Hivzi Pasha dhe udhëheqës të çetave shqiptare; Çerçiz Topulli dhe Mihal Grameno.[4] Në këtë Kongres nuk ishte i pranishëm atdhetari i palodhshëm i çështjes kombëtare, Dervish Hima, i cili nuk mundi të marrë pjesë, pasi që turqit e rinj mbanin të burgosur në Selanik, me akuzë se ka kërkuar ndarjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane, shpalljen e autonomisë së Shqipërisë dhe zyrtarizmin e shkollave dhe përdorimin e gjuhës shqipe.[5]

Kongresi i Manastirit u hap në mënyrë solemne më 14 nëntor 1908. Në seancën plenare, Kongresin e ka udhëhequr dhe përshëndetur Fehim Zavalani, kryetar i Klubit të Manastirit, ku ishin të pranishëm mbi 400 veta, mysafirë dhe përkrahës të Kongresit.[6] Sipas të dhënave më të reja historiografike dhe dëshmive nga terreni, Kongresin e ka përshëndetur edhe myftiu nga Tetova, Rexhep Nuredin Voka, i cili në këtë kohë ka qenë aktiv edhe në Klubin politik “Bashkimi” të Manastirit.[7] Ky nga viti 1900 mbante lidhje të ngushta me familjen Qiriazi, para se të emërohet myfti në Manastir, për të mësuar shkrimin dhe leximin e gjuhës shqipe.[8]

Nga Manastiri merrte pjesë si delegatë edhe Selahedin Beu[9], sëbashku me Gjergj Qiriazin, ky i fundit ishte edhe anëtar i Komitetit të Fshehtë Shqiptar për lirinë e Shqipërisë, themeluar në Manastir, në vitin 1905. Në këtë Kongres, Qiriazi ishte zgjedhur për nënkryetar, po ashtu këtë post e mbante edhe në klubin “Bashkimi”. Shtëpia e tyre ishte qendër e Lëvizjes Kombëtare për çlirimin e Shqipërisë, ku mblidheshin patriotët më të shquar të kohës, si Bajo Topulli, kolonel Halit Berzeshta, Fehim Zavalani e të tjerë.

Në prag të Kongresit, Rexhep Voka tashmë ishte personalitet i njohur politik, pasi kishte marrë pjesë si përfaqësues i Tetovës, në Kuvendin e Ferizajt, më 23 korrik 1908. Në këtë Kuvend, Rexhep Voka kishte mbrojtur fuqishëm lëvizjen xhonturke, duke favorizuar “Hyrijetin” dhe ishte shprehur haptazi kundër absolutizmit të Sulltan Abdyl Hamitit. Nga kjo kohë, në qarqet xhonturke, Rexhep Voka gëzonte autoritet të madh si përkrahës i ideve liberale. Ky në saje të qëndrimit pro lëvizjes xhonturke, u emërua në postin më të lartë fetar, myfti i Vilajetit të Manastirit.[10] Ky vilajet, në atë kohë përfshinte Manastirin si qendër, me disa qytete të tjera të Shqipërisë Lindore, ku bënin pjesë edhe 2200 fshatra.[11]

Seanca solemne u mbajt në sallën e klubit politik “Bashkimi” të Manastirit. Në orët e pasdites kishte filluar seanca plenare e Kongresit, ku delegatët për mirëmbajtjen e punës së Kongresit, me vota të fshehta zgjodhën kryesinë e punës. Delegatët zgjodhën kryetar Mid’hat Frashrin, delegat i klubit të Selanikut dhe Janinës[12], për nënkryetar Luigj Gurakuqin dhe Gjergj Qiriazin nga Manastiri, për sekretar Hil Mosin, Toma Abrahamin dhe Nyzhet Vrionin.[13]

Është me rëndësi të theksohet se Kongresi mbajti gjashtë seanca të mbyllura, tejet sekrete. Më së shumti, këto seanca u mbajtën në hotelin “Liria” të Themistokli Gërmenjit, ku ishin vendosur shumica e delegatëve. Edhe pse Kongresi ishte i monitoruar nga pushteti i atëhershëm, delegatët arritën të diskutonin në këto seanca edhe për çështje politike. “Në këto seanca u morën vendime të rëndësishme politike në lidhje me statusin juridik-shtetëror të Shqipërisë”.[14] Pjesëmarrësit njëzëri u zotuan se këto vendime me peshë kombëtare nuk do të publikohen, por do të ruhen në sekretin më madh nga vetë anëtarët.[15]

Në ditët e para të mbledhjeve të kongresit dominuan diskutimet rreth zgjidhjes së çështjes së alfabetit unik të gjuhës shqipe. Rexhep Voka, pasi ishte myfti i Vilajetit të Manastirit, u bë nikoqiri dhe përkrahësi kryesor i Kongresit për alfabetin arab[16]. Rexhep Voka bashkë me Fehim bej Zavalanin ishin nikoqirë dhe drejtuesit kryesorë të këtij Kongresi. Të dy lexuan referate; Fehim beu lexoi referatin e tij me titull: “Përhapja e civilizimit dhe shkencës në Shqipëri”, ndërsa Rexhep Voka më 19 nëntor, mbajti kumtesën e tij me temë: “Dobitë e bashkimit të të gjithë shqiptarëve dhe bashkëpunimi i tyre me Komitetin xhonturk.[17]

Në ditën e tretë delegatët e zgjodhën komisionin për çështjen e alfabeti.[18] Siç dihet, që në fillim zgjidhja e këtij problemi dominues ndeshi në vështirësi, sepse ende fuqishëm ndiheshin ndarjet krahinore, të cilat luftonin për dominim lokal mbi pjesët e tjera të Shqipërisë. Disa veprimtarë shkuan aq larg sa që tentuan të tregonin alfabetet e tyre të shkruara deri në atë kohë, përpiqeshin me dhe pa argumente të tregonin për lashtësinë e alfabetit të tyre. Ata synonin që alfabeti i tyre të zgjidhet prej Kongresit si alfabet i vetëm i gjuhës shqipe.[19] Por, pas një kohe u qetësua paksa situata, filluan diskutimet koncize dhe të qenësishme nga ana e një pjese të delegatëve të shquar, siç ishin Hil Mosi, Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta e të tjerë. Në këtë situatë për qëllime kombëtare që ti kontribuojë unitetit në punën e Kongresit doli në foltore Gjergj Fishta, delegati i shoqërisë “Bashkimi” nga Shkodra. Në diskutimin e tij rreth alfabetit të shoqërisë së përmendur të Shkodrës tha: ”Unë s’kam ardhur këtu që të mbroj asnjërin nga alfabetet por kam ardhur që të bashkohem me ju dhe do ta pranoj atë alfabet të cilin do ta caktojë Kongresi si më të dobishëm për të mirën e popullit tim”. Këto fjalë bindëse të Gjergj Fishtës lanë përshtypje te delegatët e Kongresit. Pas mbarimit të fjalës së tij delegati i Shkupit, Hafëz Ibrahim efendiu u lëshua drejt tij dhe me dy duar e përqafoi fuqishëm me lot në sy. Ky shembull vëllazëror midis shqiptarëve pa dallim feje e kishte forcuar edhe më fortë unitetin e të gjithë delegatëve në sallë në ruajtjen e frymës kombëtare të Kongresit.[20]

Në këtë kongres, Parashqevi vepron si sekretare e komisionit të alfabetit që mblidhej në shtëpinë e Qiriazëve në Manastir.[21] Ishte nënkryetare e Klubit “Bashkimi” dhe njëherësh u zgjodh edhe nënkryetare e Kongresit të Manastirit. Me këtë rast, mes tjerash pat thënë: ”Ky kongres të na nxjerrë faqebardhë dhe me një vëllazëri dhe bashkim të pandarë”.[22]

Konsulli rus, atmosferën e punës në Kongres e përshkruan në mënyrë tejet objektive, pasi diplomacia ruse ishte e interesuar për të pasur ndikimin e saj në këtë Kongres. Ky, për delegatët deklaron: “Ata, delegatët, në seancat e Kongresit merrnin pjesë me veshje kombëtare, sipas krahinave që prezantonin”. Delegatët e Kuvendit, edhe në mbledhjet e hapura, nuk fshehin urrejtjen e tyre kundër Turqisë dhe haptazi kritikonin politikën asimiluese të qeverisë turke, e në veçanti me nxjerrjen e ligjit për zgjedhje, “e cila përpiqej me të gjitha mënyrat të asimilojë dhe çrrënjos vetëdijen nacionale të shqiptarëve, duke i ndjekur edhe për gjuhën e tyre”.[23]

Në Kongres u fol edhe për marrëdhëniet shqiptare-greke, ku u konstatua se Greqia po bën me të madhe propagandë kundër kulturës dhe historisë shqiptare. Ajo në Jug të Shqipërisë i trajton shqiptarët për grekë, posaçërisht më lehtë e kishte të asimilojë shqiptarët e besimit ortodoks. Patriotët shqiptarë të cilët i kundërviheshin kauzës greke, ajo kundër tyre organizonte atentate, duke vrarë edhe Mitropolitin e Korçës, Fotisin.[24] Shumë delegatë të Kongresit, në diskutimet e veta deklaruan se Greqia po bën haptazi masakrime të papara në territorin e Epirit. Për ta qetësuar atmosferën në Kongres, sipas raportit të konsullit rus, ndërhyri udhëheqësi i Kongresit, Mithat Frashri, duke ndërprerë oratorët shqiptarë, ku prekej armiqësia kundër grekëve.[25] Makineria e propagandës greke, në atë kohë vepronte me të njëjtin intensitet edhe kundër vllehve. Këta, për të shpëtuar nga terrori grek u bashkuan me shqiptarët, në luftë të përbashkët kundër terrorit dhe politikës asimiluese greke.[26]

Në atë kohë shqiptarët përveç vllehve, edhe me bullgarët kanë mbajtur marrëdhënie të mira miqësore. Në kongres u folën fjalë miradije për politikën e mirëkuptimit të shtetit bullgar. Sipas konsullit rus, Bullgaria e ndihmonte lëvizjen shqiptare në Vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit, ku sipas tyre, Bullgaria kishte interesin e vet politik-strategjik. Ajo duke përkrahur kërkesat e atdhetarëve shqiptarë për Autonomi, shpresonte se do ndërpritej rruga e serbizimit dhe e përhapjes së influencës serbe në luginën e Vardarit. Po ashtu, Bullgaria nëpërmjet nacionalizmit shqiptar mbronte nga Jugu, depërtimin e fuqishëm të helenizimit-ortodoks grek drejt Shkupit dhe Manastirit, që në atë kohë këto dy qytete shqiptare ishin qendra diplomatike dhe administrative të Perandorisë Turke. Prandaj, bullgaria kërkonte aleatë kundër armiqve të përbashkët; Greqisë dhe Serbisë. Kjo ishte një ndër arsyet më kryesore pse diplomacia bullgare ndihmonte atdhetarët shqiptarë në luftën e tyre nacionale për autonomi në disa rrethe të Prilepit, Ohrit, Strugës dhe Manastirit.[27]

Pasi u dorëzuan ftesat në mënyrë zyrtare nga Klubi “Bashkimi” i Manastirit më 14 shtator 1908,[28] xhonturqit në këtë kohë mbanin të burgosur atdhetarin e flaktë të autonomisë shqiptare, Dervish Himën, në burgun e Shkodrës. Me përhapjen e lajmit për mbajtjen e Kongresit mbarëshqiptar, xhonturqit nga frika e masave shqiptare e transferojnë Dervish Himën në burgun e Selanikut, më 31 tetor 1908. Ata fshehurazi e nisën rrugës tokësore, natën, nga Shkodra për në Selanik.[29] Hima, më 17 nëntor duhej të dilte para gjyqit, mirëpo, si shënon gazeta “Korça”, kishte kaluar një muaj prej asaj dite “e puna e tij nuk kishte marrë fund, as për të mirë e as për të keq’’.[30]

Dervish Hima, kur gjendej në burgun e Selanikut, pat deklaruar: “Ne kërkojmë që Turqia të na pranojë si komb të veçantë dhe kërkojmë decentralizimin e vendit”.[31] Sipas raporteve të diplomacisë austriake, Dervish Hima, aty kah fundi i janarit 1909, u lirua nga burgu.[32]

Në të njetën kohë kur mbahej kongresi i të gjithë shqiptarëve në Manastir xhonturqit, për të frikësuar popullon shqiptar sulmuan me topa dhe dogjën kullat Isa Boletinit më 21 nëntor 1908. Turqit sulmuan me 18 topa dhe 5 kompani, ndërsa kullat e Isës mbroheshin vetëm me 14 vullnetarë, beteja zgjati tërë ditën, nga ushtarët e Isës u vranë tre veta dhe u plagosën 5, ndërsa nga pala turke ka pasur shumë më shumë të vrarë, por pala turke nuk ofron të dhëna.[33]

SHPALLJA E PROGRAMIT KOMBËTAR NË MANASTIR

Konkluzionet e diskutimeve që u zhvilluan në seancat e fshehta u përfshinë në Programin kombëtar, prej 18 pikave. Ky program iu paraqit Parlamentit turk në emër të popullit shqiptar, përmes deputetit të Korçës, Shahin Kolonja, i cili njëherësh ishte edhe pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit.[34] Ndër vendimet kryesore, përveç alfabetit, ishte edhe: Kërkesa për njohjen e Autonomisë së Shqipërisë dhe të gjuhës shqipe.[35]

Konsulli rumun nga Stambolli, në lidhje me vendimet politike të Kongresit të Manastirit, do të deklarojë; “Në ditët e kaluara, në një nga mbledhjet në përbërje të ngushtë të punës të Kongresit shqiptar, nga krerët e tij caktohet qartë Programi politik i shqiptarëve. Ky program i është besuar vetë Shahin Kolonjës, deputetit shqiptar nga Korça. Në të pohohet se qëllimi i shqiptarëve nuk ishte vetëm problemi i shkollave, hapja dhe zhvillimi i tyre në gjuhën shqipe, por problem kyç për ata ishte njohja e kombit shqiptar nga politika zyrtare e qeverisë turke, por edhe autonomia e Shqipërisë në kuadër të Perandorisë Osmane. Në kuadër të autonomisë u kërkua që nëpunësit shqiptarë të jenë civilë dhe me veshje kombëtare, që deri atëherë e kishin të ndaluar të shkonin në punë në administratën turke me veshje kombëtare. Po ashtu, u kërkua që shqiptarët mos të dërgohen nëpër vendet e largëta të Perandorisë, por shërbimin ushtarak ta kryejnë në vendlindje.[36]

Komisioni i Kongresit të Manastirit qi hartoi alfabetin

Kryetar i Kongresit është zgjedhur Mit’had Frashëri, Kryetar i komisionit të abece-së, Gjergj Fishta /1/, anëtar të komisionit janë zgjedhur këto personalitete: 2. Mit’had Frashëri, 3. Luigj Gurakuqi, 4. Gjerasim Qiriazi nga Manastiri, 5. Dom Ndre Mjeda, 6. Grigor Cilka, 7. Taq Buda, 8. Shahin Kolonja, 9. Sotir Peci, 10. Bajo Topulli, 11. Nyzhet Vrioni. 5

Kongresi i Manastirit edhe pse nuk e zgjidhi përfundimisht çështjen e unifikimit të alfabetit, në përfundimin e Kongresit, në fjalën e tij Fishta i madh do të deklarojë: “Komisioni qe i detyruar të marrë dy abe-ceda”. Vendimet e tij patën rëndësi të madhe historike dhe politike për zhvillimin e mëtejshëm të arsimit e të kulturës shqiptare drejt bashkimit kombëtar. Një gjuhë, një komb, një shtet. Kongresi i Manastirit ka shqyrtuar më së shumti çështje me karakter politik. Në fund u vendos që Kongresi i ardhshëm të mbahet në vitin 1910.[37]

Në fund, Kongresi dha rezultatet e pritura, edhe pse vendosi pranimin e dy alfabeteve, por që mbështeteshin kryesisht në alfabetin latin,[38] që të përdoreshin bashkërisht në mesin e shqiptarëve, të dy alfabetet do të përdoreshin detyrimisht nëpër shkolla, me disa modifikime dhe me disa shtime germash. Më 22 nëntor, Kongresi vendosi që të thirret një kongres tjetër në Janinë në korrik 1910, për çështje të gjuhës.[39]

Vendimet e Kongresit të Manastirit kishin një rëndësi të veçantë, po të merret parasysh vendosmëria e shqiptarëve për të mbrojtur identitetin e tyre nacional. Nga ky aspekt historik, përfaqësuesit shqiptarë patën vizion të qartë në vendimin e tyre që për bazë të merret alfabeti latin. Në veçanti pati jehonë të fuqishme kombëtare diskutimi i profesorit të teologjisë në Stamboll, Haxhi Vildan Faik Dibra, i cili merrte pjesë së bashku me dy delegatë të tjerë të dërguar nga klubi xhonturk “Bashkimi” i Stambollit.[40] Gati të gjithë të pranishmit qëndronin me një skepticizëm, kur e mori fjalën Haxhi Vildani. Delegatët gati u shtanguan, pasi e dinin se ky ishte aktivist i fuqishëm i xhonturqve dhe se kishte ardhur me mision nga ana e tyre në këtë Kongres. Të gjithë pritnin se çfarë qëndrimi do të mbajë Haxhi Vildan Dibra në lidhje me alfabetin, a do të përkrah atë arab apo atë latin. Ky, në fjalimin e tij tejet patriotik, në mes tjerash, potencoi; “Se besimi dhe Kurani nuk kanë kurrfarë lidhje me alfabetin”. “Shqipëria tani është e lumtur, sepse tani ajo është e bashkuar me anën e alfabetit, që është një nga instrumentet më të fuqishme e më të mira, për të përhapur përparimin në mes të popullit”.[41]

Kongresi i Manastirit pati rëndësi të madhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Ai me vendimet e marra për një alfabet unik kombëtar, si dhe me programin e miratuar prej 18 pikash, bëri që Lëvizja kombëtare të hyjë në fazën përfundimtare të avancimit të çështjes sonë për autonomi. Klubet shqiptare të organizuara gati në çdo vend të banuar me shqiptarë u shndërruan në qendra të përhapjes së idesë kombëtare, të përhapjes së arsimit e të kulturës, me fjalë të tjera, këto vatra e bënë të mundur kalimin nga lufta me pendë në luftë të armatosur të kombit shqiptar për pavarësi. Klubet e para shqiptare që u hapën në trojet tona gjatë muajit gusht-shtator ishin nga Vlora, Elbasani, Pogradeci, Shkodra, Kumanova dhe Tetova.[42] Me rëndësi të veçantë është të theksohet roli i klubit shqiptar në Shkup. Ky klub, në bazë të aktit zyrtar, me titull: “Rregullorja e klubit shqiptar” në Shkup, është themeluar si “klub arsimor shqiptar”, më 1 tetor 1908.[43] Më vonë u hapën edhe 40 klube të tjera; si në Strugë, Ohër, Dibër, Gjilan, Vushtrri e tjerë. Në tërë Shqipërinë Etnike, pas Kongresit u hapën mbi 40 klube shqiptare.

Mbarimi me sukses i punimeve të Kongresit Mbarëkombëtar në Manastir dhe marrja e vendimeve jetike në favor të çështjes kombëtare, patën rëndësi jetike për zgjidhjen e rrugës drejt autonomisë. Këto vendime të rëndësishme historike në Manastir vulosën rrugën e Shqipërisë dhe popullit shqiptar, se ajo i takon Evropës dhe nuk ka asgjë të përbashkët me lindjen. Marrja e këtyre vendimeve kolosale nga krerët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, me të madhe u pengonte reaksionarëve xhonturq. Ata tanimë ishin të bindur se vendimet e marra në Kongres çonin drejt vetëvendosjes, pra, ishte fillimi i rrugës drejt shkëputjes nga Perandoria Osmane. Prandaj, politika xhonturke për të penguar rrugën e unitetit politik të shqiptarëve të arritur me sakrifica të mëdha në Kongresin e Manastirit, i shtyri xhonturqit të veprojnë me të gjitha metodat për të përçarë Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Ajo përdori metodën e vjetër romake, devide et impera. Në radhë të parë ajo e filloi luftën për të përçarë klubet shqiptare, ndërsa disa udhëheqës të Lëvizjes i bleu me lekë (dukatë), që të propagandonin vetëm alfabetin Arab, në vend të atij Latin. Disa veprimtarë nga shqiptarët myslimanë ranë në grackë, të nxitur nga politika xhonturke, që të luftojnë për idenë panislamike, “një fe, një komb”.

Kongresi i Manastirit hyri në histori si “Kongresi i Abesë”. Kongresi i alfabetit mori vendime të rëndësishme në shumë fusha të jetës politike, shoqërore, ekonomike, arsimore dhe fetare. Duke zgjidhur rrugën e njësimit të alfabetit, ai zgjodhi edhe një problem të prehtë politik, duke i dhënë një kapital të fuqishëm Lëvizjes sonë Kombëtare në rrugën e tij për autonomi. Në këtë Kongres u bë bashkimi i shqiptarëve dhe krahinave të ndryshme të Shqipërisë Etnike. Ky tubim mbarëkombëtar forcoi lidhjet midis tyre. Kongresi forcoi edhe më shumë ndjenjat kombëtare, u dha mundësi atdhetarëve për një qëndrim unik në strategjisë politike të popullit shqiptar, të cilët me platformë shërbyen në rrugën e saj drejt pavarësisë së Shqipërisë.

Duke folur për rëndësinë e Kongresit të Manastirit, gazeta “Lirija” e Selanikut do të shënojë; “Ishte pra një ngjarje më rëndësi për ne, ku pamë shqiptarët të ardhur nga veriu, jugu, lindja e nga perëndimi, ku pamë krah për krah gegë e toskë, të krishterë dhe myslimanë…, atëherë kuptuam se vërtet paska një komb, dhe se ky komb qenka i gjallë”. Kjo gazetë, pas përfundimit të Kongresit, do të shënojë: ”Mbledhja e Manastirit na rrëfeu neve fuqinë tonë, ashtu edhe botës i tregoi qenien dhe rrojtjen e një kombi shqiptar”.[44]

Kundër këtij qëllimi të shenjtë kombëtar shërbente roli i klerit reaksionar me klerikët dhe institucionet e tyre fetare, të cilët duke u shërbyer të huajve, iu kundërvunë Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në këtë fushatë antishqiptare u përfshi edhe qeveria turke. Ajo vendosi të luftonte me të gjitha mjetet e saj kundër mësimit të gjuhës shqipe, përdori mjete financiare, u premtuan poste të ndryshme politike për deputetë dhe myftinj. Kleri mysliman, por edhe ai katolik, ishte vu në shërbim të të huajve. Po ashtu, shumë agresiv ka qenë kleri ortodoks, ndihmuar nga qeveria greke, e cila bëri çmos dhe aplikoi të gjitha mënyrat për mbylljen e shkollave shqipe, që ishin çerdhet nga ku përhapeshin çdo ditë e më tepër shkronjat shqipe. Ai ndihmoi me zell pushtuesit e administratës turke, për ndjekjen e gjuhës shqipe.[45] Rrënjët e kësaj politike ishin shumë më të thella se sa dukej në sipërfaqe, politika e tyre çonte në shkombëtarizimin e shqiptarëve. Këta ishin kundër përparimit të gjuhës dhe shkollës shqipe, ishin kundër shkrimit shqip përparimtar me shkronja latine. Këta ishin kundër klubeve dhe shoqërive të kohës dhe kundër çdo gjëje tjetër shqiptare, u munduan ta kanalizonin ujin në mullinj të huaj, të perandorëve të tyre. Kjo që u tha më lartë, më së miri do ta kristalizojë K. Kristoforidhi, kur do t’i shkruajë në një letër N. Naços, ku midis të tjerave i shkruante, “se ata që nuk duan fare të shkruhet gjuha shqipe janë; mitropolitët, dhespotët e priftëria”.[46] Ndërsa gazeta “Drita “ e Sofjes vinte me të drejtë shenjën e barazisë midis rolit negativ të fesë dhe të çështjes kombëtare dhe qëndrimit armiqësor të qarqeve reaksionare turke, greke e tjera.[47]Në këto rrethana të vështira politike për kombin shqiptar, qarqet qeverisëse turke organizuan në të njëjtën ditë, më 22 nëntor, një ekspeditë ndëshkuese kundër shqiptarëve, me qëllim që të kapet ose të vritet Isa Boletini, si kundërshtar i regjimit xhonturk. Ata dërguan kundër tij në Boletin 1 500 ushtarë të pajisur me artileri. Pas përleshjes që pati tërë ditën, në të cilën u vranë rreth 30 ushtarë turq dhe vetëm 3 shqiptarë, Isa Boletini u tërhoq natën në fshatrat për rreth për t’u vendosur më pas në Isniq të Pejës.[48]

Austria si gjithnjë deri në shpalljen e pavarësisë, financoi klerikët katolikë për interesa të saj politike, edhe pse ata kanë vepruar kundër alfabetit shqip. Këtë radhë diplomacia austriake kinse kontribuon për çështjen shqiptare[49], në të vërtetë ajo ishte shumë më e interesuar për të pasur një pasqyrë më të pastër në punët e Kongresit. Roli antikombëtar i klerikëve katolikë kundrejt njësimit të alfabetit u pa me rastin e mbajtjes së Kongresit të Manastirit. Jezuitët e Shkodrës, duke vazhduar më tej veprimtarinë e tyre armiqësore, nuk pranuan të dërgonin përfaqësuesit e tyre në Kongresin e Manastirit.[50]

Kleri mysliman shqiptar pas revolucionit xhonturk iu përshtat shpejt ndryshimit të gjendjes politike. Ata që kundërshtuan këtë regjim antishqiptar, turqit e rinj i burgosën, siç ishte rasti me Dervish Himën, i cili gjatë mbajtjes së Kongresit të Manastirit ndodhej në burgun e Selanikut. Ndërsa disa hoxhallarë fanatikë u vunë në shërbim të xhonturqve, u shitën për poste dhe interesa të ngushta personale, këta ishin elementë të korruptuar si Arif Hiqmet Kumanova, Sahit Hoxha i Shkupit dhe Rexhep Voka nga Tetova. Ndërsa Hafëz Ali Korça, shkonte edhe më larg, duke predikuar anë e mbanë Shqipërisë Etnike, “se mos u hupet dini me abecenë latine”, e tjera e tjera turpe.[51] Këta fanatikë injoronin kombin në emër të turqizmit, shumica nga këta nuk flisnin shqip. Organizuan “mitingje” kundër Alfabetit latin në Manastir, Selanik, Shkup, Kumanovë, Tetovë, e shumë qytete tjera të Shqipërisë Lindore.[52]

Kongresi i Manastirit, me zgjidhjen e çështjes së alfabetit, si dhe me shqyrtimin e çështjeve të tjera me karakter politik dhe nacional, konsiderohet si njëra nga ngjarjet më të rëndësishme të historisë së popullit shqiptar.

[1] Historia e popullit shqiptar…, f. 391; Nexhat Abazi, Zhvillimi i shkollave.., f.196.

[2] Raporti i konsullit italian nga Manastiri, dërguar kontit de Visari; nga Shkupi merrnin pjesë tre delegat; me të drejtë vote ishin të dërguar nga Klubi i Shkupit, Emin Beu dhe Hafëz Ibrahim Efendiu. Ndërsa Rok Berisha po ashtu përfaqësues nga Shkupi bënte pjesë në grupin e delegatëve pa të drejtë vote, së bashku me Parashqeva Qiriazin, Abdyl Yipn, Lef Nosin Çerçiz Topullin e tjerë; Grup autorësh, Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë 2003, f. 175.

[3] Raport i konsullit rus nga Manastiri, më 14 nëntor 1908; Stjepan Antoljak, Prillog historijatu albanaca za svoj alfabet, “Gjurmime albanologjike’, nr. 1, Prishtinë, Prishtinë, 1969, fq. 46-48; Historia e Shqipërisë, vëll. II. 1908-1912…f. 10-11.

[4] Po aty, raport nga Manastiri.Poashtu në këtë Kongres ka marrë pjesë edhe i riu Rauf Fico, që më vonë ka luajtur një rol të rëndësishëm në diplomacinë shqiptare, veçanërisht kur ishte i emëruar në Beograd. Pati disa takime me studentët shqiptarë dhe disa krerë të nacionalizmës shqiptare që vepronin në Jugosllavinë e para luftës, në ngritjen e nacionalizmës shqiptare dhe luftën e tyre për çlirim dhe bashkuim kombëtar.

[5] Manol Pandevski, Politiçkite partii…, vep. e cit. f. 287; Shukri Rahimi, Shkaqet e konfliktit në mes lëvizjes shqiptare dhe Turqve të Rinj, “Jehona”, Shkup 1968, nr. 6, f. 143.

[6]Shaban Demiraj, i Kongresi i Manastirit…, 87. Në këtë kohë përmendet vetëm një Rexhep Hoxha. Por nuk thuhet asgjë për biografinë e tij. Si ka mundësi të përshëndes Kongresin një person që në atë kohë nuk ka pasur ndonjë funksion shtetëror apo fetar. Ndërsa ky, Rexhep Hoxha ishte i lindur në Prilep, që në kohën e Kongresit ka qenë Profesor i Medresesë në Stamboll, e quajtur “Medrese Fatihut”. Shi, Hasan Kaleshi, Disa aspekte të luftës për alfabetin shqip në Stamboll, “Gjurmime albanologjike”, nr. 1, Prishtinë, 1969, f. 106.

[7]Hasan Kaleshi, Neki problemi izuçavanja kulturne istorije Pologa za vreme turskog perioda,“ Bigorski nauçeno-kulturni sobiri”, Gostivar 1971, f. 182.

[8]HHStA, PA XXXVIIi/390, Raport i Konsullit Kral nga Manastiri, më 15.07.1900); Konsulli austriak në raportonte: se Gjergj Qiriazi i cili kishte një librari të “Bible society: ”Në shkurt të vitit 1900 gjatë muajit ramazanit, në dyqanin e tij kishte hyrë një hoxhë që duke u ruajtur e kishte pyetur nëse kishte libra shqip; ai mori ato që lejoheshin, ungji, psallme, etj, dhe meqë ai kërkonte ndonjë gjë tjetër, iu dha së fundmi me kujdes edhe një abetare, sepse ai mund të ishte një agjent sekret, siç ndodh shpesh tani. Hoxha pyeti nëse dikush mund ti mësonte alfabetin dhe u gëzua kur u ftua që të vinte çdo ditë për të mësuar nga pak me vëllain e të zotit të dyqanit. Me një zell djaloshar ai u fut punës dhe mësoi kaq mirë sa që pas disa leksionesh ai mundte që të lexonte shqip në mënyrë të mjaftueshme. Shumë shpejtë ai zuri miqësi me patriotët lokalë dhe iku nga Manastiri me një pako të vogla librash (për shkak të mungesave), libra që në shumicë ishin fetarë dhe të krishterë. Ky njeri është Rexhep Çudi Hoxhë nga Tetova.

[9] Rauf Fico, Shtetar dhe diplomat i shquar shqiptar (monografi), Tiranë 2007, f. 182.

[10] Natalyie Clayer, Në fillimet nacionalizmit shqiptar, Tiranë 2009, f. 561-562.;

[11] Feti Mehdiu, Vilajeti i Manastirit në Kamus Al-A’Lam, “Gjurmime albanologjike”, Prishtinë 1983, f.240. Në atë kohë vilajetit të Manastirit përfshinte këto qytete; Manastir, Prilep, Florinë, Ohër, Korçën, Starova Kolonja, Elbasanin, Peqin, Strugë, Dibër, Mat, Dibra e Poshtme, Krahina e Rrekës, Kërçova me gjithsejtë 2 220 fshatra.

[12] Gazeta “Dituria”, nr.3, v,1908, f.41.

[13] “Leka”, nr. VIII-XII, 1937, f. 35.

[14] Manol Pandevski, Politiçkite parti…, vep. e cit. f. 287.

[15] Po aty, raporti i njëjtë. Mahir Domi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë 1972, f.. 35.

[16] Reshat Nexhipi, Prespa dhe Manastiri nëpër shekuj, Kërçovë 2003, f.152.

[17] “Bashkimi i Kombit” (nacionallno Edinstvo), Shkup 2001, f 20; Ali Vishko, ndante mendimin se ky ka qenë nikoqir kryesor në Kongres në bazë të pozitës fetare që ka pasur në atë kohë. Në fillim poashtu ka qenë shumë i afërt me të gjithë veprimtarët që vepronin në Manastir dhe Shkup. Tetovë, deklarata e tij në dhjetor 2002.

[18] Stjepan Antolak, Prilog historiatu borbe albanca za soj alfabet, “Gjurmime albanologjike”, nr. 1 Prishtinë 1969, f. 48.

[19] Stavro Skendi, vep. e cit, f. 370-371; Shaban Demiraj-Kristaq Prifti, Kongresi i Manastirit Tiranë 2004, f. 76.

[20] Stavro Skendi, vep. e cit, f. 371.

[21] Gjergj Qiriazi, vëlla i Sevastisë dhe i Parashqevës. Motrat Qiriazi pas luftës jetuan të izoluara në Tiranë nga pushteti komunist, Sevastia vdiq në vitin 1949 dhe u varros vetëm nga katër gra. Pasi pushteti e kishte shpallur si armike të pushtetit komunist.

[22] Milto Sotir Gura, Kongresi i Manastirit për alfabetin shqip, (nga kujtimet e Mihajll Gramenos), “Bashkimi i Kombit”, Tiranë 12 gusht 1944.

[23] A.M. Shkup, Raport i konsullit rus nga Manastiri, më 14 nëntor 1908.

[24] Po aty, raporti i njëjtë.

[25] Po aty. Qysh në fillim të Kongresit Mithat Frashëri, Abdyl Ypi, Ferid Ypi, ndanin mendimin se në këtë Kongres të Alfabetit të shqyrtohet vetëm çështja e alfabetit jo edhe probleme të tjera të karakterit politikë.

[26] Po aty.

[27] Po aty, raporti i njëjtë.

[28] Nexhat Abazi, Zhvillimi i arsimit…, f.196.

[29] Raport i konsullit. astro-hungarez nga Selaniku, nr. 2852, 27 dhjetor 1908.

[30] ‘’Korça’’ nr.2, 24 dhjetor 1908.

[31] ”Konstituciona Zarja”,1/23, Selanik, më 15 nëntor 1908.

[32] Raporti i konsullit austro-hungarez nga Shkodra, nr. 5, 3 janar 1909.

[33] Raport i konsullit rus nga Manastiri, dërguar ambasadorit rus në Stamboll N.V. Carikov. 24 nëntor 1908.

[34] INI-Tiranë, Raport i konsullit austro-hungarez, nga Manastiri dërguar Vjenës, më 30 nëntor 1908.

[35] I. G. Senkieviç, osvoboditelnoe dvizhenie albanskogo naroda…, f. 123; Aktet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, vep. e cit dok. 113.

[36] Raport i konsullit rumun Breileanu nga Manastiri, dërguar Ambasadorit Rumunisë në Stamboll, më 19 nëntor 1908.

[37] Manol Pandevski, Politiçkite partini i organizaciji…, f. 286.

[38] Falë kontributit të Gjergj Fishtës, shqiptarët sot përdorin shkrimin latin.

[39] Raport nr.85 i konsullit A. Ristovskit nga Manastiri, dërguar Zinojevit, më 14 (22) gusht 1908.

[40] Stavro Skendi, the albanien National-Aveking 1878-1912, Printon Univesity Press, 1967, f. 373; Nga Kubi “Bashkimi” ishin edhe Fazli Pashë Toptani, nga Tirana dhe Riza Beu nga Dibra, kolonel i shtabit madhor osman.

[41] HHStA, PAA. Raport i konsullit austriak në Manastir, më 30 nëntor 1908; Hasan Kaleshi, Disa aspekte të luftës për alfabetin shqiptar në Stamboll, “Gjurmime albanologjike”, nr. Prishtinë 1969, f. 82; Veprimi i Haxhi Vildan Efendiu nga Dibra, që kishte ardhur nga Klubi “Bashkimi” i Stambollit, me gjashtë përfaqësues në Kongresin e Manastirit të cilët ishin: Manastirasi Ismail Hakiu, Shaqir Efendiu, Fazli Pashë Toptani, deputeti i Prishtinës Fuat pashë Prishtina, Riza bej Dibra, dhe Maliq bej Luma. Diskutimi patriotik i Haxhi Vildanit zhduki skepticizmin që kishin shumica e delegatëve të Kongresit, veçanërisht midis anëtarëve të Klubit “Bashkimi” të Stambollit.

[42] Historia e populli Shqiptar…, f. 381.

[43] AQSH, Tiranë, Fondi 102, viti 1908, dosja, 201 f. 1 (Rregullorja e Klubit Shqiptar në Shkup); rregullorja ka 8 faqe e 26 nene dhe është shtypur në shtypshkronjë me Alfabetin e Stambollit. Sipas nenit 1 “Klubi Shqiptar i Shkupit është një vend për mbledhjet shqiptare ku shokët nuk do të shikojnë punë tjetër veç atyre qëllimeve që ka klubi dhe të cilat janë të shënuara me program”.[43] Anëtari i klubit kishte të drejtë të bëhet çdo shqiptar nga Shkupi dhe jashtë tij (neni 2). Ky klub, në kongresin e Manastirit, kishte dërguar si delegat Hafëz Ibrahim Efendiun dhe Emin Beun

[44] Gazeta “Liria”, nr.17, Selanik , 22 nëntor 1908.

[45] Gazeta “Atdheu”, Konstancë, nr. 2, 15 gusht 1912.

[46] Petro Nino Luarasi, Mallkimi i shkronjave shqipe dhe përfolja e shqiptarit, Manastir 1911, f.31.

[47] Gazeta “Drita”, Sofje, nr. 81,15 korrik 1908.

[48] Historia e popullit shqiptar, vep. e cit, f. 398.

[49] HHStA, PA, Raport nr. 128, i konsullit Kral, dërguar Erentalit, më 22 nëntor 1908.

[50] AQSH Fondi, Klubi Shqiptar në Manastir, Dos. 5, dok. 50092: Revista “Leka”, nr. i veçantë, vj. XII, 1940, Shkodër 1942, f.14.

[51] Nexhat Abazi: Nga veprat e tradhtarëve edhe atdhetarëve shqiptarë, gazeta “Nacional” Tiranë 2011.

[52] Hysni Myzyri, Lufta e Shqiptarëve të Maqedonisë, (Botuar në librin Shqiptarët e Maqedonisë), punim i cit. f. 300.

Pandeli Evangjeli,Luftëtar i paepur i tërësisë tokësorë shqiptare

November 10, 2013 by dgreca

Ne Foto: Kryeministri Pandeli Evangjeli dhe Ministri i Brendshëm Koço Kotta.Tiranë 1928/

Shruan:Eugen Shehu/ Zvicer/

Kur fatet e burrave lidhen me fatet e kombit të cilit i përkasin,atëhere çdo rrahje e zemrës së tyre është një gur themeli në kontinuitetin Etnik të popullit.Për më tej ,kur Brenda kësaj rrahjje ngjizen aspiratat shumshekullore të arbërorëve,nga murgujt e decenieve të shkuara shkundet sakaq pluhuri i harresës duke i lënë gjeneratat të mendohen përballë veprës së tyre.Gjeneratat kurdoherë mendojnë dhe krenohen për veprat atdhetare të paraardhësve të vet.Këtë krenari ata e ndjejnë akoma më të madhe,duke soditur jetën dhe veprën e Pandeli Evangjelit.

Lindi në Korçë,në vitin e largët 1859.Origjina e familjes së tij është në të vërtetë Shalësi i Kolonjës por ngase aty pat qënë shumë i vështirë shkollimi i fëmijëve ,i jati i Pandeliut,Jano,u vendos në qytetin e Korçës.Dihet tanimë se përpjekjet e atdhetarëve shqipëtarë për çeljen e shkollave shqipe,në mesin e shekullit të 19-të nuk kanë munguar askurrë.Por Porta e Lartë,duke ndjekur politikat e veta skllavëruese nuk lejoi çeljen e shkollave shqipe.Për rrjedhojë Pandeli Evangjeli mësimet e para i mori në shkollat greke,të cilat falë propagandës së Patriakanës së Stambollit patën lulëzuar asaj kohe në gjithë Shqipërinë e Jugut.Në pranverën e vitit 1877,Pandeli Evangjeli mbaroi me rezultate tejet të mira gjimnazin dhe ndonëse propaganda helene bënte çmos të çorientonte shqiptarët,falë edhe edukatës familjare,në shpirtin e djaloshit të Shalësit kishte bërë fole shqiptarizma.Menjëherë pas mbarimit të gjimnazit,Pandeliu do të përballej me vështirësitë e jetës ashtu si të gjithë shqiptarët e asaj kohe.Ai e pat kuptuar se për të jetuar në atdheun e vet me nderin dhe dinjitetin e duhur,duhej medoemos të merrte rrugët e kurbetit,të mblidhte pak para për të hapur ndonjë dyqan apo aktivitet tjetër në Korçën e vet të shtrenjtë.Për këtë arsye në vjeshtën e vitit 1878 ai niset për në Rumani,ku gjen përkrahjen e kolonisë shqiptare të vendosur aty më parë.Në sajë të kësaj përkrahje,Pandeli Evangjeli jo vetëm punoi me nder për disa vite me radhë,por iu bashkua pa kursyer asgjë lëvizjes së shqiptarëve të Bukureshtit për pamvarësinë e atdheut të tyre.Çdo ditë që kalonte,e bënte djaloshin e zgjuar të Shalësit më të ndërgjegjshëm për rolin që duhej të luante dhe kontributin që duhej të jepte në shërbim të kombit.

Në vitet 1986-1987,shqiptarët me banim në Bukuresht e rrethina,u organizuan rreth shoqërisë “Dituria”, e cila pati qëllim rritjen e vetëdijes sonë nacionale.Kjo shoqëri,ndonëse me luhatjet e veta nëpër vite,mundi të shtyp mjaft literaturë në gjuhë shqipe,të shpërndajë atë anekend trojeve tanë etnikë e mbi të gjitha të shndërrohet në pararendëse të ideve autonomiste shqiptare.Në janar të vitit 1896,duke parë aktivitetin e dendur atdhetar të Pandeli Evangjelit,”Dituria” zgjedh kryesine e re dhe kjo me shumicë votash emëron si kryetar Pandeli Evangjelin.Vite më vonë një bashkpunëtor i Evangjelit do të shkruante në memoriet e veta: “Pandeli Evangjeli më mbante gjithmonë pranë,më jepte libra për të lexuar dhe pasi i kisha lexuar më pyeste për përmbajtjen e tyre.Ai kënaqej nga leximi im dhe herëpashere më shpinte në bibliotekën e dyqanit të tij e cila shërbente edhe si zyra e shoqërisë “Dituria”(Th.Mborja “Kujtime nga lëvizja për çlirimin kombëtar”,Tiranë 1962,faqe 7).

Fundi i shekullit të 19-të ,pas rreziqeve të coptimit të trojeve tanë etnikë,do të potenconte edhe rrezikun e vet egzistencës së kombit tonë.Ka qënë kjo arsyeja që atdhetarët më të mëdhenj shqiptarë të asaj kohe si vëllezërit Frashëri ,Hoxha Tahsim,Naim Veqilharxhi,Koto Hoxhi,Mihal Grameno,Shahin Kolonja,Ibrahim Temo,Mithat Frashëri etj, vinin në dukje rëndësinë e madhe që kishte për kombin gjuha dhe kultura jonë kombëtare.Në këtë plejadë burrash të shkëlqyer nuk do të mungonte tanimë edhe kontributi i vyer i Pandeli Evangjelit,i cili, në shtypin që botohej asaj kohe në Bukuresht do të shkruante tekstualisht:”Duhet të përpiqemi dhe të hapim shkolla shqipe në Shqipëri,të mësojmë me gjuhën tonë se vetëm kështu do të mundim të njohim veten tonë,cilët jemi e do të na dhëmbet mëmëdheu… Po s’bëmë kështu do të qajmë fatin tonë”(Gazeta “Shqipëria”, Bukuresht 2 gusht 1987).

Ngase në ag të shekullit të 20-të,lëvizja autonomiste shqiptare vlente të mbështetej veçanërisht me shtypjen dhe shpërndarjen e teksteve në gjuhën shqipe,Pandeli Evangjeli , në krye të shoqërisë “Dituria” bëri çfar ishte e mundur të përmbushte nevojat e kësaj lëvizjje.Tanimë në adresë të tij ,në shtëpinë e vogël në Bukuresht,vinin varg letrat nga Janina dhe Preveza,nga Delivina dhe Manastiri,nga Shkupi e Prishtina,nga Vlora,Shkodra,madje deri nga mërgimtarët shqiptarë në Amerikë,të cilët kërkonin tekste në gjuhën e mëmës së tyre.Duke bashkpunuar me atdhetarë të tillë si Dervish Hima,Ibrahim Temo,Kristo Dako etj.Pandeli Evangjeli mundi të shtypë mijra tekste në gjuhën shqipe dhe njëherazi t’i shpërndajë këta.

Në pranverën e vitit 1906,fill pas vrasjes në Korçë të mitropolitit grek Fotit,atëherë kur patriarkana e Stambollit nisi hakmarrjen e verbër ndaj atdhetarëve shqiptarë,vëllezërit Bajo e Çerçiz Topulli,Shahin Kolonja dhe Rexhep Efendiu i Tetovës,kanë bujtur me javë të tëra në shtëpinë e vogël por mikpritëse të Pandeli Evangjelit në Bukuresht,në shoqërinë e përzemërt të tij dhe gruas besnike Maries.Kjo shtëpi në një farë mënyre u shndërrua në shtabin e Komitetit të Fshehtë të Manastirit.Prej aty kanë dalë sa e sa vendime të rëndësishme jo vetëm për Shoqërinë “Dituria” por edhe Komitetet e fshehta shqiptare në disa qytete të tjerë.Intuitiv dhe atdhetar,duke parë se kombit të vet i nevoiteshin supe dhe mendje të bashkuara,Pandeli Evangjeli kapërxeu një varg vështirësish dhe jep ndihmesën e vet të çmuar në krijimin e shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit ,në të cilën u përfshinë jo vetëm tri shoqatat kryesore në Rumani por edhe një varg atdhetarësh të asaj kohe,të cilët për një arsye apo tjetër kishin qendruar në hije. Vetëm dy muaj pas krijimit të shoqërisë “Bashkimi”ishin disa prej shoqërive kryesore të shqiptarëve të Amerikës,të cilët donin t’i bashkangjiteshin asaj të Bukureshtit.Në fillim të vitit 1911,athere kur kryengritja shqiptare ishte në prag të shpërthimit të saj, plaku Ismail Qemali dergon në Bukuresht Luigj Gurakuqin,i cili do të kerkonte ndihma për lëvizjen kulmore.Në krye të kolonisë shqiptare te Bukureshtit ,Pandeli Evangjeli jo vetëm që do të kontribonte me të holla nga kursimet e veta familjare,por nuk do të mungonte aspak të trokiste nëpër dyert e emigrantëve të tjerë,duke shtruar përpara tyre çështjen e kontributit për realizimin e kryengritjes.Ndërsa në verën e vitit 1912,athere kur Porta e Lartë u duk se i pranoi kërkesat e parashtruara nga kryengritësit shqiptarë të udhëhequr nga Hasan Prishtina,atdhetari Pandeli Evangjeli nuk mund të entusiazmohej si disa të tjerë.Mbi shpatullat e tij ,kishin rënë një varg mundimesh të osmanllinjve,ndaj me të drejtë ai shkruante në ato momente mikut dhe bashkpunëtorit të ngushtë të tij Mid’hat Frasherit:”Si i vështron zotrote punerat e Shqipërisë ? A do të marrin fund të mirë apo prapë do të na genjejnë?”(Arkivi qendror i shtetit-Tiranë.Fondi 35,dosja 36/5,fleta 1088,dt.19.09.1912).

Dihet tamime se shpallja e pamvaresise së Shqipërisë në 28 nëntor të vitit 1912 , shënoi një kthesë vendimtare për fatet e kombit tone.Vetëm dy ditë pas kësaj ngjarje të lavdishme,kolonia shqiptare në Bukuresht e drejtuar dhe organizuar nga Pandeli Evangjeli,i drejtoi një mocion Fuqive të Mëdha dhe gjithë opinionit ndërkombëtar ,në të cilën kërkonte pos të tjerave njohjen e Shqipërisë së pamvarur,në të cilën të përfshihen katër vilajetet e saj: Shkodra,Kosova,Manastiri dhe Janina.Njëherazi krahas veprimtarisë diplomatike,nuk munguan edhe aksionet konkretë të mërgimtarëve shqiptarë në Rumani.Në njerin prej takimeve,Pandeli Evangjeli,i cili mbante korespondencë më qeverinë e Vlorës,i informoi bashkombasit e vet për vështirësitë që i dilnin kësaj qeverie.Madje nga ky tubim iu derguar edhe një telegram Fuqive të Mëdha,ku midis të tjerave i kërkohej:”Kufijtë tanë duhet të caktoheshin drejtësisht duke hedhur poshtë pretendimet e shteteve ballkanike mbi krahinat tona”(Arkivi i Institutittë Historisë,Tiranë.Dok.të Vjenës.dok. nr.4835 dt 2 dhjetor 1912).Një ngjarje e shënuar në jetën e atdhetarit Pandeli Evangjeli do të ishte padyshim kërkesa e atdhetarëve shqiptarë në pranverën e vitit 1914 e cila lidhej me kthimin e tij në atdhe dhe për më tepër në qytetin ku u lind dhe kaloi rininë e parë,në Korçë.Për hir të së vërtetës duhet thënë se Pandeli Evangjeli pati vënë një ekonomi të mirë në Bukuresht dhe prania e familjes i sillte veç lumturi,por shpirti i burrit të madh është kurdoherë aty ku e kërkon fati i kombit.Ai lë ngrohtësinë familjare për t’ju përgjigjur kërkesës së atdhetarëve shqiptarë dhe në prillin e vitit 1914 merr detyrën e prefektit të Korçës.Ka qënë sigurisht Themistokli Gërmenji komandanti i forcave vullnetare të Korçës i cili siguroi qetësinë në vend,u dërgoi ultimatumin qarqeve shovene greke dhe në mënyrë tejet ceremoniale mblodhi 4000 vet të cilët e pritën plot dashuri e brohërima prefektin e parë të qytetit.Shtypi i kohës do të shkruante rreth kësaj ngjarjeje pos të tjerave:”Dita e 5 prillit , e shtuna e madhe,ishte një nga më të shënuarat dhe më gazmoret ditë të popullit korçar,se në këtë ditë erdhi i pari qeveritar shqiptar i kazasë së Korçës z. Pandeli Evangjeli.Zemrat e të gjithë korçarëve ndjenin gëzim të patreguar ,të gjithve buza u qeshte dhe lavdëronin Perëndinë për këtë ditë fatbardhë (Gazeta “Koha” Korçë 17 Prill 1914.)

Që në ditët e para të aktivitetit të tij si prefekt i Korçës , Pandeli Evangjeli do të ndeshej me një varg vështirësish nga më të ndryshmet .Në marsin e atij viti autoritetet greke me ndihmën e andartëve grekë patën organizuar në Gjirokastër një kongres i cili shpalli autonominë e Vorio-Epirit ,madje formuan me këtë rast edhe një të ashtuquajtur qeveri të përkohshme.Disa ditë pas këtij aksioni,Athina ndermori edhe një hap tjetër në Himarë,ku me ndihmën e majorit të ushtrisë greke Spiro Milos nga Himara,shpalli autoniminë e qytetit ,përfshi 7 fshatrat që përmblidhte kjo qëndër administrative .Përballë kësaj gjendje,Pandeli Evangjeli u përpoq jo vetëm të luftonte propogandën shoviniste greke por edhe të merte masa energjike ndaj rrëzikut për shpërbërjen e kufijve tanë jugorë.Me largimin e Princ Vidit nga Shqipëria,situata në Korçë ,Gjirokastër,Përmet erdhi duke u përkeqësuar.Ushtritë helene mësynë serish kufijtë shqiptarë,duke dashur të bënin realisht endrrën vorio-epiriote.Në fundmajin e vitit 1914,kur e pa se forcat e vullnetarëve korçarë nuk mund ti bënin ballë sulmeve të hordhive helene, Pandeli Evangjeli,me cilësinë e prefektit të Korçës,i lutej Aqif Pashë Elbasanit ,prefektit të Elbasanit të dërgonte sa më shpejtë përforcime sepse pamvarësia e Shqipërisë së Jugut ishte më e rrezikuar se asnjëherë.Në këtë telegram midis të tjerave thuhet:”Sa të mundni më parë dërgoni forca ushtarake ,u lutemi fort … atyre që janë mbledhur të vijnë sa më shpejt të shpëtojnë nderin e Shqipërisë(Arkivi Qendror i Shtetit Tiranë,fondi 68,dosja 5 fleta 75-76).

Ngjarjet e Luftes së Parë Botërore do të përfshinin në rrjedhën e tyre edhe Shqipërinë. Shteti shqiptar pas largimit të Princ Vidit futet në kaos dhe Pandeli Evangjeli jep dorëheqje në pamundësi të vijojë misionin e vet fisnik.Disa atdhetarë shqiptarë mund ta përcjellin atë deri në Shkup dhe prej këtej Evangjeli niset sërish në Bukuresht.Por edhe këtu ai nuk do të rreshte për asnje cast së punuari për kombin e vet.Në verën e vitit 1915,duke qënë në krye të shoqërisë “Kolonia shqipëtare e Bukureshtit”Pandeli Evangjeli u dërgoi Fuqive të Mëdha disa peticione ku i kërkonte atyre që të mos nëpërkëmbeshin të drejtat e shqiptarëve.Ndërsa në marsin e vitit 1919,Pandeli Evangjeli do të kryesonte grupin e atdhetarëve shqiptarë në Konferencën e Paqes në Paris.Një tog dokumentash arkivorë na bëjnë me dije se akti i përfaqësimit të Pandeli Evangjelit në këtë Konferencë ishte jo vetëm miratim nga kolonitë shqiptare në Rumani por aty patën firmosur edhe dhjetra personalitete të lëvizjes autonomiste shqiptare nga Gjakova,Drenica,Gjilani,Tetova,Shkupi dhe Manastiri.

Përgjatë dy viteve të qëndrimit të tij në Paris,Pandeli Evangjeli në bashkëpunim të ngushtë me Ibrahim Temon,Mid’hat Frashërin,Parashqevi Qiriazin,Dhimitër Beratin etj. u përpoq me çdo mjet ndaj sulmeve të egra të fqinjëve tanë shovenë,të cilët kërkonin të zhduknin njëherë e e përgjithmonë Shqipërinë nga harta e Ballkanit.Në mënyrë të veçantë si banor i jugut të Shqipërisë dhe si ortodoks ai u përpoq të demaskonte të gjitha demagogjitë e Athinës për përrallat e saj vorio-epiriote.Është i njohur tanimë fakti qe rreth 2000 shqiptarë grekomanë,të cilët ndodheshin në SHBA ,të joshur nga premtimet e Athinës, i dërguan një memorie Konferencës së Paqes , nëpërmjet të cilës , në mënyrë të paturpshme kërkonin bashkimin e Korçes dhe Gjirokastres me Greqinë.Në letrën që Pandeli Evangjeli , u dërgonte atdhetarëve shqiptarë në SHBA ,midis të tjerave thoshte tekstualisht :”Jam I bindur,se nënshkruesit e një akti të tillë antikombëtar nuk janë shqiptarë”.(AQSH,Tiranë,fondi 30,dosja 12 , fleta 1)

Në mesin e vitit 1920 ,meqënëse punët në prefekturën e Korçës nuk shkonin mirë,kryeministri shqiptar i kohës Iliaz Vrioni i propozon Pandeli Evangjelit të zerë sërish funksionin e prefektit të ketij qyteti.Pandeliu lë Parisin ,shkon disa ditë në Bukuresht pranë familjes dhe niset përsëri në Korçë.Siç dihet në fillim të dhjetorit 1920, qeveria nën kryesinë Iliaz Vrionit shpalli zgjedhjet e para parlamentare në qeverinë e pamvarur.Pandeli Evangjeli me këtë rast u zgjodh deputet i Korçës dhe pikëridht në seancën e parë plenare të parlamentit të parë shqiptar ,falë meritave të shquara të tij në shërbim të çështjes sonë kombëtare,Pandeli Evangjeli me vota unanime zgjidhet kryetar i këtij parlamenti.Rreth kësaj ngjarje shtypi shqiptar i kohës do të shkruante:”Z.Pandeli Evangjeli u zgjodh me shumicën e votave president i parlamentit shqiptar.Është e tëpert të bëjmë fjalë duke numëruar veprat e këtij burri të mençur në tërë jetën e tij,veçse ta urojmë nga zemra dhe të përhirojmë gjithë ata deputetë që çmuan njerinë e merituarshëm”(gazeta “Mbrojtja Kombëtare” nr.35 dt.23.maj 1921).

Pak kohë do të qëndronte Pandeli Evangjeli në këtë detyrë.Në korrikun e vitit 1921 formohet kabineti i ri ministror dhe kësaj radhe u pa e arsyeshme që Pandeli Evangjeli për shkak të njohurive të thella në rrafsh të dipllomacisë,për arsye se pati mbrojtur me devocion dhe dinjitet çështjen shqiptare në Konferencën e Paqes në Paris dhe pasi gëzonte reputacion në kanceleritë evropiane,të emërohet në postin e Ministrit të Jashtëm.Burri i Korçës jep dorëheqjen nga funksioni i kryetarit të parlamentit, i bindur për t’i shërbyer atdheut dhe kombit atje ku e thërrasin.Në funksionin e ministrit të punëve të jashtme,Pandeli Evangjeli do te shprehte në mënytë të dukshme,jo vetëm prirjet e veta atdhetare,por sidomos aftësitë në fushën diplomatike.Një varg takimesh,konferencash , në Shqipëri ,Romë,Paris,Gjenevë dhe Londër do të zbulohen cilësitë e diplomatit të klasit të parë tek burri i mençur i Kolonjës.

Për hir të së vërtetës duhet thënë se në verën e vitit 1921,gjendja në Shqipëri ishte tejet e nderë.Fuqitë e mëdha ende nuk patën caktuar statusin e Shqipërisë ndërsa mësymjet e vazhdueshme të grekëve në jug dhe të jugosllavëve në veri të vendit,kërcënonin dukshëm edhe atë pak territor shqiptar.Në kushte të tilla,dy grupet parlamentare shqiptare formuan koalicionin me emrin “Bashkimi i Shenjtë” nga i cili doli qeveria e re.Me shumicë votash,parlamenti votoi në krye të kësaj qeverie,si kryeministër z.Pandeli Evangjeli.Edhe në këtë detyrë ra në sy përkushtimi i madh i kryeministrit shqiptar.Burrit të Kolonjës i duhej të punonte deri në 16 orë në ditë sa për të rregulluar gjendjen e brendshme,aq edhe për të zgjidhur një varg problemesh në rrafshin nderkombëtar,siç ishte njohja përfundimtare e shtetit Shqiptar dhe përcaktimi definitiv i kufijve politikë.Po tu shtosh të gjithë këtyre problemeve edhe intervencionet ushtarake të Beogradit dhe Athinës,bindesh lehtë për rolin e pazëvëndësueshëm të Pandeli Evangjelit.Pikërisht në këto momente shtypi shqiptar i kohës do të shkruante pos të therave:”Kabineti i ri ndënë kryesinë e z.Pandeli Evangjeli përmbushi tërë shpresat e nacionalistëve shqipëtarë duke punuar në çdo pikpamje me një paanësi shembullore”(Gazeta “Shqipëria e re” Nr.59,11 dhjetor 1921).

Në vjeshtën e viti 1922,situate politike Brenda vendit ishte përkeqësuar,ndaj u votua për një tjetër qeveri,tanimë nën kryesinë e Ahmet Zogut.Në këtë kabinet Pandeli Evangjeli mori funksionet e ministrit të punëve të jashtme dhe duke qënë në korent të gjithë ngjarjeve politike dha kontributin e vet të çmuar qysh në ditët e para të marrjes së detyrës.Ai do të jepte dorëheqjen nga kjo detyrë vetëm më 27 shkurt 1924,dy ditë pas dorëheqjes së kryeministrit Ahmet Zogut.Burri i mençur do të largohej në majin e vitit 1924 për në Rumani, duke mos u bërë dot ballë sulmeve dhe shpifjeve të atyre që organizuan në qershor të vitit 1924 grushtin e shtetit.Ndërkaq,ai do të kthehej sërish në atdhe në janar të vitit 1925 ,si deputet i Korçës,i dalë nga zgjedhjet e fundvitit 1924.Më 24 shtator 1925,Kryetari i Republikës Ahmet Zogu,firmosi dekretin për emërimin e Pandeli Evangjelit në funksionin e rëndësishëm të Kryetarit të shtetit.Midis të tjerave Ahmet Zogu iu drejtua Pandeli Evangjelit me fjalët:”Jeta e kalueme plot nder,shërbimet tuaja patriotike dhe besnikëria juaj ndaj statutit dhe regjimit,na jep sigurinë e duhur që kjo periudhë ka për të qënë për fat të mirë të kombit”.(gazeta “Dajti”, Tiranë 30 shtator 1925).

Edhe në detyrën e kryetarit të Senatit Pandeli Evangjeli rrëfen mënçurinë dhe atdhetarinë e vet.Deri në fund të vitit 1928 ,Senati i Shqipërisë nxorri një varg ligjesh dhe dekretesh përmes të cilave rregullohej jeta ekonomike ,politike e shoqërore e shqiptarëve.Brenda logjikës së këtyre ligjeve,ishte padyshim urtësia dhe mendimi i pjekur i Kryetar Evangjelit.Nderkaq në pranverën e vitit 1928 u hodh në Shqipëri ideja e Monarkisë.Nga disa burra të kombit si dhe vet Ahmet Zogu ishte parë e arsyeshme se ndryshimi i rregjimit për vet kushtet e vendit do të mund ti çonte më përpara punët.Në këto kushte duheshin zhvilluar zgjedhje të reja për krijimin e Asamblesë Kushtetuese.Siç dihet zgjedhjet u zhvilluan më 17 gusht 1928,ndërsa më 25 gusht,një javë më pas,në mbledhjen e parë të kësaj Asambleje,Pandeli Evangjeli u zgjodh unanimisht si Kryetar i Asamblesë Kushtetuese.Më 1 shtator 1928,në fjalën e vet emblematike të shpalljes së monarkisë ,midis të tjerave Pandeli Evangjeli do të kumtonte:”Shqipërisë kurdoherë ky regjim i asht tregue i arsyeshëm për mirqeverimin e saj dhe sa më shumë impozohet sot,kur për t’i dhanë fuqitë mbretnore,kemi Naltmadhëninë e Tij A.Zogun,shpëtimtarin e kombit…”(10 vjet mbretni 1928-1938,Tiranë 1938,faqe 37).

Në vitet 1930-1935 Pandeli Evangjeli do të zgjidhej plot tre herë kryeministër i Shqipërisë.Përkrah Mbretit Zog ai do të vinte në dobi të çështjes shqiptare jo vetëm urtësinë dhe largpamësinë e vet por edhe ato energji të pakta që i patën mbetur.Shtatëdhjetë e ca vjeçar do të vazhdonte të digjej si qiriu që ti bëntë shqiptarët të shihnin më mirë njeri-tjetrin dhe vetë të ardhmen e tyre.Është kjo një ndër arsyet që edhe shqiptarët nuk e hoqën askurrë nga zemra këtë burrë të Kolonjës.Kështu,kur në janarin e vitit 1937 u bënë zgjedhjet e reja parlamentare,ai u zgjodh serish deputet në Korçë.i prekur,sigurisht,nga dashuria me të cilën shqiptarët përcillnin këtë atdhetar të flaktë,në mbledhjen e parë të Parlamentit në muajin shkurt të vitit 1937,midis të tjerave Pandeli Evangjeli do të shprehej tekstualisht:”Në aktivitetin tonë të vazhdueshëm,me seriozitetin që do të tregojmë… ne do të kemi bërë detyrën tonë me nder,do të kemi plotësuar misionin politik dhe patriotik që na ka ngarkuar populli dhe do të dalim faqebardhë karshi këtij populli dhe kundrejt Mbretit tonë shumë të dashur”.(AQSH Tiranë,fondi 246,dosja 72,fleta 19).

Edhe në vitet 1937-1939,roli i Pandeli Evangjelit në politikën parlamentare shqiptare ka qënë i pazëvëndësueshëm.Ndonëse tek të tetëdhjetë vitet ai do të kishte një qartësi të admirueshme politike dhe për më tej energji të habitshme.Jo rrallë Pandeli Evangjeli do të ishte i ftuar në Oborrin Mbretëror dhe vet Mbreti Zog,për orë të tëra do të bisedonte me plakun patriot.Në dhjetë vitet e mbretërisë shqiptare Pandeli Evangjeli kreu me përkushtim dy funksionet më kryesore ,atë të Kryetarit të Parlamentit dhe të Kryeministrit të vendit.Ka qënë kjo një ndër arsyet që fjala e tij të dëgjohej e përcilllej me respektin e duhur jo vetëm Brenda Oborrit Mbretëror ,por kudo në rrethet e politikanëve dhe atdhetarëve shqiptarë.Në prillin e vitit 1939 Pandeli Evangjeli do të ndjente dhimbjen si gjithë shqiptarët ,por ishte shumë plak të rrëmbente pushkën.U mbyll në shtëpi dhe nuk pranoi të bashkëpunonte me askënd.Ndofta kjo e shpëtoi nga plumbat e komunistëve shqiptarë të cilët sidoqoftë e internuan në Korçë ku mbylli sytë në tetorin e vitit 1949.

Bern -Zvicër

KONGRESI I PARË I ALFABETIT NË MANASTIR BASHKOI KOMBIN DREJTË PAVARËSISË

November 7, 2013 by dgreca

Nga Prof. Dr. Vebi XHEMAILI/*

Por, falë rilindësve historiku i kombit dhe Flamuri i Skënderbeut nuk u lanë në harresë, ashtu siç dëshironte politika asimiluese turke. (V. Xh).

Në ditët e para të mbledhjeve të kongresit dominuan diskutimet rreth zgjidhjes së çështjes së alfabetit unik të gjuhës shqipe. Rexhep Voka, pasi ishte myfti i Vilajetit të Manastirit, u bë nikoqiri dhe përkrahësi kryesor i Kongresit për alfabetin arab[16]. Rexhep Voka bashkë me Fehim bej Zavalanin ishin nikoqirë dhe drejtuesit kryesorë të këtij Kongresi. Të dy lexuan referate; Fehim beu lexoi referatin e tij me titull: “Përhapja e civilizimit dhe shkencës në Shqipëri”, ndërsa Rexhep Voka më 19 nëntor, mbajti kumtesën e tij me temë: “Dobitë e bashkimit të të gjithë shqiptarëve dhe bashkëpunimi i tyre me Komitetin xhonturk.[17]

Në Kongres u fol edhe për marrëdhëniet shqiptare-greke, ku u konstatua se Greqia po bën me të madhe propagandë kundër kulturës dhe historisë shqiptare. Ajo në Jug të Shqipërisë i trajton shqiptarët për grekë, posaçërisht më lehtë e kishte të asimilojë shqiptarët e besimit ortodoks. Patriotët shqiptarë të cilët i kundërviheshin kauzës greke, ajo kundër tyre organizonte atentate, duke vrarë edhe Mitropolitin e Korçës, Fotisin.[24] Shumë delegatë të Kongresit, në diskutimet e veta deklaruan se Greqia po bën haptazi masakrime të papara në territorin e Epirit. Për ta qetësuar atmosferën në Kongres, sipas raportit të konsullit rus, ndërhyri udhëheqësi i Kongresit, Mithat Frashëri, duke ndërprerë oratorët shqiptarë, ku prekej armiqësia kundër grekëve.[25] Makineria e propagandës greke, në atë kohë vepronte me të njëjtin intensitet edhe kundër vllehve. Këta, për të shpëtuar nga terrori grek u bashkuan me shqiptarët, në luftë të përbashkët kundër terrorit dhe politikës asimiluese greke.[26]

* Profesori i Universitetit Shteteror te Tetoves, Prof. Dr, Vebi Xhemaili, eshte bashkepunetor i Gazetes Dielli.NE FOTO: Ndërtesa e Kongresit në Manastir

[1] Historia e popullit shqiptar…, f. 391; Nexhat Abazi, Zhvillimi i shkollave.., f.196.

[5] Manol Pandevski, Politiçkite partii…, vep. e cit. f. 287; Shukri Rahimi, Shkaqet e konfliktit në mes lëvizjes shqiptare dhe Turqve të Rinj, “Jehona”, Shkup 1968, nr. 6, f. 143.

[7]Hasan Kaleshi, Neki problemi izuçavanja kulturne istorije Pologa za vreme turskog perioda,“ Bigorski nauçeno-kulturni sobiri”, Gostivar 1971, f. 182.

[9] Rauf Fico, Shtetar dhe diplomat i shquar shqiptar (monografi), Tiranë 2007, f. 182.

[10] Natalyie Clayer, Në fillimet nacionalizmit shqiptar, Tiranë 2009, f. 561-562.;

[12] Gazeta “Dituria”, nr.3, v,1908, f.41.

[13] “Leka”, nr. VIII-XII, 1937, f. 35.

[14] Manol Pandevski, Politiçkite parti…, vep. e cit. f. 287.

[15] Po aty, raporti i njëjtë. Mahir Domi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë 1972, f.. 35.

[16] Reshat Nexhipi, Prespa dhe Manastiri nëpër shekuj, Kërçovë 2003, f.152.

[18] Stjepan Antolak, Prilog historiatu borbe albanca za soj alfabet, “Gjurmime albanologjike”, nr. 1 Prishtinë 1969, f. 48.

[19] Stavro Skendi, vep. e cit, f. 370-371; Shaban Demiraj-Kristaq Prifti, Kongresi i Manastirit Tiranë 2004, f. 76.

[20] Stavro Skendi, vep. e cit, f. 371.

[22] Milto Sotir Gura, Kongresi i Manastirit për alfabetin shqip, (nga kujtimet e Mihajll Gramenos), “Bashkimi i Kombit”, Tiranë 12 gusht 1944.

[23] A.M. Shkup, Raport i konsullit rus nga Manastiri, më 14 nëntor 1908.

[24] Po aty, raporti i njëjtë.

[26] Po aty.

[27] Po aty, raporti i njëjtë.

[28] Nexhat Abazi, Zhvillimi i arsimit…, f.196.

[29] Raport i konsullit. astro-hungarez nga Selaniku, nr. 2852, 27 dhjetor 1908.

[30] ‘’Korça’’ nr.2, 24 dhjetor 1908.

[31] ”Konstituciona Zarja”,1/23, Selanik, më 15 nëntor 1908.

[32] Raporti i konsullit austro-hungarez nga Shkodra, nr. 5, 3 janar 1909.

[33] Raport i konsullit rus nga Manastiri, dërguar ambasadorit rus në Stamboll N.V. Carikov. 24 nëntor 1908.