Nga Agim Xh. Dëshnica/
Ai qytet kundrejt Tomorit e Shpiragut hijerëndë, struket afër e prapa mureve të Kalasë, ku rreh era e rreptë e fëshfërimës, prej kohësh të zhdukura nën pluhur rrënojash e arkivash. Edhe sot ditë e natë lumi, mbledh përrenjtë që zbresin nga malet,i ngjesh në kenionet e thepisur, pastaj i derdh në pellgje e zallishten e gjerë, herë-herë e përgjakur pas krismave dhe kalon qetë-qetë përmes qytetit e poshtë një urë me shtatë harqe që u rrëfen valëve ndodhi të dhimbshme. Më tutje shtyhet drejt një dige e nën një urë betoni, që bashkon veriun me jugun e hapet sërish drejt brigjeve e maleve të përgjumur. Atje merr djathtas e takohet me një lum ujëplotë. Së fundi të dy tok zbresin në breg, zhyten ndër dallgë dhe treten në detin e lirë.
Në atë qytet sokakët, portat, muret, çatitë, dritaret, pemët e hijet, flasin me larminë e ngjyrave,ndërsa tempujt e faljeve me shkrimet e shenjta. Dikur rrugët e sheshet, gjallëronin nga ardhja dhe ikja e karvanëve me fshatarë e kafshët e ngarkuara me mallra. Papritur gjëmonin armët nga Kalaja dhe mbi urë dukej tek vraponte vargu i ushtarëve.
Ndryshe nga çdo qytet,për shkak të vjetërisë që humbet në terrin e shekujve, nuk është gjetur e vërteta e emrit të këtij vendbanimi të çuditshën,me shtëpi të kapura fort në shkëmbinj humnerash.Thonë,se ai është krijim mjeshtrash artistë e piktorësh të panjohur, i sunduar nga perandorë, mbretër, princesha e pashallarë, përballë kapedanëve e rilindësve me flamurin kuq e zi. Dijetarët kërkojnë kuptimin e emrit të qytetit, lumit e maleve përqark. Mendimet përplasen njeri me tjetrin.Shumë syresh ngulin këmbë, se vetëm emri ilirian me ato zanore kumbuese, Partha, i gdhendur në mermerët e zbuluar, ngjan me emrat Bardha ose Berat, për të cilin mijëra të ikur për shkaqe nga më të ndryshmet, kanë mall, edhe për gurët e sokakut. Por jeta, rrjedh si lumi me valë, Osum, ditën nën diell, kur ngrihen themele e çati, natën me hënë, kur shemben mure e harqe portash. Legjendat e përrallat e frikshme vijojnë në qytetin e dritareve-yje,me ato pamje mahnitëse në kaltërsi, apo nën retë e zymta, i njohur dikur për këngë e festa gjithëfarësh, për kishat e xhamitë, teqetë e tyrbetë, kambanoret e minaret, sahatët, urën me shtatë harqe; për pazaret e dyqanet, hanet, përmendoret, parqet, puset, bahçetë mbi shkëmb e buzë lumit, remën e çikrikët e vaditjes. Kujtesa ringjall emra e shprehi të harruara, si „Bishti i Urës,“„Hani i Fëshfërimës“,“ Shkëmbi Çek Beni“,“Shpella e Memecit,“ „Hani i Nushit“, „Ku dridhen qerret“,„Sarajet e Pashallarëve“, „Lëmi i Shamatasë“, „Lëmi i Plygut,“„Rruga e Kazanxhinjëve,“ „Zarizana“ e shumë të tjerë. Edhe pse, gjatë viteve të regjimit socialist, u dëmtua dhimshëm, sot kush ka fatin ta kalojë natën në ato shtëpi plot ajër e murmurima ujrash, as fjetur e as zgjuar, ndihet sikur prehet në qiell. Pavarësishit nga niveli ekonomik e kulturor nga këto shtëpi kanë dalë burra e gra, të cilët i bashkonte shpirti romantik dhe dashuria për qytetin me tërë bukuritë dhe njerëzit e vet.Shumica, me nderim për çdo fe, bujarë e mikpritës,mësues të përkushtuar, të aftë për letërsi, art e shkencë,zejtarë-artista të palodhur, guximtarë në tregti,të urtë në mendime,të ftohtë ndaj politikës.
Katër nga ata të urtë jetonin në anën nga bie dielli, në mahallën e qetë me sokakët e paharruar, pranë Sarejeve-rrënoja, ku natën trembej gjithkush nga ajo vetmi.
* * *

Xha Avdyli
Më i urti nga banorët e asaj mahalle ishte xha Avdyli, me takie, i zeshkët, i qeshur e misterioz. Na pëlqente ta përshëndesnim udhës kështu:
-Mirëmëngjesi, pep Dydyl!
Ai na përziente flokët e përgjigjej:
-Mirëmëngjesi, trimat e Dylit!
Avdyli jetonte në një shtëpi të heshtur, pak larg nesh, me plakën e mirë, xho Gjylen. I biri punonte vozaxhi në pazar.Në çastet kur hapej porta e vogël,dukej shtëpia përdhese e bardhë, oborri me kova e shtëmba për ujë, shporta e kosha për kapjen e ngjalave, litarë e rrjeta për peshkim. Rrëfenin se ai, pat ndërruar, siç thonë në atë qytet, tre zanate, nga samarxhi në nallban, së fundi e mbylli si vozaxhi.
Sapo u largua nga punishtet, Avdyli nisi të merret me punë të tjera. Në shkurre buzë lumit priste me sëpatë e nagaçe degë të gjata. Në shtëpi i gdhendte hollë e hollë për thupra.Pastaj deri në orët e vona me to thurte kosha për ngjala dhe shporta për peshk. Me spango e litarë përgatiste rrjetat e grepat për peshkim. Kur dëgjonte uturimën e lumit linte çdo punë e nxitonte për në breg. Atje, futej deri në bel në rrymën e turbulluar e kapte me shportë peshqit gojëhapur që dihasnin në sipërfaqen e lumit. E shihnim Avdylin mbi shkëmb tek hidhte grepat në pellgjet e thella. E shihnim buzë lumit tek hapte krahët e hidhte rrjetën ndër valë. Avdyli ishte edhe druvar i shkathët. Ai nuk shkonte për dru në asnjë pyll. Miku i tij bujar, lumi, kur vinte i egërsuar nga grykat e maleve mbulonte kumsallën me llum, drurë e shkarpa. Avdyli përgjonte ditë e natë ushtimën e tij. Aty nga ora pesë e mëngjesit, merrte triciklin, ecte duke e shtyre nëpër sokak, kalonte urën e vogël afër Teqesë së rufaijve, ku kryhej riti i faljes me shisha apo shtiza e thika e hyntenë kumsallë. Sapo vinte re, se lumi qe tërhequr në shtratin e vet, ecte nëpër zallishten e mbushur me degë e trungje këputur nga pyjet. Pastaj si djalë i fuqishëm i mblidhte poshtë e lartë, i priste me sëpatë e nagaçe e së fundi i ngarkonte në tricikël. Ndërsa punonte ia merrte këngës‚ „o këndo moj qyqe se po vjen behari…“
I mësuar me peshk e ngjala, iu shkrep të kapte mbi ujë e nën gur, edhe nëpërka. Ashtu siç qenë, i mbështillte në disa shami të bardha, i fuste nëpër xhepat e këmishës e të xhaketës dhe ecte udhës. Një ditë tek kthehej nga peshkimi, me shportë në dorë, e rrethuam dhe iu lutëm të shihnim se ç‘kishte zënë. Ai u ndal, nxori një shami nga xhepi i këmishës dhe e hapi. Ç’të shihnim! Një nëpërkë e frikshme me sy të ndritur, duke lëvizur kokën djathtas e majtas dhe trupin e lakuar e të bukur, u ngrit mbi pëllëmbët e tij. U zbrapsëm të tmerruar, krisëm e ikëm në pikë të vrapit. Tre gra të mëhallës tek fshinin para portave, flisnin edhe për punët e fshehta të Avdylit.
-Mirë, peshqit e ngjalat i zë dhe i nxjerr në pazar, po nëpërkat kujt ia shet?- tha e para.
– Ku ta dish, beqma i çon në spital- ia ktheu e dyta –
-Unë them- pëshpëriti e treta- ia çon një plake në Palikësht, që merret me magjira…
Qysh atëhere, atë njeri me nëpërka në gji, kur e hasnim udhës, kalonim anash me dridhmë, por nuk harronim përshëndetjen:
-Mirëmëngjesi, pep Dydyl!
Ai përgjigjej buzagaz:
-Mirëmëngjesi, trimat e Dylit!
Një ditë u përhap një lajm i hidhur, se Xha Avdyline pat pickuar keqas një nëpërkë jeshile. Që nga ajo ditë e trishtuar, nuk e pamë më të dilte në breg të lumit. Thanë se kishte shkuar në botën tjetër.

Xha Hekurani

S‘më del nga mendja as xha Hekurani, një burrë i pakët nga trupi, por me muskuj çelik. Jeta, përveç të shtunave, në darka e saze me miqtë e vet, i kaloi nga shtëpia në punë, nga puna në shtëpi. Fjalëmbël, si askush, rruhej me kujdes e qethte flokët zero. As pinte, as nxehej, as shante njeri.Në lagje ushtronte dy punë. Në orë të caktuara të çdo jave, ai hynte pa trokitur në çdo shtëpi dhe pastronte gropat septike.Çdo darkë e shihje te furra pranë fushës së druve, tek nxirrte tavat dhe tepsitë, me pula e gjela deti, mish qengji, byrek, bakllave e kadaif. Ndërkohë merrej, edhe me bukët e simitet. Çunat, nga ata të Mejdanit, që s’linin dy gurë bashkë, kohë pa kohë,hynin në furrë dhe e ngacmonin xha Hekuranin e mirë:
-Xha Hekuran, ai ke larë ato duart e qyrekut të zi, para se të ngacmosh thelat në tavë?
Ai kthente kokën me sytë e ndritur nga flaka në grykën e furrës e përgjigjej urtë duke qeshur:
-A i biri Sadushes, shih po s‘i thashë sat‘ ëme, nesër në mëngjes!
Banushi
Për zemërbardhë njihej nga shumë vetë, sidomos Banushi, i dalluar në shkollë mbi të gjithë në matematikë. Disa nga ata, që nuk u mbyllej goja, e fyenin prapa shpine. Kur dikush e pyeste, se nga ç’vend ishte, ai përgjigjej krenar: „ne jemi stërnipat e luftëtarëve nga Egjypti i lashtë.“ Banushi ky djalë gjatosh, tip sportiv, punonte në kovaçanën e Dalipit në rrugën e zhurmëshme të kazanxhinjëve, ku kalimtarët merreshin vesh duke bërtitur me zejtarët ose ndërmjet tyre. Ai vinte në punë e kthehej me biçikletën e markës gjermane „Nauman,“ me goma pothuaj si të motoçikletës, me dy zgara të mëdha, njera përpara e tjetra prapa. Me këtë dyrrotak të hekurt, që lëvizte pa pikë benzine, me arka druri në çdo zgarë, të shtunave shkonte në fshatrat rreth qytetit e blinte kallinj misri të njomë për tezen e cila i shiste të pjekur në hyrje të parkut. Banushi në kohë të lirë me biçikletë, sillej rrotull nëpër sokakët me kalldrëm të lagjes. Rreth tij mblidheshin kalamajtë e mëhallës për të parë nga afër biçikletën e madhe.
-Hipni çuna!- u thërriste më të vegjëlve.
Ata tureshin me zhurmë drejt tij:
-Të hipi unë?
-Po unë?-
-Po mua?
-Të hipi dhe unë?
-Po ne?
Pastaj „Naumani“ merrte pamjen e një kali asgan që vraponte me tetë kalamaj mbi shpinë, tre në zgarën prapa, dy në zgarën përpara, një mbi timon, një mbi hekurin e mesit e tjetri kalaqaf. Prapa tyre sulej turma e fëmijëve me thirrjet:
-Jepi Banush! Jepi Banush! Nadal o Banush!
Pas disa muajsh Banushin nuk u pa më me biçikletën e rëndë. Disa thanë se punonte tek një tregtar nga Gorica,shofer kamioni me ullinjë të Biftës, në rrugën Berat-Korçë dhe Berat- Gjirokatër.Në kohën e luftës i la të gjitha punët e doli maleve.Aso kohe ëndërronte ta mbanin kapter në transportin e ushtrisë, por deri më sot nuk dihet më asgjë për fatin e tij.

Mësues Llazi
Por njeriu më i dëgjuar në tërë qytetin, qe mësuesi ynë i fillores, në klasën e parë, z. Llazi. Aso kohe qe një vit i shqetësuar, kur bota digjej e tronditej nga luftimet në tokë e ajër, në dete e oqeane. Para se të hynim në klasë,këndonim të rreshtuar këngën e higjenës të krijuar nga mësues Llazi. Me atë trup të bëshëm, të prerë shkurt, i veshur pastër, me kostum, kravatë ngjyra-ngjyra, këpucë të lustrosura për bukuri, ai dukej në shkallën e tretë të shkollës, ngrinte dorën dhe ne këndonim gjallërisht. Nga ajo këngë e çuditshme më kujtohen vetëm dy vargjet e para: „Përherë mësuesi na thotë, /për pastrimin kush e do…“/ Mësimi i shkronjave ngjante me orët e këndëshme të vizatimit dhe këndimit të librave me përralla. Për çdo shkronjë mësues Llazi rrëfente një përrallë dhe vizatonte në tabelën e zezë, djalin me top mbi kokë, për shkronjën „i“, vajzën e lulen, macen e qenin, e kështu me radhë. Kurse në orën aritmetikës ndryshonte mënyrën e shpjegimit. Nxirrte nga xhepi katër lekë metalike, qasej tek një bankë dhe i kryente veprimet mbi pëllëmbën e nxënësit:
-Një lek edhe një lek, bëjnë dy lekë; dy lekë edhe dy lekë, bëjnë katër lekë. Pastaj nxitonte për në tabelën e zezë, merrte shkumësin, shkruante dhe na pyeste:
-A e kuptuat nxënësit e mi?
Ne i përgjigjeshim njëzëri:
-Pooo!
Mesues Llazi me një nxënës që kuptonte numrat vetëm në greqisht, veprimet i kryente kështu:
-Ena lek, qe ena lek, kanun dhio leka; dhio leka qe dhio leka, kanun tesera leka.- Pastaj e përsëriste ne shqip.
E kështu më në fund nxënësi i hutuar nga ky përkthimi paqartë mezi e mësonte atë farëaritmetike.
Pa le kur mësuesi ynë, rrefente përrallat!Me librin mbi tryezë, ulur në karrike, teksa lexonte, njërën nga duart e lëvizte, sa majtas e sa djathtas. Na pëlqenin sidomos përrallat: „Lepuri e lakrat e kopshtit“, „Dhelpra, pulat e koteci“, „Ujku, gjingjat e bariu.„
Mësues Llazi punoi edhe në vitet e para të pasluftës, kur ndihej një frymë e re, që nisi të hynte dhunshëm në jetën e sjelljen e shumë vetëve. Me bilbilin varur në qafë, ai stërviste nxënësit për ecjen rreshtore. E shihje tek vraponte nga kreu i rreshtit, në mes,e në fund, me urdhërin e prerë:
-Një-dy! Një-dy! Ndal! Prapa kthehu!
Ditën e parakalimit të shkollave,i shqetësuar përqendrohej i tëri me gjallërinë e një plaku në prag të pensionit.Njëzetë metra përpara tribunës, kalonte nga urdhëri, një-dy, në urdhërin, kini mendjen!- kini mendjen!
Neve më shtatgjatët nga fundi i rreshtit, ngrinim zërin e përgjigjeshim:
-Mendjen e kemi!…Mendjen e kemi!