ALBERT VATAJ – Dielli

Ndre Mjeda, shërbestari i devotshëm, veprimtari i shquar atdhetar, kontributori i zellshëm i shqipshkrimit dhe liriku buzëhollë

November 20, 2023 by s p

Nga Albert Vataj/

Prolog i shpirtshëm për Mjedën poet

Ma i bylbylshmi za qi ka lmue kandjen e këndimit e kumtimit shqip asht ai, Ndre Mjeda, mylmimi dhe tamëltimi i vargzimit të të cillit përngjasin te ligjërimi i nji adnje t’shpirtshme qi ai i dha ligjërimit poetik, ndijimit dhe përjetimit. Kangën e zashme të amshtit dhe kandës kurrkush nuk mujti me e ligjëru me atë amë hyjnie ma mirë se Dom Ndre Mjeda, anipse kjen shumë pena e pamenda që e lëruen njat tokë t’begatume n’këmdime. Kurrkush, atëherë e dermsot, nuk ka mujt me e thuar me kaq amëlsi dhe finesë, më një shqipe t’kullueme zanin e shpirtit, kushtrimin e xanun vend thellë në të gjallët e një prej figurave ma t’kandshme të letërsisë shqipe, personaliteteve ma t’venosun të politikës, shërbestarit të devotshëm të fjalës së shenjtë dhe nacionalistit. Tash rrëmojmë në mbamendjen e kandës së shqipes në gjininë e ligjërimit të hyjnive, poezisë, e sandejmi munena me nxjerr shumë emna, shumë skalitës së asaj gegnishtë t’kulluet, të asaj finesse kumtuese, por s’pariherë na yshtena me e vu përpara në këtë piedestal, Ndre Mjedën. Buzëhollin e lirikës shqipe, zanin e patëdytë të kumbimit.

Jeta dhe përpjekjet

I lindun në Shkodër më 20 nandor 1866, ai gjasi me ken e me met nji maj në krenin e shqipes dhe shqiptarëve. Kushtet e vështira ekonomike nuk e zhytën dot në terr shndritjen e këtij ylli, të cilin e pikasën jezuitët, që panë tek ai tharmin e një shërbestari të devotshëm.

Spanjë, Itali dhe Poloni, ishte gjeografia e studimeve dhe formimit teologjike të Mjedës. Në fillim dha mësim në një shkollë të naltë fetare në Kroaci, prej ku u dëbuar nga urdhri jezuit për mosbindje, duke u kthyer në vendlindje. Që në ag të vrulleve, u lidh me lëvizjen patriotike. Më 1901 bashkë me të vëllanë themeloi shoqninë “Agimi”, e cila krijoi një alfabet dhe botoi një varg librash për shkollat mbi bazën e këtij alfabeti. Ai shkroi për mirditorët një memorandum, drejtuar përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në Shkodër, ku ankoheshin kundër pushtetit osman. Poeti ngriti zërin e kushtrimit pas mbylljes së shkollës së mesme shqipe në Korçë. Kjo veprimtari do ti kushtonte lirinë. Më 1902, Ndre Mjeda, arrestohet, por i shpëton me nji syrgjynosje në Anadoll. Këtë kapërcyell të jetës së tij e himnizon me poemthin, “I tretuni”. Më 1908 në Kongresin e Manastirit u zgjodh anëtar i Komisionit për hartimin e alfabetit të njësuem të shqipes, ndërsa më 1916-1917 ishte anëtar i Komisisë Letrare. Në periudhën e zjarmit të lëvizjes demokratike (1920-1924), Ndre Mjeda mori pjesë në jetën politike të kohës dhe u zgjodh deputet. Vitet e fundit shërbeu si mësues i gjuhës shqipe në qytetin e Shkodrës, dhe vdiq në këtë qytet më 1 gusht 1937.

Ndihmesa e shqipshkrimit

Ndre Mjeda dha ndihmesën e vueme edhe në fushën e gjuhësisë. Puna e tij u zhvillu në; gramatikë, leksikologji, filologji. Krijoi alfabetin që u zbatua prej shoqnisë “Agimi” me kriterin shkencor, për çdo tingull nji shkronjë, duke përdorur shenjat diakritike. Dha gjithashtu ndihmesë të shënuar në lëvrimin e gjuhës letrare. Në historinë e gramatologjisë shqiptare janë për t’u përmendur “Vërejtje mbi artikuj e përemna pronor të gjuhës shqipe (1934), Mbi shqiptimin e qellzoreve ndër dialektet e ndryshme të gjuhës shqipe (1902).

Ndre Mjeda asht ndër të parët gjuhëtarë shqiptarë që u morën me studimin dhe transkriptimin e veprave të letërsisë sonë të vjetër. Transkriptoi pjesërisht veprën e P. Bogdanit (1930) dhe të P. Budit (1932), shkroi për dialektin shqiptar të Istries (1932) dhe për Perikopenë e ungjillit të shek. XIV-XV (1933).

Mjeda dhe poezia

Me Mjedën kena nji nga mendjet më të mëdha të kohës, njeriu që dinte pothuajse gjithçka për poezinë, për poezin jo vetëm si nji za shpirtit, poezinë si një shpërthim krijues, por për poezinë si shkencë. Me gjithkëtë duhet të kujtojmë se ai nuk qe rob i rregullave të ngurta të vjershërimit, pasi siç shkruan “masa e plotëson poezinë, por nuk asht nji gja e domosdoshme e saj”. Kjo thanie ka vlerë të veçantë kur kena parasysh një poet që ka kultin e formës: duhet kuptuar se, megjithëse mjeshtër i formës, ai nuk e ka kërkuar atë, ka qenë ideja që ia ka organizuar, duke u përftuar kështu katreni katërrrokësh me rimat ABAB, gjashtëvargëshi shtatërrokësh me rimat ABABCC, gjashtëvargëshi shtatërrokësh me rimat ABABCD etj.

Botimi i veprës “Juvenilja” më 1917 pati fatin e veprave të dorës së parë, ato me të cilat mediokriteti i zakonshëm nuk hyn dot në marrdhanje: pra, nuk u shkrua për të. Gjergj Fishta ishte zëdhënës i letërsisë romantike kur do të donte (Hylli i dritës, 1921) që kjo poezi të vinte “më tepër prej zemrës se sa prej mendjes”. Mirëpo s`duhet harruar se në kulmin e postulatit romantik “poezia asht shpërthim spontan i ndjenjave” (Wordsworth), John Keats thoshte se poezia asht diçka “impersonale”, pa dasht të përmendim, Edgar Alan Po e Charles Baudelaire, të cilët sollën shkëputjen e plotë nga kjo atmosferë.

Që në shkulmet e rinisë ai do të hidhte sytë nga poezia, poemthi “Vaji i bylbylit”, i cilli u botua me 1881. “Liria” do të vinte më 1937. Në xherdanin e kangës ai i ka jo më pak shndritëse poemthat me tingëllima “Lissus” dhe “Scodra”, kjo e fundit e papërfundume.

Mjeda si veprimtar politik dhe klerik

Për me ken ma i sakt në profilizimin e plotë të figurës së Ndre Mjedës, s’mundet me i’a dal pa e përfshi në këtë dëshmim edhe veprimtarinë e tij politike dhe klerik, siç e cekëm edhe ma nalt. Mjeda, më 1921 u zgjodh deputet i prefekturës së Shkodrës, u rizgjodh në dhjetorin e 1923; në famullinë e tij në Kukël kishte lënë zëvendës Dom Ndre Zadejën. Gjatë veprimtarisë parlamentare, Mjeda në qershor të vitit 1921 u caktu në Komisionin parlamentar të Drejtësisë. Në korrik mbajti nji fjalim të fuqishëm për çështjen e masakrave serbe në Kosovë. Hartoi edhe pjesë nga rregullorja e brendshme e parlamentit të kohës, përkatësisht ligjin për formimin e komisionit për shqyrtimin e zgjedhjeve të deputetëve, si dhe funksionimin e tij. Pas vrasjes së Avni Rustemit, Mjeda bashkë me kolegët e vet përfaqësues të Shkodrës, u kthye në Shkodër dhe në maj të 1924 nxit fshatarët e Kuklit që të përkrahnin revoltimin e njësive të ushtrisë që çuen drejt Lëvizjes së qershorit dhe qe pjesë e shtabit të kryengritjes.

Pas Lëvizjes jetëshkurtër të qershorit dhe rikthimit të Zogut, tek po bëht gadi të shkonte me autobus në Tiranë për me merr pjesë në punimet e Asamblesë, u arrestu dhe u burgos në Prefekturën e qytetit të Shkodrës nga 14 janari deri më 2 mars 1925. U tërhoq nga jeta politike dhe u kthye në Kukël.

Mjeda e kaloi gati gjithë jetën e tij si prift në krahinat e Shkodrës, veçojmë shërbesën 1906-1907 në famullinë e Kuklit.

Mjeda në devocionin e besimit

E ndër veprat fetare të Dom Ndreut mund të përmendim: “Jeta e Shęjtit Shë Njon Berkmansit” që e përshtati prej italishtes më 1888, kur ishte vetëm 22 vjeç; “Të Pergiámit e Zojës së Bekueme”, përshtatur prej spanjishtes më 1892, e ribotuar më 1927; “Lumnít e Zojës” përshtatur prej italishtes, botuar më 1929; “Devocioni i Zemrës së Jezu Krishtit”, përshtatur prej frëngjishtes më 1931; “Katekizmi i Madh” përshtatur prej italishtes. Ribotoi edhe 14 Ligjërata të Imzot Pjetër Bogdanit, të cilat i pajisi me një parathënie të vetën me titull: “Jeta e së Lumes Virgjin Mërí ‘ nxjerrun prej veprës “Cuneus Prophetarum”.

Pas këtyre përkthimeve, shkroi veprën origjinale “Shën Luigj Gonzaga, Projsi i pergjithtë i moshës së rë”. Në XXI kapituj tregohet jeta e vepra e Shenjtit që u shpall nga Papa Pio XI “Pajtor i rinisë”, ndërsa në kapitullin e XXII e të fundit botohet Letra Apostolike që Papa Piu XI i drejtoi Eprorit Gjeneral të Shoqërisë së Jezuitëve, të asaj kohe, me rastin e kremtimeve të dyqind vjetorit të shenjtërimit të Shën Luigjit, përmes së cilës, siç thotë ai vetë, ka për qëllim t’i flasë mbarë moshës së re. Një nga veprat e munguara të Mjedjës, me vlera të mëdha studimore në lëmin e gjuhës shqipe e sidomos të terminologjisë fetare, është oficja “Vizari Shpirtënuer”, punuar nga poeti-meshtar në bashkëpunim me fratin françeskan, Atë Benedikt Dema, pa kujtuar këtu letërshkëmbim tepër të pasur të priftit-poet e gjuhëtar.

Dom Ndre Mjeda kje i madh në të gjitha fushat e dijes

Për me konturu përmasat e njëmendta të Mjedës, në fushën e dijes, posaçërisht në fushën e gjuhës shqipe, sjellim ç’ka Prof. Ernest Koliqi shkruen:

“Po t’ishte qénë Dom Ndreu vetëm nji erudit mbledhës citatash klasike apo vetëm nji ligjerues i hollë mbi systemet e ndryshme filozofike, vepra e tij sigurisht do të kishte humbun me tê. Nji tjetër gjâ e bâni të Madh e të padekëshëm: dashunija e stërfuqishme për gjuhë shqipe. Ai njoftës i rrallë i gjuhve të vjetra, ai qi shkruente mjeshtrisht pesë gjuhë të mëdhaja europjane dhe lexonte e kuptonte njâ tri a katër tjera, dashunonte me nji dashuní të njomë e luftarake kët gjuhë të palavrueme t’onë. E dashunonte si Dijetar e si Atdhetar, e dashunonte edhe si Poet. Shkrimtarët e moçem gegë e toskë dhe italo-shqiptarë i studjonte pajadá dhe dinte këthelltas historín e çdo fjale të shqipes. Ai i vetmi ndër ne, po të kishte dashun, mund të përpilonte nji fjaluer historik të gjuhës, sepse përveç përdorimit të saj në popull dhe ndër tekste letrare njifte mirfilli edhe burimin ethimologjik. Ndoq përherë me vërejtje studjimet e albanologve dhe mbajti letër-shkembim të vazhdueshëm me Pedersenin, Joklin, Tagliavinin. Qe në riní dishepull i Gustav Mayerit. Mjerisht shum pak prej vërejtjeve të shumta, qi ai përmblodhi në këto studjime të parreshtuna, Dom Ndreu botoi. Ai shpërndante dijen e vet në gjuhësí ndër këshille miqve, nxânësvet, kujdo qi i siellej. Auktorë fjalorësh e shkrimtarë të vjetër e të rij (ndër të cilët edhe unë) i detyrohen ndihmës së tij zêmër-bardhë për spjegime, ndriçime, qortime e shllime. Ai epte landen e vet të grumbullueme me vishtirsí, i knaqun kur dikuj i hinte në punë për naltësim të shqipes e të Shqipnís”.

Letërkëmbimi

Ajo që e tregon si nji ndihmes n’rrugtimin e Mjedës, në krejt lëmet ku ai dha ma t’mirën e ma t’zedhshmen e vullnetit të tij asht edhe te letërkëmbimet ai ai ka pat. Ndër bashkëkohësit e Rilindjes, Mjeda kishte letërkëmbim me Nikolla Naçon, të cilit i shprehte dëshirën që ta ndihte të lidhej me rilindas të tjerë.

Mjeda u interesua që herët për veprën e albanologëve që bënë studime e botime mbi gjuhën, kulturën dhe historinë shqiptare. Kësodore pati një letërkëmbim të rëndësishëm me Meyer, Pedersen, Thomsen, Thurneysen, Krymbacher, Kretschmer, Bloomfield, Brugmann, Tagliavini, Patsch, Jagiq, Nachtigal, Skok, Jokl, Reinisch, Karabacek, Mueller, Schroeder, Jarnik, Lambertz, Meillet, Viezzoli, Valentini, Cordignano, Teza, Nopça, Thalloczy dhe Weigand.

Letrat që Ndre Mjeda ia dërgoi Gustav Mayer

Një prej letërkëmbimeve ma të randsishme mbetet komunikimi që mjeda pat me Gustav Mayer. Për me na pru nji panoramë ma të kjart të këtij ngulmi epistolar, ndalena te çka shkruan i madhi Martin Camaj.

Në faqet e Shejzat – v.j., vjeti X – 5-6 (1966) 180-189 – patëm pru dymbëdhetë letra të Ndre Mjedjes, dërgue nga Polonia albanologut Gustav Meyer në Graz. Aty Poeti ynë na del në nji dritë të re, sepse na paraqitet për të parën herë si letërshkrues me nji stil elegant në gjuhën italishte, ku flet për vete, për gjuhën shqipe e vendin e vet me nji dashuni të flakët të nji Rilindasi së vërtetë. Ky stil i natyrshëm na zbulon Mjedjen në nji prizëm real të karakterit të tij të pjekun dhe të matun.

Adhurimi që ka për Meyer-in si mjeshtër nuk e pengon që me nji ton nderues t’i shprehë anët e dobta dhe lajthimet, në të cilat kishte ra albanologu i përmendun. Qëllimi i Mjedjes asht që Meyer-i të mbështetej në gjurmimet e veta në landë të sigurtë të shqipes, prandej e dënon fjalorin e Rossi-t, që Meyer-i kishte shfrytzue. Mjerisht nuk i kemi letrat e Meyer-it: kushdi ku kanë mbarue gjatë udhëtimeve të shumta të Mjedjes jashtë dhe mbrenda Shqipnisë.

Letra e fundit e Mjedjes nga Krakovia mban datën e 16 marcit 1893. Pata mendue (shif Shejzat 5-6, 1966, fq. 181, 189) se ky letërshkëmbim muer fund me këtë rasë. Tue pasë përduersh tashti të gjitha letrat, dërgue Gustav Meyer-it nga gjuhëtarët e kohës, sidomos shum me randësi ato të albanologut Holger Pedersen dhe të Rilindasve shqiptarë, si të K. Kristoforidhit, të Mitkos, etj., që do të dalin veçmas për shpejti si landë historie shkencore pranë “Südost Institut” të München-it, gjej tash edhe tri letra tjera të Mjedjes, nji nisë nga Görz dhe dy: nga Portorè afër Fiume-s.

Në letrën e parë Poeti i lyp të falun dijetarit për heshtjen e gjatë dyvjeçare. Poeti nuk tregon se për ç’arësye nuk ka shkrue tash dy vjet. Ngjan se gjatë kësaj kohe Mjedja nuk ka pasë kohë të mirret me çashtjen e shqipes. Natyrisht ai nuk përmend gja nëse ka pasë vështirsi në rrugën e jetës që kishte marrë. I kënaqun asht Poeti se i dërgon Meyer-it si dhunti kopjen e parë të fjalorit të Jungg-ut, dërgue nga Shkodra në fashikuj e që ende nuk gjindej në shitje. E siguron se asht i saktë në dhanjen e trajtës së vërtetë të fjalëve shqipe si dhe kuptimit e se nuk mund të krahasohej me fjalorin e Rossi-t, që Poeti e mban të pasigurtë. Ankohet se “ata zotnitë” atje në Shkodër mbështeteshin gjithnji në tradicion e se nuk doshin të pranoshin disa shenja të grafisë së Meyer-it. Mjedja, si dihet dhe nga aktet e Kongresit të Monastirit, asht kundra përdorimit të dy shkrojave për nji tingull: ai ndjek parimin, që sot kanë disa gjuhëtarë modernë, se çdo shenj grafik duhet të përfaqsojë nji tingull ase si thohet sot nji fonem. Asht kundra prandej që š të shkruhet me dy germa sh si dhe zh në vend të ž etj.

Poeti nuk din se çka ka dalë mbi gjuhën shqipe ndër rrethet e gjuhëtarëvet të huej qysh prej korrikut të 1893. Lajmron se posë librave dërgue dy vjet përpara as në Romë dhe në Shkodër nuk ka dalë ndonji gja e re. A mund ta ketë këputë letërshkëmbimin me Meyer-in sepse nuk ka pasë t’i komunikojë ndoj gja të re?

Në letrën e dytë Mjedja lajmon se ka ndrrue prap vend: prej Görz (Gorizia) asht transferue në Portorè, në kështjellin e Frangipane ku jezuitët kishin nji shkollë dhe nji kuvend. Në këtë kolegjë Mjedja asht profesor i filozofisë. Ngjan se asht i kënaqun dhe i impresionuem prej bukurisë së këtij vendi. Bora që Poeti e quen Buro, sigurisht si alusion i etimologjisë së Meyer-it (EW. fq. 55), shkruen se asht i tëmerrshëm, kur ai fryn. Ka shpresë se vjetin e ardhshëm do të botojë diçka në gjuhën shqipe “natyrisht, thotë, tash për tash gjithnji sende të divotshme”. Sigurisht Mjedja në këtë kohë rrekej të shkruente poezi mbi historinë e lashtë të Shqipnisë dhe popullin ilir, në trajtën e Lissus. Lajmron se në Shkodër ipeshkvijt shqiptarë doshin të themeloshin nji akademi studimesh shqiptare e se propozimi kishte ra mbi tê që ta drejtonte. Nuk e ep arësyen pse ky projekt ishte shkue “tutto a fumo”. Sigurisht fjala asht për nji shoqni si ajo e Bashkimit, në të cilën Mjedja ma vonë pat nji rol me randësi.

Letra e tretë e dërgueme gjithnji nga Portorè përmban nji falnderim të përzemërt për dërgesën e Meyer-it të vëllimit të IV të Albanesische Studien. Shkruen se e ka këndue veprën disa herë. Me mendësinë e nji dijetari të vërtetë nuk rrin tue lëvdue auktorin, por në nji mënyrë të njerzishme ven në dukje se në Shkodër nuk thonë dretš (dreç), por dreq. Mjedja mendon se ç e q ortografikisht ngatrrohen në Shkodër, por e vërteta asht se ç e q në shum të folme të kësaj krahine janë shkri ase kanë ra në nji fonem (q ase ç), prandej nga kjo rrjedh se dhe në shkrim ngatrrohen germat në fjalë.

Mjedja ven me të drejtë në dukje se prania e o-s në vend të u-s asht nji karakteristikë e të folmeve lindore gege: në Prizrend thohet odhë në vend të udhë si dhe dokem në vend të dukem. Trajta të tilla djalektore kanë shty dhe Jokl-in të bijë përcaktime të gabueshme mbi shtresat e fjalëve latine në shqipe (Balkan-Archiv, IV 196), që Çabej mandej me të drejtë e kundërshton tue pru faktin se kemi të bajmë me varianta djalektore (krh. Zur Charakteristik der lateinischen Lehnwârter im Albanischen, në “Revue de Linguistique”, VII – 1 (1962) fq. 164). Mjedja i propozonte Meyer-it që në rasë se donte të bante nji botim të dytë të fjalorit etimologjik, ishte gadi t’i dërgonte dhe informata tjera mbi të folmet e Shkodrës, sepse trajtat e kësaj ane nuk kanë qenë të riflektueme drejt nëpërmjet të ortografisë së Propagandës në përdorim.

Poeti lyp lajme prej Meyer-it dhe rreth levizjes kulturore të arbreshëve të Kalabrisë me në krye De Radën. I ka ra në vesh se atje ishte themelue nji shoqni për zhvillimin e studimeve rreth gjuhës shqipe. Albanologu Meyer i ndoq kambë për kambë të gjitha levizjet shqiptare të Rilindasve tonë. Mun ai u ba vetë trumbetues i këtyne përpjekjeve tue shkrue dhe në gazeta mbi gjallninë e intelektualëve shqiptarë. Poeti ynë don që dijetari austriak të vejë dorë dhe të mbarojë nji gramatikë krahasuese të shqipes: ai këtë e lyp në shum letra me kryeneçsi, sepse nji vepër të tillë ky e sheh të nevojshme “për lumninë e Shqipnisë” sepse tue i tregue botës randësinë e shqipes në gjuhësinë krahasuese indoeuropiane, Mjedja e din se shkon në të mirë të çlirimit të popullit shqiptar dhe trajtimit të nji shteti në vete. Ky asht piksynimi i Rilindasve dhe për këtë qëllim punojnë e shkruejnë si Mjedja, Mitko, etj.

Memorie dhe mirënjohje

E ku ma mirë se në Kukël ku shërbeu Mjeda, dhe ma denjësisht mundet me u përkujtu, me u nderu e me ken nji dritare kah hyn drita e një njeriu të përkushtum, si në gjitha çështjet, edhe në atë të shërbestarisë fetare. Qendra Muzeore ”Ndre Mjeda” në Kukël, qysh prej vitit 2012 mban statusin monument kulture i kategorisë I.

Kompleksi përbahet nga kisha dhe nga qela (shtëpia ku ka banuar rreth 30 vite Ndre Mjeda) dhe është ideuar dhe projektuar nga vetë Mjeda, sipas stilit neoklasik. Qela është e ndërtuar në vitin 1906 dhe kisha në vitin 1913. Në vitin 1962, banesa u kthye në shtëpi-muze, si degë e Muzeut të Shkodrës, ku pati të ekspozume objekte personale të Mjedës, si materiale fotografike, shkrime studimore, botime librash etj. Në vitin 1991 shtëpia-muze “Ndre Mjeda” u mbyll dhe gjithë materialet e ekspozuara u dërguan në Muzeun Historik të Shkodrës. Në vitin 1993 në kishën e Kuklit shërbyen misionaret e Nënë Terezës, të cilat banën nji shtesë ngjitur me qelën nga ana e pasme e saj, si dhe në hapësirën ndërmjet kishës dhe qelës, duke i lidhur këto dy objekte.

Pjesë e këtij përjetësimi të jetës dhe veprës së Ndre Mjedës asht edhe shtatorja e Ndre Mjedës, vepër e skulptorit Sadik Spahija, e cila u përuru në nëntor të vitit 2017, ku personalitete, njerëz të letrave, politikanë dhe banorë të zonës, pjesmorën në edicionin e 13-të të takimeve kulturore “Ditët e Mjedës”.

Huajt për referim nga:

https://www.vaticannews.va/…/dom-ndre-mjedja-ne…

Elsie, Robert (1997). “Historia e Letërsisë Shqiptare” (PDF). Dukagjini. Marrë më 10 mars 2018.

Dom Ndre Mjedja, Cika, v.2, nr. 28-29, fq. 202, Shkodër, 5 shtator 1937.

https://telegrafi.com/letrat-qe-ndre-mjeda-ia-dergoi…/

https://www.wikiwand.com/sq/Ndre_Mjeda

https://ata.gov.al/…/muzeu-ndre-mjeda-ne-kukel-nje-nga…/

Foto kryesore: https://www.facebook.com/…/shtatorja…/2008900395989126/

“Vatra” dhe rrezet e saj në “Diell”, zëshmëria vullnetmirë e përmbushjes së amaneteve

October 30, 2023 by s p

Nga Albert Vataj/

Vatra, më e madhërishmja përpjekje e shqiptarëve, për të lartësuar çështjen kombëtare shqiptare në qiejt e asaj lavdie, tekaty ku mëkohet ëma e atij shpirti, asaj thellësei që e solli këtë gjenezë të bekuar në shpirtin e mëmëdhetarëve, duke e shndërruar atë në një altar lutjesh dhe besimi.

Realja e Shoqërisë Pan-Shqiptare Vatra, prej krijimit të saj, përgjatë gjithë sfidave të rrugëtimit për të qenë dhe për të bërë atë që shpirti shqiptar i atdhetarëve të Amërikës, e mëkoi më të zjarrten ndjenjë të tokës ëmë, të amanetit të të parëve, të hyjtin gjak që u derdh në themelet e asaj ëndrre që udhëtoi nëpër kohë, për të qenë dhe për të kulmuar, në Shqipërinë që kemi zemër dhe shpirt, në Shqipërinë që e kemi dritë të syve dhe gurin e rëndë në tokën e huaj.

Shqiptaria e përleshjeve ngadhënjimtare; për mbijetesë, identitet, integritet dhe dinjitet kombëtar, kudo që ajo pati fushëbetejat, kudo që ajo u përfaqësua nga ky shpirt i paepur, i mbrujti në një vullnet zërat dhe ambiciet, i kulmoi në një thirrje, zemrat e më të zellshmëve, më të diturve, më të pasionuarve dhe… u bënë bashkë si për të përmbushur amanetin e legjendarit, Gjergj Kastrioti – Skënderbeut në shtratin e vdekjes. Sepse vetëm të bashkuar, vetëm njëzëshëm, vetëm në një mëndje e më një zemër, do të mund të bënin më të mirën për atdheun, për kombin, për fatin e së ardhmes së identitetit tonë.

Dhe i bashkoi Vatra, i mëkoi fjala e Diellit që shndriti prej të gjithë atyre mendjeve të ndritura dhe shpirtrave të shëlbyer në atdhetari.

Vatra, qysh prej krijimit të saj më 1911 është organizata më jetëgjatë e shqiptarëve të Amerikës, e cila vazhdon të botojë Gazetën Dielli, që është gazeta më e vjetër shqiptare, kësisoj përmbush një nga kryqëllimet e mëmëdhetarëve, për të përfaqësuar dhe mbrojtur çështjen kombëtare shqiptare, në një botë sfidash dhe në kohëshmëri ndryshimesh dhe zhvillimesh të hovshme.

Takimi i parë që bëri bashkë të gjithë shqiptarët në Amerikë, me synimin për të krijuar një federatë të vetme, u zhvillua në 24 dhjetor 1911 në Boston. Takimi për themelimin pati dhe pjesëmarrjen e shoqatës Besa-Besën. Në këto takime ishin të pranishëm: Faik Konica, Fan Noli, Kristo Floqi, Marko Adams dhe Paskal Aleksi. Takimi vijoi deri në datën 28 prill 1912, kur dhe Vatra u regjistrua zyrtarisht. Nga procesverbali i takimeve thuhet:

“Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra u themelua prej Shoqërive “Besa-Besën”, “”Flamuri i Krujës” Shoqërisë Kombëtare”, “Mirëbërsja” dhe “Skënderbeu”. Ndërkohë shoqatat “Dallandyshja” dhe “Malli i Mëmëdheut” nuk ishin të pranishme por konfirmuan anëtarësinë e tyre në federatën “Vatra”. Në këtë takim historik , një bord i përkohshëm u themelua dhe pjesëtarët e tij ishin: Sekretari – Fan Noli, arkëtari – Llambi Çikozi, menaxheri i “Dielli” -Kristo Kirka, Drejtuesit e degëve të Federatës: Faik Konica dhe Kristo Floqi, si dhe supervizortë e “Dielli”: Paskal Aleksi, Elia Tromara dhe Kosta Vasili.

Vatra u njoh zyrtarisht dhe prej Masaçusetsit duke marrë certifikatën e njohjes në 13 qershor 1912. Certifikata origjinale tregon këta emra: Faik Konica, Llambi Çikozi, Fan S. Noli, Kristo Floqi, Elia Tromara, Naum Cere dhe Kosta Kota. Pjesëtarë të tjerë të shquar që iu bashkuan federatës ishin: Kostandin Çekrezi dhe vëllezërit Pani nga Dardha.

Duke konsideruar vakuumin politik në Shqipëri gjatë Luftës së Parë Botërore, Vatra funksionoi në një farë mënyre si një formë qeverie shqiptare në mërgim. Vatra dërgoi Nolin dhe Konicën në Evropë për të advokuar për interesat kombëtare të Shqipërisë. Ata qëndruan në Evropë derisa lufta përfundoi. Ndërkohë Kol Tromara u shndërrua në figurën drejtuese dhe kryesore. Gjatë këtyre viteve me trazira, Vatra fitoi infleuncë dhe gazeta “Dielli” u publikua nën supervizionin e Anastats Çekrizit. Vatra zhvilloi një fushatë lobuese gjatë Konferencës së Paqes në Paris në 1919, duke u përpjekur për të infleuncuar vendimin e delegacionit amerikan. Kristo Dako iu bashkua delegacionit shqiptar në vitin 1919. Ndërkohë Mihal Turtulli dhe Mehmet Konica u aktivizuan në negociatat me italianët në lidhje me krijimin e qeverisë provizore shqiptare dhe u përgatitën për Kongresin në Durrës në 1918. Vatra mbajti një kuvend për mbledhjen e fondeve në 29 dhjetor 1918, të udhëhequr prej Anastas Pandele, me qëllim mbështetjen e delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes. Emigrantët shqiptarë në SHBA arritën të mblidhnin rreth 150.000$, pjesa më e madhe e së cilës iu dërgua delegatëve të Vatrës në Paris.

Kontributin e brezave të tërë për çështjen shqiptare, ishte një nga faqet më të shkëlqimta të veprës dhe përkushtimit, është dhe do të vijojë të mbetet një busull orientimi dhe një amanet për brezat. Miqësia shqiptaro-amerikane në themelet e kësaj krijese, ka qenë një faktor kyç që çështja shqiptare të bëhet e pranishme në momente deçizive në arenën ndërkombëtare, pikërisht atëherë kur kombi ynë kishte nevojë për një mik të sinqertë dhe të fuqishëm, që ai të ishte një dalzotës i fatit të një kombi që fatkeqësisht kishte përfunduar në tryezën e pretendimeve ogurzeza, në dhëmbët e gjakosur të asaj barbarie që nuk u mjaftua kurrë të bënte më të keqen në kurriz të fatit identitar shqiptar.

Por Amerika e madhe dhe bijtë e saj, zëri i shpirtit shqiptar, thirrja e gjakut dhe gjëmimi i dheut të shqipeve ishin dhe mbeten syhapur dhe vullnetfortë, vlerë dhe veprimtari që ditë e natë, me mish e me shpirt, bëri më të mirën, bëri atë që është sot një kresht e lartë e krenarisë dhe mirënjohjes.

Dhe do të ishte Vatra, votra ku u lartësua ideali i kombit, ku u shoshiten dertet e hallemadhes Shqipëri, ku u ngjiz me zjarr e me gjak ëndrra e Kosovës së Pavarur, ku erdhën dhe shkuan, ku mbeten yje shndritës, ata që vezulluan me mëndjen dhe me shpirtin e tyre. Të gjithë i patëm mysafirë në Diell, në çdo rreze jetëdhënëse që lëshoi ky tribun i fjalës së lirë dhe e zërit të atdheut, i më të driturve të dritur, që patën mirësinë dhe hodhën në brazdat e këtij lëvrimi të fjalës shqip dhe të ëndrrës shqipfolëse. Si dje, edhe sot, Vatra është dhe do të mbetet një votër e zëshmërisë së dalzotjes së shqiptarisë.

Ahmet Zogu, meritat si burrë shteti, anatema politike dhe denigrimi i historisë

October 9, 2023 by s p

Nga Albert Vataj/

“Bota e ka kuptuar se nëse Bijtë e Shqiponjës lihen në paqe ata mund të ndërtojnë një shtet. Zotërinj, dalshim faqebardhë në sytë e historisë”. Ishin këto fjalët që Ahmet Zogu shqiptoi me një solemnitet ngjethës më 1 Shtator 1928, ditën e betimit si Mbret i Shqiptarëve.

Ahmet Zogu u lind më 8 tetor 1895, në Burgajet të Matit. Ai mbamendet ndër figurat më të rëndësishme të historisë moderne të Shqipërisë. Karriera e tij politike nis me atë të Ministrit të Brendshëm (30 janar, 1920-14 nëntor, 1920), vazhdon me atë të Kryeministërit të Shqipërisë (1922-1924), Presidentit (1925 – 1928) dhe Mbretit, 1 shtator 1928 – de facto 7 prill 1939 pas pushtimit italian, ndërsa de jure më 2 janar 1946 pas shpalljes së Shqipërisë Republikë.

Ahmet Zogu për pesëdhjetë vjet me radhë është konsideruar tradhtar nga ideologjia komuniste, kështu që sigurisht ky mbetet një problem i madh për historianët. Për një personalitet të madh, siç është Zogu kërkohet nga studiuesit që të njohim mirë periudhën historike dhe jo ngjarje ose raste të veçanta. Dihet që Zogu në një opinion të gjerë gjykohet që në ’39-n nuk bëri rezistencë Italisë dhe iku, apo kjo tjetra që u ngjit në pushtet nëpërmjet jugosllavëve. Si fakte janë të vërteta dhe e para dhe e dyta. Por këto nuk përbëjnë shkaqet themelore për të vlerësuar një personaliet. Shqipëria në ’24-n që e mori Zogu ishte një Shqipëri tjetër nga ajo që e la në ’39-n. Nuk duhet harruar se ai vinte në pushtet nga periudha e Rilindjes Kombëtare. Ministrat e Kabinetit janë pionierë të Rilindjes Kombëtare.

Në atë kohë Shqipëria luftonte kundër pushtuesit osman dhe kundër tij ishin të gjithë popujt e Ballkanit. Kjo sillte edhe nevojën për unitet dhe marrëdhënie diplomatike mes popujve të Ballkanit në luftën kundër Turqisë. Bashkëpunimi midis figurave më rëndësishme të kohës me shtetet e Ballkanit bëhej për nevoja të armatimit të popullsisë, për nevoja të zhvillimit të luftës, të përkrahjes kundër pushtuesve osmanë. Këto janë krejt të natyrshme në historinë e një vendi. Nga ana tjetër dihet që vendet e Ballkanit kanë shprehur edhe interesat e veta… Pra në të gjitha qeverisjet këto kanë qenë lidhje për arsye dhe interesa të ndërsjella. Marrëdhëniet me ta e shoqëruan gjatë gjithë periudhës së vet. Po kështu e shoqëruan edhe Zogun këto marrëdhënie, pavarësisht se ai kur mori pushtetin u lidh me italianët. Kjo lidhje ndikoi që Kosova mbeti jashtë kufijve të Shqipërisë.

Për Zogun ishte e lehtë të gjente përkrahje tek italianët. Në fillim kjo gjë solli zhvillim, por në fakt ngjarjet morën një rrjedhë negative kur italianët pushtuan Shqipërinë dhe kjo ndodhi për shkak të ministrit të jashtëm italian, dhëndrit të Musolinit, kontit Çiano, që faktikisht pushtoi edhe vendin. Nuk kishte mbështetje nga monarkia zogiste Italia për këtë pushtim. Duçja kishte planet e veta. Gjithçka që erdhi më vonë lidhet me ngjarjet që ndodhën në Ballkan dhe politikat aventurore të Duçes.

Megjithatë, Zogu krijoi një situatë të trazuar politike në atë kohë edhe brenda vendit. Kryengritjet popullore i shtypi me dhunë. Kur Ahmet Zogu rimori pushtetin, gjithë kundërshtarët e tij ikën, u arratisën, pavarësisht rolit të tyre në Shqipëri, ata ishin figura të rëndësishme politike.

Kundërshtarët e tij kishin marrë pushtetin në mënyrë të paligjshme dhe ishin të pambrojtur. Por duhet të them që Zogu pavarësisht kësaj, kur mori pushtetin u bëri edhe një herë thirrje kundërshtarëve të vet që të kthehen në Shqipëri. Sigurisht ai tha që të kthehen e të punojnë për Shqipërinë, jo për të qenë në pushtet. Bashkëpunëtorët e Zogut, i thanë “Ç’është kjo politikë?!”. Zogu tha se “Të gjithë këta njerëz që i kemi jashtë shtetit janë pa ekonomi dhe do të bëhen të gjithë pre e agjenturave të huaja, që mund të sjellin më shumë dëm nga jashtë”. Ishte një qëndrim shumë i mençur për një burrë shteti. Ai donte të hiqte rrezikun nga jashtë që i vinte Shqipërisë nga këta eksponentë që do të viheshin në shërbim të interesave kundër të huajve. Dhe në atë kohë një pjesë e madhe janë kthyer. Zogu arriti përfundimisht të kthej pas vetes dhe kundërshtarë të mëdhenj, siç ishte Noli. Gjatë Luftës së Dytë Botërore për çështjet që kishte Shqipëria në atë kohë, Noli u bë një mbështetës për rishikimin edhe njëherë të pushtetit të Zogut në Shqipëri me një miratim mbarëkombëtar.

Megjithatë gjatë ushtrimit të pushtetit të tij, Zogu ngjalli zemërim në popull, persekutoi aktivistët politikë, mësuesit, patriotët, etj. Këto janë të dokumentuara. Kjo ishte periudha kur iu bënë shumë akuza për vrasje, si për Luigj Gurakuqin e disa patriotë të tjerë.

Periudha e qeverisjes së Zogut lidhej me kërkesën për reforma në gjithë vendin. Por kishte një problem shumë të komplikuar. Në jug ishte një aktivizim shumë më i madh politik dhe shoqëror. Veriu nga vinte Zogu ishte akoma i mbyllur dhe ai pati kundërshtarë edhe në Veri. Zogu ka kërkuar të bëjë edhe reformën agrare. Ajo nuk u realizua, dështoi, por ishte tendencë që të mos ekzistonte feudalizmi edhe pse kishte vetë ai kishte prejardhje feudale. Zogu ishte me idenë që të mos përqendroheshin në pak njerëz tokat, pronat e mëdha.

Moment shumë i dyshimtë është vrasja e Luigj Gurakuqit, por edhe ajo e Avni Rustemit. Hidhet një dyshim, sepse Gurakuqi ishte kundërshtar i Zogut, dhe në atë kohë vrasjet politike ishin ngjarje të një natyre normale. Edhe për të vrarë Zogun është tentuar. Ka pasur njerëz kundër tij për ta ekzekutuar dhe Zogu ia ka thyer vrasësit kundërshtarit, duke i shpërblyer më shumë, pra duke paguar përsëri vrasjen. Vrasja e Luigj Gurakuqit në opinionin e kohës u trajtua si ekzekutim nga kundërshtarët e Zogut, pavarësisht se nuk doli në gjyq me fakte.

Ahmet Zogu ishte padyshim një burrë shteti. Momentet gri në veprimtarinë e tij politike nuk mungojnë.

Një pjesë e konsiderueshme e jetës së tij do të shkonte në lëngimin e ekzilit. Me gjithë përpjekjet e vazhdueshme dhe të pareshtura si Mbret në Ekzil, Zogu do të shpresonte një rikthim të tij në Shqipëri, ku nuk do të mund të vinte dot. Zemërthyer dhe në lëngim ai u shua me 9 Prill 1961 në Suresnes pranë Parisit. Ai mbeti një emër për të cilin flitet kaq shumë dhe po kaq shumë keqkuptohet. Por nuk duhet harruar ajo që ai bëri, Shqipëria që ai gjeti dhe Shqipëria që ai la. Historia dhe faktet dëshmojnë se kush ishte ai në të vërtet, cili ishte roli i tij në ndërtimin e shtetit, ku gaboi dhe çfarë mund të bënte ai më mirë. Atëkohjen e mbretërimit të tij u ndërmorën shumë reforma transformuese, i miratua Statuti Themeltar i 1928. Gjithashtu u miratuan; kodi civil, ai tregtar, etj. U miratuan ligje të tilla si për reformën agrare, heqjen e ferexhesë, etj duke aboluar Ligjin Islamik e duke e zëvendësuar me kodin civil të mbështetur tek ai zviceran siç kishte bërë dhe Mustafa Kemal Atatürk me Turqinë. Mbreti Zog nxiti ndërtimet botore në vend, rritjen e mirëqenies, zhvillimin e tregtisë, balancim të bilanceve tregtare, shkollimin e brezit të ri, përgatitjen e inteligjencies në universitetet perëndimore.

Me gjithë dritëhijet politike, Ahmet Zogu mbetet një nga personazhet më të rëndësishme të historisë moderne shqiptare. Ai, si pakkush tjetër në klasën politike shqiptare ka ditur të jetë edhe tolerant dhe bashkëpunues kur ja lipste interesi i vatanit. Ikën dhe erdhën, shumë politikanë, por ai meriton emrin Burrë Shteti.

Ditët e fundit të Mbretit të shqiptarëve

Zogu ishte shtruar në spital më 4 prill, thuajse pa ndjenja nga dhimbjet e forta në stomak. Ai ishte dobësuar jashtzakonisht. Kur u përmend, pa pranë mbretëreshën Geraldinë dhe princ Lekën. Zogu i kërkoi Geradinës t’i silte një revole sepse nëse mjekët do t’i thonin se kishte kancer, ai nuk donte të jetonte më dhe do të vriste veten. E shoqja e kundërshtoi, më kot; pastaj solli armën (pa fishekë) dhe ia la pranë, por mbreti nuk kishte fuqi as për të zgjatur dorën.

Zogu kishte qenë monark absolut, i fortë, efikas dhe, i pamëshirshëm në rast nevoje. “Eshtë kollaj të jesh mbret i 400 milionë skllevërve e robërve, por është tepër e vështirë të jesh mbret i një milion mbretërve, siç jam unë”, ka thënë Zogu në një rast.

Historiani amerikan Raymond Hutchison do ta quante Ahmet Zogun “personazhin shqiptar më të fuqishëm të shekullit XX ose gjatë shumë shekujve që nga vdekja e Skënderbeut të madh më 17 janar 1468”. Leksografi i njohur Stuart Edward Mann, hartues i fjalorit historik Albanian-English, shkruante në paraqitjen e gramatikës së tij shqipe (1932), se “ardhja e Zogut në krye të vendit si president dhe pastaj si mbret, ishte një fillim i mbarë”.

Mbreti krijoi administratën dhe makinerinë e një shteti modern shqiptar; gjatë presidencies së tij, kodi i vjetëruar penal Osman u zevendësua me Kodin e Napoelonit; vendi përparoi në çdo fushë të rëndësishme; ai zhduku banditërinë e trashëguar; përkujdesje i kushtoi arsimit publik; qindra të rinj u dërguan me bursa jashtë shtetit në universitete evropiane (ironikisht mes tyre ishte edhe Enver Hoxha), dhe kur diplomoheshin, ata kthehesin në atdhe ku Zogu i vendoste në poste administrative.

Gjithashtu, gjatë mbretërimit të tij, mbreti Zog u rezistoi përpjekjeve nga Italia për vendosjen e fashizmit në Shqipëri, derisa Musolini u detyrua ta pushtonte, si dhe mbajti marrëdhënie të mira me vendet fqinje.

SOT NË PËRVJETORIN E VDEKJES

October 3, 2023 by s p

Mid’hat Frashëri, ndër shkreptimat më të dritshme të mendimit shqiptar

Mid’hat Frashëri është prej atyre penave dhe mendjeve të ndritura të përkatësisë sonë identitare, i cili, bashkë me Fishtën dhe Konicën, por edhe të tjerë, patën guximin të flisnin hapur dhe të godisnin fort, të tregoheshin rreptësisht të drejtë në pamëshirën e deklarimeve për shqiptarët, në një përpjekje, më shumë gjasë të dështuar, për të ndikuar sadopak në mirësimin e sjelljeve dhe dobishmërinë e punëve për kombin, më shumë se për veten.

Mid’hat Frashëri me recetën e tij të ashpër për shërimin e mëndjes dhe shpirtit të shqiptarëve, bëri shumë armiq, vrenjti shumë surretër, la shumë koka mënjanë, turfulloi shumë pëshpërima, prishaqejfi jo pak zuzarë, deshti dhe urrejti si një zemër që kërkonte të prehej në një gjoks që ishte gati t’i vihej derteve të kombit, siç burra dhe gra të tjerë që u flijuan për mëvetësi dhe dritën e dlirësisë.

Ai, Mid’hat Frashëri, i përket atyre kapaciteteve intelektuale, ikja e të cilëve të shënonte një humbje për Shqipërinë e shqiptarët. Ai iku më më 3 tetor 1949, por testamenti që la ishte ajo shprëblesë e hyjshme që gjithkënd ndër ne e bën të ndihet i përulur në besim të virtyteve dhe vlerave të nalta, të atyre aspiratave që shënjohen në faqe të dritshme të historisë sonë.

Qëndroi dhe iku si një shqiptar i madh, duke na lënë amanet:

“Çë kam pasuri të tundshme ose të patundshme, libra, mobilla, karta, plaçka etj. i lë për krijimin’ e një “INSTITUT ALBANOLOGJIE” që të jetë një qëndër e studimevet shqipëtare, të mprojë, të shvillojë, të qendrësojë dhe të udhëheqnjë studimetë që përkasin Shqipërinë dhe Shqipëtarëtë.”

“Nuk di se ku do të vendoset Instituti; po, në qoftë se goditetë pakëzë jashtë qytetitë, do të donja që varri im të jetë në një cep të kopshtit, më të mëngjërë duke hyrë nga porta e rrugësë; mbi këtë varr dua një copë gur të math dhe një qiparis. Më duketë sikur do të jem ruajtësi i Institutit, sikur do të marr edhe unë një pjesë pasjetore në gjëllimin e tij”.

Ai dhe shumë mëmëdhetarë të tjerë, patën, lanë dhe dhanë gjithçka kishin që shqiptaria të jetë, të lartësojë me lavdinë; e të shkumes, të tashmes dhe të ardhmes, duke qenë dhe mbetun te çdonjëri që flet dhe jeton shqip, një amanet si një grusht dhé që e mbajmë nën krye dhe e marrim me vete kudo fati na thërret. Po, për të qenë dhe mbetur amanetçarë të veprave të mira në dobi të asaj përkatësie, e cila të ndihet e përfaqësuar dhe e krenuar prej nesh.

Kjo ndërmendje për Mid’hat Frashëri, për këtë atdhetar të ditur dhe dritur, është mirënjohje por edhe ndjenjë përgjegjësie, ndoshta jo për të bërë sa bëri ai dhe të tjerë atdhetarë për shqiptarinë, por për tu përpjekur që duke bërë sa të mundim të jemi të të njëjtës udhë që ata bënë.

Albert Vataj

Marie Logoreci, kjo ikonë e artit skenik shqiptar, gruaja magjepsëse dhe epikia e rolit të nënës

September 23, 2023 by s p

Nga Albert Vataj/

Gjithkush që rreket të vizualizojë profilin artistik, njerëzor dhe anatomik të Marie Logorecit, kësaj gruaje të pashoqe, do ta kishte sa të vështirë aq dhe të pamundur. Një jetë e artit të saj skenik, një dehje e pambarimtë e portretit të saj shprehës, gjithnjë mbetet do të mbetej diçka pa thënë, do të mbetej diçka pa përfunduar, tamam si kryeveprat botërore në muzikë dhe në pikturë. E përsosura gjithnjë lë jashtë kuadrit diçka të saj, ndoshta me kast për të mos e lënë në ikje të gjithën, në vagullinë e kujtesës, apo në përfytyrimin rijetues të imazhit të saj artistik.

Marie Logoreci kjo ikonë artit skenik, kjo një shkreptimë e yjësisë së teatrit dhe kinematografisë shqiptare. U lindi në qytetin e Shkodër më 23 Shtator 1920 për t’u ndarë nga jeta në Tiranë nga një atak kardiak më 19 qershor të vitit 1988.

Maria lindi në Shkodër më 23 shtator 1920. I ati Palok Çurçia ishte zejtar kurse e ëma Roza, shtëpiake. Të vogël Marien e thirrën Tushi. Tushi bëri shkollën femërore të “Motrave Stigmatine”, një shkollë që përmbante në programin mësimor edhe lëndë fetare fakultative. Në kët shkolle si dhe më vonë në gjimnaz filluan të duken prirjet e para. Ajo vizaton bukur, këndon dhe më vonë fillon t’a shoqërojë veten me mandolinë ose kitarë, nuk i pëlqen matematika dhe lënda e besimit. Kënga e vizatimi ishin pasioni i moshës. Fatmirësisht ruhen rreth 20 vizatime të asaj kohe në të cilat dëshmon një shpirt të butë e delikat dhe një raport fin me objektin që vizaton; dashuria, syri i mprehtë e vëzhgues, harmonia e ngjyrave dhe fantazia në vizatim të bëjnë të mendosh vetëm për talent. Ne ketë moshe ajo për një kohe te shkurtër mesoi gjuhët italiane e malazeze, por ajo që ndikoi fuqimisht në shpirtin e saj dhe që la gjurmë përjetë ishte njohja që në vogli me zakonet, traditat dhe eposin e veriut nëpërmjet malësorëve që bujtnin në shtëpinë e të jatit. Njohja dhe më vonë studimi i këtyre zakoneve, mjedisit, folklorit e etnografisë u bë një pasion i ri për Tushin.

Ajo u largua nga Shkodra në vitin 1937, në moshën 17 vjeçare, duke marrë me vete nga familja përveç frymës atdhetare, talentin, dashurinë për folklorin, mandolinën e saj dhe emrin e shkurtër Tushi që e shoqëroi gjatë gjithë jetës në familje e të afërm. Maria u martua në Tiranë me Kolë Logorecin i cili në atë kohë ishte kthyer nga Vjena ku kishte mbaruar studimet e mesme e të larta për ekonomi (Shef I Buxhetit të shtetit në atë kohë dhe djali i Mati Logorecit). Pranë “Miqve të muzikës” kishte ndjekur për pesë vjet mësimet për instrumentin e dashur të Vjenës, violinën. Ai ishte ekonomist shumë i zoti dhe brenda disa vjetësh u bë Shef i Buxhetit të Shtetit dhe mori titullin më të lartë të kohës në Shqipëri “Kalorës i urdhërit të Skënderbeut”. Kola ishte djali i madh i atdhetarit e gjuhëtarit Mati Logoreci (Mësues i Popullit) një nga figurat e njohura të shoqërisë së kohës. Ai rridhte nga familja e njohur e Logorecëve që përmendet që në vitin 1300 me emrin Logoreseos. Në shtëpinë e Logorecëve Maria ra në kontakt me shoqërinë e kohës me bisedat e Matisë me Fishtën, Koliqin, Çabejin, Xhuvanin dhe me bisedat për Luigj Gurakuqin, e Mjedën (të cilin Matia e kishte djalë halle). Në këtë mjedis pasioni i Maries gjeti terren që të zhvillohej dhe bota e saj shpirtërore e intelektuale u bë më e gjerë. Ajo filloi të mësojë nga i shoqi gjermanisht. Në pasionet e saj u fut edhe biçikleta. Bënte shëtitje duke shkuar me të shoqin me biçikleta shpesh në Durrës, por edhe deri në Shkodër.

Marie_logoreci-gertrudaJeta artistike e Marie Logorecit nisi si këngëtare në Radio Tirana në vitin 1945 ku këndoi si soliste, drejtpërdrejt në mikrofon, në emisione 20 minutëshe, këngë popullore të Shkodrës, të Shqipërisë së mesme dhe këngë partizane. Ndërkohë ndoqi një kurs njëvjeçar për kanto që u hap pranë Liceut Artistik në Tiranë, me pedagoge Jorgjia Trujën (Artiste e Popullit). Filloi të këndojë gjithashtu në koncerte që jepeshin në kryeqytet në raste të ndryshme. Në vitin 1947 bëri pjesë si soliste në korin e përgjithshëm të Shtetit me të cilin bëri turne edhe jashtë vendit.

Duke parë aftësinë interpretuese të Maries kur këndonte i propozuan të punonte në Teatrin Popullor. Ky kalim ishte i vështirë edhe për Marien dhe për mjedisin. Por familja e emancipuar dhe i shoqi Kola luajti një rol të madh, jo vetëm duke qenë dakort, por edhe duke e ndihmuar, duke e liruar nga shumë punë që ajo të ecte përpara, të zhvillonte talentin e saj. Kështu në Nëntor të vitit 1947 për Marien u hap perdja e jetës së vërtetë skenike, ajo tashmë ishte aktore e Teatrit Popullor.

Rruga e saj skenike kaloi me përpjekje, por me kënaqësinë, e përmbushjes së pasionit dhe suksesit. Por kjo rrugë u pengua nga vështirësitë familjare nga vdekja e të shoqit Kolës dhe detyrimet që e vetme t’i plotësonte gjithçka të birit; që ai në atë kohë të formimit të personalitetit e karakterit të mos ndjente zbrazëtinë që normalisht shkakton mungesa e njërit nga prindërit. Maria ishte shumë sistematike, gjithmonë e ngarkuar me punë por gjente kohë që të merrej me kopshtin, me lulet e shumta, me pëllumbat, qentë e macet, të gatuante, të përgatitej për shfaqjen të lexonte apo dëgjonte muzikë. Nuk thoshte kurrë “u lodha”. Gjithmonë e shihje t’i bënte gjërat shpejt, plot energji e temperament, sa dhe kur ecte dukej sikur vraponte. Kishte një kujtesë që të mahniste, ajo mbante mend vargjet e legjendave tona, faqe të tëra nga Iliada e Odisea, siç mbante mend tekstet e shfaqjeve që ishin dhënë 30 vjet më parë. Marie Logoreci ka mbetur në kujtesën e atyre që e kanë njohur ashtu siç ka qenë, e qeshur, e thjeshtë, e sinqertë, e gjallë e plot jetë; një grua me njohuri të gjithanëshme me të cilën kishe dëshirë të bisedoje për çdo gjë e të kërkoje një mendim, një këshillë. Maria ishte në harmoni të plotë me temperamentin dhe specifikën e të gjitha tipareve të natyrës së saj, që kanë gjetur forcën e shprehjes, thellësinë psikologjike dhe pjekurinë artistike në artin e saj. Me punën e saj krijuese Marie Logoreci na ka dhënë një galeri të pasur figurash që nuk harrohen për skalitjen me mjeshtri, për forcën shprehëse e realizmin. Gama e roleve të interpretuara nga Maria është e gjerë dhe e pasur në tipa e karaktere të afërt e të kundërt. Mjeshtëria interpretative dhe forca e saj emocionale janë shtrirë që nga anët më të ndritshme të shpirtit njerëzor deri në skajet më të errta. Kujtojmë Alisa Lengton, borgjezen kapriçoze, konservatore, të kamufluar e raciste te “Rrënjët e thella”. Kristina Padera, hipokriten e djallëzuar, kreun e kompllotistëve tek “Komplloti i të dënuarve”. Gertruda, mbretëreshën që lufton me vetveten pa rrugëdalje te “Hamleti”. Fatimja, gruan e regjur me intrigat e oborrit, sa servile aq arrogante, te “Halili dhe Hajria”. Bernarda Alba, gruan e zezë me fuqi të ftohtë e tronditëse.

Marie Logoreci dhe Roza Anagnosti_n Kush e ka parë, nuk u emocionua e nuk fshiu një lot të fshehtë nga interpretimi i Maries në Loken te “Toka jonë”. Kështu në veprat e Shekspirit, Molierit, Lorkës, Gorkit etj., si dhe në veprat kombëtare të Kolë Jakovës, Ndrekë Lucës etj., numri i personazheve të interpretuara dhe numri i madh i figurave artistike të krijuara nga ajo, na japin në tërësi portretin e plotë të kësaj artisteje të shquar. Porteti i saj është veçanërisht shprehës, me tipare të qarta individuale, me ngjyrim të veçantë, me një harmoni të papërsëritshme të brendshme e të jashtme. Karakteri dramatik, ekspresiviteti i lëvizjeve dhe tipareve, temperamenti i flaktë, kanë gjetur shprehje të plotë në të gjithë qënien dhe në vokalin e saj. Ajo di t’i imponojë spektatorit figurën artistike me të gjitha mjetet e arsenalit të saj aktoresk që nga pasuria intonative e zërit, deri te natyra dinamike e ekspresive e tipareve. Ajo ka arritur ta njohë deri në virtuozitet forcën akustike të zërit dhe veprimin e saj mbi spektatorin. Puna e gjatë si aktore e bëri që t’i lindë interesi edhe ndaj regjisë. Aktiviteti i saj si regjisore është i suksesshëm por modest e nuk zë vend me rëndësi në krijimtarinë e saj, por tregon për interesat e saj të gjera, shpirtin krijues që nuk e humbi gjallërinë as nga vitet. Maria ishte edhe pioniere e kinematografisë shqiptare. Ajo ishte interpretuese në filmin e parë shqiptar me metrazh të shkurtër, në 12 filma të Kinostudios dhe Televizionit. Interpretimi i Marie Logorecit në film ruan deri në një farë mase tiparet e interpretimit skenik. Rolet e para në kine-matografi sigurisht kanë patur vështirësitë e veta, gjë që ajo e ka vënë në dukje duke folur për interpretimin e saj në film. Është e kuptueshme, se ishin hapat e para të kinematografisë sonë, aktorët e teatrit sillnin një farë teatraliteti në interptretim, megjithatë heroinat e krijuara nga Maria në film, janë figura të individualizuara, çka ruajnë vlerën e tyre në historinë e filmit shqiptar në raport me kohën. Maria mbeti një aktore e madhe e skenës. Ajo krijoi artin e saj. Duke qenë vrojtuese e mprehtë e jetës së popullit arriti të mbledhë polenin jetësor e ta hedhë në veprën e saj artistike duke i dhënë spektatorit shpirtin e njeriut, dhembjen, protestën, revoltën, urrejtjen, cinizmin, hipokrizinë, dinakërinë, etj… atë që është esenca e rolit, atë magji që shkakton një art të vërtetë. Gjuha e saj artistike është ekspresive dhe me kolor, mjetet skenike që ka aplikuar Maria, janë realizuar prej saj me mjeshtëri duke vënë vulën e vet të interpretimit, atë që ishte personale të Maria. Rolet më të suksesshëm të saj janë: Xhesi te “Çeshtja ruse”, Alisa Lengton te “Rrënjë të thella”, Kristina Padera tek “Komploti i të dënuarve”, Fatimja te “Halili dhe Hajrija”, Aljona Patrovna te “Gjashtë dashnorët”, Lokja te “Toka jonë”, Ledi Milford te “Intrigë e dashuri”, Tringa te “Shtatë shaljanët”, Gertruda te “Hamleti”, Bernarda Alba te “Shtëpia e Bernarda Albës”, Tadrahova te “Morali i zonjës Dulska”, Nëna Xhun te “Muri i madh pakapërcyeshëm”, Mara te “Përkolgjinajt”, Plaka te “Çatia e të gjithëve”, Nëna te “Cuca e maleve”, Gjela te “Përmbytja e madhe” etj. Marie Logoreci vdiq në Tiranë ne vilen e saj nga nje atak kardiak më 19 qershor 1988 Marie Logoreci perveç urdherave dhe medaljeve te ndryshme mban edhe titullin e larte Artiste e Popullit.

Citime për Marie Logorecin:

Margarita Xhepa:

“Marie Logoreci do të vazhdojë t’i japë leksionin e saj kujtdo që do t’i përvishet rrugës së sundimshme të aktrimit.ajo do të vazhdojë të mbetet një nga Shën Mariet tona më të shtrenjta”.

Tinka Kurti:

“Maria ishte një shkollë për ne, e cila la dhe element në artin shqiptar”.

Drita Pelingu:

“Maria, me portret shumë të bukur, sy ekspresivë me trup mesatar, por mjaft joshës, ishte një grua energjike, që nuk ngjasonte me asnjë tjetër. Ishte Maria!”

Agim Zajimi:

“Ajo ishte shumë modeste, ishte artiste në skenë dhe një njeri në jetë. Nënë e urtë e qeshur, .Nuk paraqitej e veçantë meqënëse ishte e tillë”.

Besa Imami:

“Kështu artisti i mirë ringjallet e ringjallet gjithmonë në kujtesën e artdashësit, aq sa duket sikur as ka vdekur, as do të vdesë kurrë”

Drama të interpretuara nga Marie Logoreci

Çështja ruse (1947) – Xhesi

Tartufi (1947) – Elmira

Rrënjë të thella (1949) – Alisa Lengton

Komploti i të dënuarve (1950) – Kristina Padera

Halili dhe Hajria (1950) – Fatimja

Gjashtë dashnoret (1952) – Aljona Patrovna

Toka jonë (1954) – Loke

Intrigë e dashuri (1957) – Ledi Milford

Shtatë shaljanët (1958) – Triga

Hamleti (1960) – Gertruda

Shtëpia e Bernarda Albës (1961) – Bernarda Alba

Morali i zonjës Dulska (1962) – Tadrahova

Muri i Madh (1966) – Nëna Xhun

Përkolgjinajt (1966) – Mara

Drita (1967) – Manushaqja – regjia: Marie Logoreci

Cuca e maleve (1967) – Prenda

Çatia e të gjithëve (1968) – Plaka

Përmbytja e madhe (1977) – Gjela

Filmografia

Dollia e dasmës sime (1978)

Operacioni Zjarri (1973)

Njësiti guerril (1969) – Nena

Oshëtime në bregdet (1966) – Nena

Toka jonë (1964)

Detyrë e posaçme (1963)

Tana (1958) – Nëna e Stefanit

Fëmijët e saj (1957) – Fatimeja

Skënderbeu (1953) – Kontesha

Gjenerali i ushtrisë së vdekur (1975)

Nga mesi i errësirës (1978)

Çeta e vogël (I pa shfaqur në publik).

Bernarda Alba, tek : Shtepia e Bernarda Albes , Lady Milford ne “Intrige e dashuri” Gjela tek “Permbytja e madhe” etj.